Ünite 3: Sert Kabuklu Meyve Türleri Yetiştiriciliği

Antepfıstığı Yetiştiriciliği

Anavatanı, Ekonomik Önemi ve Yetiştirildiği Bölgeler

Antepfıstığı Anacardiaceae familyasının Pistacia cinsi içinde yer alır. Meyve ağacı, anaç ve süs bitkisi olarak değer kazanan ağaç veya çalı formunda yetişen 11 tür bulunmaktadır. Antepfıstığının iki tane anavatanı vardır.

• Kuzey-Doğu Hindistan, Afganistan, Tacikistan ve Özbekistan’ı içine alan Orta Asya bölgesi,
• Anadolu, Kafkaslar, İran ve Türkmenistan’ın dağlık bölgelerini için alan Yakın-Doğu bölgesi.

Sıcak kurak iklim bölgelerinde yetişirler. Ülkemizde 7 türü değişik bölgelerde yabani olarak yetişir. Üretimin % 94’ ü Güney Doğu Anadolu bölgesinde olmaktadır. Bu bölgeler;

• Gaziantep
• Şanlıurfa
• Siirt
• Adıyaman
• Kahramanmaraş’tır.

Besleyici özelliği yüksektir. 100 g. Meyve 597 kaloridir. İçerisinde;

• Yağ
• Protein
• Vitamin (A ve B)
• Mineraller (kalsiyum, demir, fosfor, potasyum) vardır.

Tıbbi etkileri;

• Kolesterol düşürücü
• Kan şekerinin yükselmesini önleyici
• Koroner kalp hastalıklarını azaltıcı etkisi vardır.

Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri

Antepfıstığı (P. vera);

• 3-8 m boylanabilen tek gövdeli
• Kökleri derin olup 5-6 m’ye kadar inebilir.
• Taç şekli dişi ağaçlarda yayvan ve şemsiye şeklinde
• Erkek ağaçlarda ise genellikle daha diktir
• Meyveler 1 yıllık dallar üzerinde oluşur
• Kışın yaprağını döker

Dişi ve erkek çiçekleri farklı ağaçlar üzerindedir. Dişi çiçek tohumlarına karagöz denir. Dişi ve erkek çiçekler bileşik salkım şeklindedir. Çiçek salkımları meyve salkımlarına dönüşür ve cumba olarak isimlendirilir.

Antepfıstığı çeşitleri meyve şekline göre (1) Uzun fıstıklar (Uzun, Halebi, Sultani ve Ketengömleği), (2) Oval fıstıklar (Siirt ve Kırmızı) ve (3) Yuvarlak fıstıklar (Ohadi, Kerman ve Seleksiyon-14) olarak üç gruba ayrılır. Ülkemizde en fazla Kırmızı ve Uzun çeşitleri yetiştirilmektedir.

Döllenme Biyolojisi: Antepfıstığının tüketilen kısmı tohumdur. Tozlanma rüzgârla olur. İyi bir verim için %30 meyve tutumu gereklidir.

Dökümler: Antepfıstığında çiçek ve meyve dökümleri görülür. Salkım silkmesi ve Salkım seyrelmesi.

Boş Meyve Oluşumu: Önemli bir sorundur. Döllenmenin gerçekleşmemesi nedenidir.

Periyodisite: temel sorunlardandır. Çiçek tomurcukları her yıl düzenli ve bol miktarda oluşur, ancak ürün yılında yaz aylarında bu çiçek tomurcukları dökülür. Ertesi yılın ürününü oluşturacak çiçek tomurcuğu kalmaz veya çok azalır.

Ekolojik İstekleri

İklim İstekleri: Uzun bir vejetasyon dönemine ve yüksek sıcaklığa ihtiyaç duyulur. Yaz ayları ortalama sıcaklığı 30 °C’nin üzerinde, Antepfıstığı ağaçları -20 °C ile -25 °C’lere düşen kış soğuklarına dayanır.

Toprak İstekleri: Antepfıstığı ağaçları derin, süzek ve kumlu tınlı toprakları sever.

Bahçe Tesisi

Antepfıstığı bahçesi dört şekilde oluşturulabilmektedir.

• Doğrudan tohum ekimi;
• Çöğür dikimi;
• Aşılı tüplü fidan dikimi;
• Yabani ağaçların aşılanması;

Çoğaltma

Antepfıstığı vegetatif yöntemlerle çoğaltılır ve bu amaçla yalnızca aşı metodu kullanılır. Ancak bazen mastik (sakız) salgısı aşılamanın başarısını azaltabilir.

Kültürel İşlemler

• Nisan-mayıs sonu iki kez kazayağı ile yüzeysel sürüm
• Sonbaharda derim sürüm
• Yıllık yağış yeterli
• Az olduğunda salma veya karık sulama
• Gövde su ile temas etmemeli
• Analize göre gübreleme
• Gelişimi yavaş
• Meyve gelişimi 1 yıllık daldan

Hasat:

• Eylül’de başlar
• Elle yapılır
• Güneşte kurutulur
• Randıman % 40-45

Hastalık ve Zararlılarla Mücadele:

• Zararlıları; Antepfıstığı pisillası, şıralı zenk, karagöz kurdu, göz kurdu, dip kurtları ve meyve iç kurdudur.
• Hastalıkları; Karazenk, Phytopthora ve Fusarium kök çürüklüğü, Verticillium kurumaları ve yaprak yanıklığıdır.

Badem Yetiştiriciliği

Anavatanı, Ekonomik Önemi ve Yetiştirildiği Bölgeler

Rosaceae familyasının Prunus cinsi içinde yer alır. Yaklaşık 30 kadar yabani badem türü vardır. Kültürü yapılan tür Prunus amgdalus’tur. Anavatanı Orta ve Güneybatı Asya’dır.

• Akdeniz ikliminde yetişir.
• Sert kabuklu meyve türüdür.
• Dünya’da 2.360.000 ton üretilir.
• En çok A.B.D’ de üretilir (%49,2).
• Türkiye 8. Sıradadır.
• Türkiye’de ticari yetiştiricilik Ege ve Akdeniz’dedir.
• Tüketilen kısın tohumdur.
• Yeşilken çağla olarak tüketilir.
• 100 g. Meyve 612 kaloridir.
• Yağ, protein, antioksidan, potasyum ve fosfat zenginidir.

Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri

Bitkileri çalı veya 10 m’ye kadar boylanabilen ağaçlar oluşturur. Derin ve kazık köklüdür. Taç şekli dik, yarı dik veya yayvan olabilir. Bazı çeşitlerde yan dal sayısı çok fazladır. Yapraklar küçük, elips veya mızrak şeklindedir. Meyve, morfolojik olarak sert çekirdekli bir meyvedir. Sert kabuk içinde bulunan tohumu tüketilir.

• Ilıman iklim sever.
• Erken çiçek açar.
• Tozlanma arı ile olur.
• Priyodisite yoktur.
• Verim için %30’ un üzerinde çiçek meyve tutmalıdır.
• Çiçek dökümü Haziran ayıdır.

Ekolojik İstekleri

İklim istekleri: Akdeniz iklimini severler. Ayrıca Güneydoğu Anadolu bölgesinde rahatlıkla yetiştirilebilmektedir.

Toprak istekleri: seçici değildir. Ağır killi toprakları sevmez. Toprak derin olmalıdır.

Bahçe Tesisi

• Aynı dönemde çiçeklenen tozlayıcı ile bahçe kurulur.
• Dona dikkat edilmelidir.
• Aşılı fidanlar tesis edilir.
• Dikiminde çıplak köklü veya tüplü fidan kullanılabilinir.

Çoğaltma

• Klonel olarak çoğalırlar.
• T göz aşısıyla aşılanır.
• Anaç kendi olması iyidir.
• Şeftali ile melezlenebilir.

Kültürel İşlemler

Gübreleme analize göre yapılır. Kurak yerlerde sulama gerekir.

Hasat: Meyveler dallardan düştükten sonra yerden toplama ile yapılır. Dallarına vurulmamalıdır. Son yıllarda makinalar kullanılmaktadır. Kurutma güneşte yapılır.

Hastalık ve Zararlılarla Mücadele:

• Hastalıkları kök kanseri, dal kanseri, kök çürüklüğü, yaprak kıvırcıklığı (klok) ve yaprak delendir.
• Zararlıları badem iç kurdu, dip kurdu (kapnodis), yaprak biti ve akarlardır.

Ceviz Yetiştiriciliği

Anavatanı, Ekonomik Önemi ve Yetiştirildiği Bölgeler

Ceviz Juglandaceae familyasının Juglans cinsi içinde yer alır. Ilıman iklimlerde ve subtropik bölgelerin serin kesimlerinde doğal olarak yetişir. Çok sayıda tür olmasına rağmen meyvesi için kültürü yapılan tür J. regia’dır. Kültür cevizinin anavatanı Türkiye, İran ve Kafkasları içine alan Güneydoğu Asya ile Orta Asya ve Himalaya’lar bölgesidir.

Anadolu’nun yerli bitkisidir.

• Dünya’da üretimi 2.280.000 tondur.
• Türkiye’ de doğal yetişir.
• Çin 1. Sıradadır.
• En çok Hakkâri’de üretilir.
• Yenilen kısmı tohumudur.
• 100 g.’da 700 kalori var.
• Yağ, protein, mineraller ve vitamin bulunur.
• Kolesterol düşürücü etkisi vardır.
• Mobilya ve silah sanayisin dede kullanılır.

Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri

• Büyük ağaçlardır.
• 18-20 m boyundadır.
• Kuvvetli kazık köklüdür.
• Çiçek yapısı monoiktir.
• Dişi çiçekler ilkbahar sürgünü ile karışık tomurcuklardandır.
• Dişileri açar.
• Meyvesi kal, sert kabuk ve tohumdan oluşur.
• Randımanı % 50’dir.

Ekolojik İstekleri

Ceviz ılıman iklim meyve türüdür. Kışın -25 °C’ye kadar dayanabilir. Kışın yapraklarını döker. Geç donmalara hassastır. Uzun vejedasyon dönemi ister. 38 derecenin üstüne dayanıksızdır.

Toprak istekleri:

• Toprak açısından seçici değildir.
• Derin kök yapısından dolayı derin, süzek tınlı, Kumlu-tınlı toprak sever.
• Killi ağır toprak sevmez.
• Yüksek PH’ lar da kloroz görülür,
• Tuza hassastır.

Bahçe Tesisi

• Chandler çeşidi büyümede sınırlıdır. Onun dışında geniş bahçe ister
• Tüplü fidanlar yıl boyu dikilebilir.
• Sıcak gelmeden dikilmelidirler.
• Çukur derin olmalıdır.

Çoğaltma

Ceviz klonal olarak yama göz veya dilcikli kalem aşısı yöntemleri ile çoğaltılır. Ayrıca aşı yerinde kaynaşma için yüksek sıcaklığa (26 °C gibi) ihtiyaç duyulur.

Kültürel İşlemler

Gübreleme analize göre yapılır. Kurak yerlerde sulama gerekir. Suya hassastır. Mutlaka sulama yapılmalıdır. Budama yapılmalıdır.

Hasat: Ülkemizde hasat genellikle Eylül-Ekim aylarında yapılır. Sert kabuğun dışındaki kal çatlamaya başladığında hasat zamanı gelmiştir. Ceviz hasadı elle veya mekanik olarak yapılabilir. Yeşil kabukları genellikle elle ayrılır.

Hastalık ve Zararlılarla Mücadel e:

• Hastalıkları, ceviz bakteriyel yanıklığı, Agrobacterium kök kanseri, ceviz antraknozu, Armillaria kök çürüklüğü ve Phytopthora çürüklüğüdür.
• Zararlısı elma, armut ve ayvada da zarar yapan iç kurdudur. Ayrıca, yaprak bitleri, ceviz yeşil kabuk sineği, nematodlar, kırmızı örümcek, kabuklu bitler, yaprak gal uyuzu, ağaç sarı kurdu da zarar yapmaktadır.

Fındık Yetiştiriciliği

Anavatanı, Ekonomik Önemi ve Yetiştirildiği Bölgeler

Fındık Betulacea familayasının Corylus cinsi içinde yer alır. Genel olarak kabul edilen 12 tür vardır. Doğal yayılma alanı kuzey yarı kürenin ılıman bölgeleridir ve geniş bir alana yayılmıştır. Ekonomik anlamda yetiştiriciliği yapılan tür kültür fındığı veya Avrupa fındığı olarak bilinen Corylus avellana’dır. Anavatanı Karadeniz kıyılarıdır.

Dünya fındık üretimi 1.000.000 ton olup Türkiye 800.000 tonluk üretimi ile ilk sırada yer almaktadır.

Fındık çok besleyicidir ve 100 g meyve yaklaşık 650 kalori verir. Protein içeriği %15 düzeyindedir. Büyük oranda (%65) yağ içerir ancak bu yağın büyük kısmı Doymamış yağ asitlerinden (oleik, linoleik) oluşur.

Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri

• Çalı formunda gelişir
• 3-5 m. boylarındadır.
• Dip sürgünü verir.
• Saçak ve yüzlek köklüdür.
• Kışın yaprak döker.
• Monoik çiçek yapısındadır.
• Tüketilen kısmı tohumdur.
• Meyve grubuna çotanak denir.
• En ünlü çeşit tombuldur.

Döllenme Biyolojisi: Kasım-aralık ayında tozlanma yapar, mart’ a kadar devam eder. Tozlanma rüzgâr ile olur.

Çiçek ve Meyve Dökümleri: iki farklı dönemde döküm olur.

• İlkbahar dökümleri
• Yaz dökümleri

Ekolojik İstekleri

İklim: nemli ılıman iklim sever. Kışın -8/10 dereceden düşmemeli; yazın 36/37 dereceden yukarı çıkmamalıdır. Kuraklığa hassastır.

Toprak İstekleri: yüzeysel veya kayalık arazilerde yetişir. Killi ağır toprak sevmez. Zengin, tınlı, humuslu toprakta iyi yetişir. pH’ sı 6-6,5 civarında olmalıdır.

Bahçe Tesisi

Ocak dikimi yaygındır. Fidan dikimi sonbaharda yapılır.

Çoğaltma

Fındık, basit ve tepe daldırmayla, çelikle veya aşıyla çoğaltılabilir. Ülkemizde genellikle komşu fındık bahçelerinden köklü olarak sökülen dip sürgünleri fidan olarak kullanılmaktadır.

Kültürel İşlemler

• Yabani ot mücadelesi yapılır.
• Erozyona dikkat edilmelidir.
• Karadeniz’de sula yapılmaz.
• Budama dip sürgünlere yapılır.
• Yenileme budaması yapılır.
• Analize göre gübreleme yapılır.

Hasat

Ağustos başı ile sonu hasat edilir. Elle yapılır.

Hastalık ve Zararlılarla Mücadele

• Hastalığı bakteriyel yanıklıktır.
• Zararlıları fındık kurdu, dalkıran, fındık koşnilleri, Mayıs böceği, Amerikan beyaz kelebeği, kozalak akarı ve yeşil kokarcadır.

Kestane Yetiştiriciliği

Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri

Kestane Fagaceae familyasının Castanea cinsi içinde yer alır. Yayılma alanı en geniş olan tür Avrupa kestanesidir (Castanea sativa Mill.) ve anavatanı Anadolu’dur. Akdeniz havzasındaki ülkelerde yaygındır. Bu tür dışında Amerikan kestaneleri (C. dendata), Japon kestaneleri (C. crenata) ve Çin kestaneleri (C. mollisima) de ekonomik öneme sahiptir.

• Dünya kestane üretimi 1.418.00 tondur
• En çok Çin’ de üretilir
• Kestanenin 100 gramı yaklaşık 200 kalori
• Karbonhidratlarca (%40-45) zengindir ve yaklaşık yarısını nişasta oluşturur. Protein ve yağ oranı ise %5’er seviyesindedir.

Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri

• 20-25 m boyundadır.
• Derine inen kazık bir kök yapısı
• Erkek çiçekler kümeler halinde püskül denilen bir çiçek ekseni üzerinde dizilmiştir.

Önemli kestane çeşitleri şunlardır; (1) iri çeşit ve tipler: Sarıaşlama, Osmanoğlu (Bursa erkenci), Vakit (Ayıtabanı), Seyrekdiken (Acemoğlu), Dursun, Aşı ve Sarı. (2) Erkenci çeşitler: Karamehmet, Hacıibiş ve Firdola (3) Hamur yapımına uygun çeşitler: Mahmutmolla ve Hacıömer.

Döllenme Biyolojisi: Kestanede çiçeklenme genellikle Mayıs sonu-Haziran ayı içinde gerçekleşir. Ağaç üzerinde önce erkek çiçekler, sonra karışık eşeyli püsküllerdeki dişi çiçekler ve ardından bu püskülerdeki erkek çiçekler açar. Kestanenin yenilen kısım tohumdur ve tohum oluşumu için döllenme zorunludur.

Ekolojik İstekleri

İklim istekleri:

• Nemli ve ılıman iklimi sever
• Kış aylarında -30 °C’ye kadar dayanabilir
• 6 aylık bir vejetasyon süresine ihtiyaç duyar
• Çiçeklenmede yağışı sevmez.

Toprak istekleri:

Gevşek yapılı ve derin toprak sever. Volkanik kökenli ve potasyumca zengin topraklarda iyi yetişir (pH. 5-6.3)

Bahçe Tesisi

Doğada tohumdan kendiliğinden yetişmiş ağaçların aşılanması için, kendinden yetişmiş ağaçlar aşılanarak Aşılı fidan ile kestane bahçesi kurulması için, eğimli alana kışın kurulur.

Çoğaltma

Kestane klonal olarak ve genellikle T veya ters T göz aşısıyla çoğaltılır.

Kültürel İşlemler

• Erozyona karşı kışın ağaç altı otlu bırakılır.
• Sulama fidanken 2-3 defa yapılmalıdır.
• Kurak yazda sulama önemli
• Analize göre gübreleme

Hasat: yere düşürme ve yerden toplama ile Eylül-Ekim aylarında yapılır. Muhafazası önemlidir.

Hastalık ve Zararlılarla Mücadele:

• Hastalıkları: mürekkep hastalığı (Phytophthora cambivora) ve bütün bölgelerde görülen kestane kanseridir (Cryphonectria parasitica).
• Zararlısı: kestane iç kurdudur (Laspeyresia splendana)