Ünite 5: Turunçgiller ve İncir Yetiştiriciliği

Turunçgiller (Portakal, Mandarin, Limon ve Altıntop) Yetiştiriciliği

Anavatanı, Ekonomik Önemi ve Yetiştirildiği Bölgeler

Dünyada en çok yetiştirilen meyve grubunu oluşturan turunçgiller Rutaceae familyasının Citrus cinsi içinde yer alır. Üretimi sıcak-nemli ikliminden sıcak subtropik ve hatta serin subtropik iklimlere kadar yapılmaktadır. Dünya toplam turunçgil üretimi yaklaşık 125.000.000 tondur. Çin birinci sıradadır. Ülkemizde yetiştirilen önemli turunçgil türleri portakal ( Citrus sinesis) , limon ( C. limon ), mandarin (C. reticulata) ve altıntop (C. paradisi) ’dir. Turunçgil meyvelerinin içerdiği yüksek düzeyde C vitamini; kalsiyum, potasyum, magnezyum ve demir mineral maddeleri; glikozid ve şavonidler ile diğer fitokimyasalların yanı sıra meyvelerin kalitesinden herhangi bir şey kaybetmeden ağaç üzerinde uzun süre kalabilmesi turunçgillerin en önemli özellikleridir.

Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri

• Tek gövdeli, her dem yeşil ağaçlardır.
• 3-7 m. boylanabilir.
• Limon ve turunç dik, satsuma mandolin yayvan gelişir.

Dal ve Sürgünler:

• Genç sürgünler, yeşil, üçgen kesitlidirler. Olgunları yuvarlaktır.
• Turunçgillerde sürgün ilkbaharda başlar.

Yapraklar:

• Basit yaprak yapısındadır.

Kökler:

• Ana kök, yan kök ve saçak kökler vardır.

Çiçekler:

• Erseliktir. Bir çiçekte 5 çanak, 5 taç yaprak, 1 dişi organ ve 20-25 adet erkek organ bulunur.
• Turunçgillerde 4 tip tomurcuk görülmektedir: Yaprak ve sürgün tomurcukları; Yaprak miktarı yüksek, çiçek miktarı düşük çiçek salkımı oluşturan tomurcuklar; Çiçek miktarı yüksek, yaprak miktarı düşük çiçek salkımı oluşturan tomurcuklar; Saf çiçek tomurcukları.

Meyve:

• Şovedo’ da eterik yağ keseleri bulunur.
• 8-18 dilim olur.
• En iri tür sadoktur.

Çiçek ve Meyve Dökümleri:

• Çiçeklerin iyi verimde % 0.2-% 1’ i meyve olur.
• Haziran dökümü tehlikelidir.

Döllenme Biyolojisi:

Bir tohumda birden çok embriyo bulunabilir. Altıntop ve portakal poliembriyoniye eğilim gösterir. Tozlanma arı ile olur.

Ekolojik İstekleri

İklim istekleri: Düşük sıcaklık don sevmez. Verim azalır. En iyi mandarin dayanır. 12.8 derecede büyüme başlar. En hızlı büyüme 26-28 derecede olur. % 50 üzeri nem sever. Fazla nemde mantar oluşabilir.

Toprak istekleri: Çok hafif veya çok ağır olmayan toprak olmalıdır. En uygun toprak yapısı tınlı-kumlu, kumlu-tınlı veya killi-tınlı topraklardır. Toprakta kil oranı %8-10 düzeyinde olmalı ve %20’yi geçmemelidir. Kum oranı ise %50 civarında olmalıdır.

Ekolojik Bölgeler: 3 bölgede yetişmektedir.

• Akdeniz bölgesi
• Ege Bölgesi ve Marmara Bölgesinin Ege iklimi gösteren kısmı
• Doğu Karadeniz bölgesi (artık tercih pek edilmiyor)

Bahçe Tesisi

• Turunçgiller Ekim-Kasım veya Şubat-Nisan aylarında dikile bilinir.
• Normal dikim veya sırta dikim kullanıla bilinir.
• Tüplü fidan şansı arttırır.

Çeşitler

• Portakal Çeşitleri (normal-göbekli-kan-şeker portakalı)
• Mandarin Çeşitleri (satsuma- Akdeniz(yerli)- king-normal mandarin)
• Limon Çeşitleri
• Altıntop çeşitleri (Star Ruby, Rio Red, Henderson,
• Redblush ve Marsh Seedless) (iri meyveleri oluşturur.)

Çoğaltma

Kendi köklerinden çoğalsalar da zorlukları vardır. Anaç kullanım yapılır.

Kültürel İşlemler

Budama: Turunçgillerde budama bitkiye şekil vermek, meyve verimini düzenlemek ve ağaçları gençleştirmek amacıyla kuru, kırık, hasta, yaşlı, obur, ışıklanmayı azaltan dalların kesilmesi şeklinde uygulanır.

• Şekil budaması: fidan ve genç ağaçları çok soğuk hariç her zaman yapılır.
• Verim budaması: ocak-şubat aylarında 2-3 yıllık iken yapılır. Limon her yıl.

Sulama: Akdeniz de Mayıstan- Ekim sonuna sulama yapılır.

Gübreleme: Ağaçlarının verim ve meyve kalitesini korumak ve arttırmak için gübreleme gereklidir. Gübreleme programı mutlaka yaprak analizlerine göre yapılmalıdır.

Hasat:

Turunçgillerde olgunluk zamanı belirlenirken meyve suyu miktarı, % suda çözünebilir kuru madde (SÇKM), % asit oranı, suda çözünebilir toplam kuru madde/asit oranı ve meyve kabuk rengine bakılmaktadır.

Turunçgiller meyveleri genelde %85-90 nispi nem bulunan odalarda depolanmaktadır. Mandarinler 3-4°C’de 2-3 ay, portakallar 5-6°C’de 5-6 ay, altıntoplar 7-9°C’de 6-7 ay, limonlar ise 10-12°C’de 7-8 ay muhafaza edilebilmektedir.

Hastalık ve Zararlılarla Mücadele:

• Hastalıklar uçkurtan, kahverengi çürüklük ve gövde zamklanması, kahverengi leke, maviküf, yeşil küf, turunçgil dal yanıklığı, turunçgil kavlama hastalığı, taşlaşma hastalığı ve palamutlaşma (yediverenlileşme)’dir.
• Zararlılar, turunçgil unlu biti, torbalı koşnil, kırmızı kabuklu bit, Akdeniz meyve sineği, turunçgil kırmızı örümceği, turunçgil pas böcüsü, harnup güvesi, portakal güvesi, yaprak galeri güvesi, yaprak biti, turunçgil beyazsineği, turunçgil pamuklu beyazsineği, yıldız koşnili ve kanlıbalsıradır.

İncir Yetiştiriciliği

Anavatanı, Ekonomik Önemi ve Yetiştirildiği Bölgeler

Akdeniz ikliminin etkin olduğu ülkelerde yetiştirilen subtropik bir meyve türüdür. İncir Moraceae familyasının Ficus cinsi içinde yer alır. Anadolu’da bulunan en önemli yabani form olan Ficus carica erinosyce ’den elde edilen kültür incirleri; erkek incirler ( F.c.caprificus ), kurutmalık incirler ve sofralık incirler (F.c.domestica ) olmak üzere 3 grup altında toplanır.

Dünya incir üretimi yaklaşık 1.100.000 tondur. En çok Mısır’ da yetişir.

Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri

• Tek veya çok gövdelidirler.
• Basık ve 8-10 m. boylanabilirler.
• Seyrek dallıdırlar.
• Sürgünler emzik gözlerinden oluşur.
• Çiçekleri, çiçek gözlerinden ilk belirdiği andan itibaren incir meyvesi adını alan, yuvarlakça veya armudumsu içi boş çiçek kılıfı içerisinde sıra sıra dizilmiş bir durumdadır. Çiçek kılıfının sap kısmının karşısında bulunan ağız (ostiolum) üç köşe ve küçük bir kaç sıra pul ile örtülmüştür.
• Erkek incir meyvelerinde çiçek kılıfı içinde hem erkek çiçek, hem de dişi çiçek (gal) bulunur.
• İlek arısının yumurtlaması ve çıkan kurtların beslemesini sağlar. (şekil 5,1)
• Dişi incirde sadece dişi çiçekler vardır.
• Erkek incirler yenmez.

Döllenme biyolojisi ve ilek arıcığının (Blastophaga psenes) biyolojisi:

• Kültür inciri dioik bitkidir.
• Tozlanma rüzgâr ile olmaz.
• Kendilerine özgü döllenme biyolojileri vardır.
• Arıcık ile sağlanır. Halk arasında ilek sineği denir.

Döllenmeye gereksinimleri bakımından dişi incirler dört grup altında toplanabilir;

• Döllenmeye gereksinim duymadan, partenokarpi yoluyla ilkbahar ve yaz ürünü verenler (Sofralık incirler).
• Meyve tutumu için mutlaka döllenmeye gereksinim duyanlar (Kurutmalık incirler).
• İlkbahar ürünü için döllenmeye gereksinim duymayıp, yaz ürününü olgunlaştırmak için döllenme isteyenler (San Pedro tipi).
• İlkbahar ürünü için döllenmeye gereksinimleri olup, yaz ürününü olgunlaştırmak için döllenme istemeyenler (Adriyatik tipi).

Erkek incirlerdeki meyve doğuşları:

• İlek ürünü (Haziran)
• Ebe ürünü (Ağustos sonu-Eylül)
• Boğa ürünü

Dişi incirlerdeki meyve doğuşları:

• Yel lop (Haziran)
• İyi lop (Ana ürün) (Ağustos-Ekim)
• Son lop

Ekolojik İstekleri

İklim istekleri:

• Subtropik iklim bitkisidir.
• Yazlar sıcak ve kurak sever.
• Ortalama sıcaklık 18-20 derece olmalıdır.
• Kışın -9 derecenin altına düşmemelidir.
• Soğuk yerlerde ocak şeklinde yetiştirilirler.
• Kasım-Haziran yağış ister, yazın istemez.

Toprak istekleri:

İncir ağacı toprak bakımından seçici olmayıp, çok nemli olmamak koşuluyla her türlü toprakta yetişir. Ancak, kurutmalık incirler derin, kumlu killi, humuslu ve yeteri kadar kireçli topraklarda daha kaliteli meyve verir. İncir ağacı taban suyunun yüksek olduğu ağır topraklardan hiç hoşlanmaz.

Ekolojik bölgeler:

İncir yetiştiriciliğinin yapıldığı ekolojik bölgeler 4 grupta toplanabilir;

• Büyük ve Küçük Menderes orta havzaları.
• Kıyı bölgeleri.
• Güney-Doğu Anadolu bölgesi.
• İç bölgelerde dağınık mikroklima alanlar.

Bahçe Tesisi

Ege bölgesinde, Sarılop kurutmalık incir çeşidi çoğunlukla kapama bahçe şeklinde yetiştirilir. Son yıllarda, Marmara bölgesinde de sofralık Bursa Siyahı incir çeşidiyle kapama bahçeler tesis edilmiştir. Diğer bölgelerde ise incir sınır ağacı olarak veya zeytin, asma ve antepfıstığı gibi meyve türleriyle birlikte karışık olarak dikilmektedir.

Çeşitler:

Kurutmalık çeşitlerinin başında Sarılop ve Sarı Zeybek çeşitleri gelmektedir. Güneydoğu Anadolu bölgesinin Halebi ve Sultani çeşitleri de kurutmalık ve sofralık olarak değerlendirilebilmektedir.

Sofralık incir çeşitlerine örnek olarak Bursa Siyahı, Morgüz, Yeşilgüz, Göklop, Beyaz Orak, Siyah Orak, Bardakçı, Sultan Selim ve Akça incir çeşitleri verilebilir.

Çoğaltma

• Anaç kullanılmaz
• Çelikle çoğaltılır
• Ocak ve Şubat’ ta çelik dikimi yapılır.
• Daldırma ve dip sürgünü de azda olsa kullanılır.

Kültürel İşlemler

• Budama ister, verim için.
• İlkbahar ve sonbaharda yılda 2 kez toprak işlenmelidir.
• Sulama istemez.

İlekleme: Kurutmalık incirlerde tozlanma ve meyve tutumunu sağlamak için erkek incir ağaçlarından alınan ilek meyvelerinin içlerindeki ilek arıları ile birlikte dişi incir ağaçlarına meyveler fındık ile ceviz iriliği arasında iken asılması olayına ilekleme denir. Genellikle Ak ilek, Elma ilek, Kaba ilek vb. gibi ilek çeşitlerinin ilek meyveleri kullanılır. Yaklaşık 20-25 kg meyve veren bir incir ağacına 750-1000 g ilek meyvesi asılır. İlekleme, doğuşları birbirini izleyen çiçekleri dölleyebilmek için, 4- 7 gün aralıklarla bazen iki veya üç kez yapılabilir.

Hasat: Sofralık için; meyve çok yumuşamadan sabah şafak vakti, çiğ düşün yerlerde çiğden sonra yapılır.

Kurutmalık için; ağaçta olgunlaşır, yere düşen ürünler ile hasat yapılır. Bu dönem, yaklaşık olarak ileklemeden 45- 50 gün sonrasına karşı gelmektedir.

Hastalık ve Zararlılarla Mücadele:

• Hastalıkları; beyaz kök çürüklüğü (kök uyuzu), incir mozayik virüsü, iç çürüklüğü (Endosepsis), aşatoksin, Armillaria kök çürüklüğü, emzik marazı, maya, bakteri ve mantar türlerinin meydana getirdiği ekşime, sürme, küşer ve yüzey çürüklüğü
• Zararlıları; Kanlı balsıra, incir nematodları, incir kurdu veya incir güvesi, ekşilik böcekleri, sirke sinekleri, Homotoma spp., Aceria ficus ve kuru incir akarlarıdır.