Ünite 1: Bakım Hizmetleri Kavramı

Bakım Hizmetleri Kavramı

Bakım hizmetleri; yaşlı, hasta ve engelli gibi bakıma muhtaç bireylerin yaşam kalitelerinin sağlanması ve yükseltilmesi ile ilgili temel gereksinimlerinin karşılanmasını kapsamaktadır. Bu bağlamda bakım hizmetleri; bakıma muhtaç bireye evde veya kurumda sunulan profesyonel destek hizmetleridir şeklinde tanımlanabilir.

Gerek mesleki eğitim görmüş bakım elemanları ve gerekse de geleneksel bakıcılar (aile, akraba, arkadaş, vb.) tarafından bakıma muhtaç bireye sunulan çevre ve beden temizliği, kişisel bakım, beslenmesine destek olma, tehlikelerden koruma, sosyal yaşama uyum sağlamada rehberlik ve manevi destek gibi hizmetlerin bütünü bakım hizmetleri olarak nitelendirilmektedir. Bakım hizmetlerinin kapsamı zamanla değişse bile, değişmeyen iki boyutu bulunmaktadır. Bunlar hizmet sunumu ve hizmet sunan bakıcıdır.

Bakım hizmetlerinin unsurları:Bakım hizmetleri bakıma muhtaç olmayı gerektiren bir hizmettir. Muhtaçlık kavramı; “yaşlılık, geçici veya uzun süreli hastalık, malullük, engellilik ve kaza vb. sosyal riskler nedeniyle günlük yaşam aktivitelerini yerine getirmede zorlanma ve başkalarının geçici ya da sürekli bakımına ve gözetimine gereksinim duyma durumu olarak ifade edilir. Bu anlamda bakım hizmetlerinin bakıma muhtaç olan yaşlılara, engellilere ve kronik hastalığı olan bireylere sunulan bir hizmet olduğu söylenebilir.

Bakım hizmetleri profesyonel destek hizmetlerini kapsamaktadır. Bakım hizmetlerinde öncelikli hedef, bakıma muhtaç kişinin ailesinin yanında, sosyal çevresinden koparılmadan bakılması ve ailenin bu bakım hizmetleri konusunda maddi, manevi desteklenmesidir.

Bakım hizmetleri genel olarak kurumsal bakım ve evde bakım olarak ele alınmaktadır.

Bakım hizmetleri bakım elemanlarınca yürütülen bir hizmettir.

Bakım Hizmetlerinin Türleri

Bakım hizmetlerinin nihai hedefi, bakıma muhtaç bireyin başkasına bağımlı olmaksızın yaşamını sürdürmesini sağlamaktır. Bu amacın gerçekleştirilmesi doğrultusunda bakım hizmetleri, öncelikle bakıma ihtiyaç duyma nedenlerine göre gruplandırılabileceği gibi hizmetin sunum zamanına, sunum süresine, verildiği yere ve hizmeti sunan bireyin durumuna göre de sınıf andırılabilir.

Bakıma İhtiyaç Duyma Nedenlerine Göre Bakım Hizmetleri Türleri:Bakım hizmetine gereksinim duyan bireyin niteliğine, başka bir deyişle engelli ya da yaşlı olma durumuna bağlı olarak bakım hizmetlerine gereksinim duyma nedenleri farklılık gösterebilir.

Engelli Bireyler Açısından Bakım Hizmetleri Türleri:Bu hizmetler “kişisel bakım hizmetleri (banyo, tuvalet ihtiyaçları, odasının, çamaşırlarının temizliği, vb.)” ve “psiko-sosyal destek hizmetleri (sosyal, kültürel etkinliklere katılım, depresyona sürüklenmesini engelleyecek gurup çalışmaları, vb.” şeklinde iki başlık altında toplanabilir.

Yaşlı Bireyler Açısından Bakım Hizmetleri Türleri:Bakım hizmetine gereksinim duyan birey bir yaşlı ise yaşlıların özellikleri dikkate alınarak sunulması gereken bakım hizmetler “barınmaya ilişkin hizmetler”, “gündüz bakımı ve destek hizmetleri”, “boş zaman değerlendirilmesine yönelik faaliyetler”, “çalışma yaşamı ve ekonomik sorunlara ilişkin hizmetler” şeklinde kategorize edilebilir.

Hizmetin Sunum Zamanına Göre Bakım Hizmetleri Türleri:Bakım hizmetleri hizmetin sunum zamanına göre “erken dönemdeki bakım hizmetleri” ve “geç dönemdeki bakım hizmetleri” şeklinde ikiye ayrılır.

Erken dönemdeki bakım hizmetleri, yetersizliğin oluşumundan itibaren ilk 3-6 aylık dönemi içermektedir. Geç dönemdeki bakım hizmetleri ise özel gereksinimli bireyin bebeklik döneminden yaşamının sonuna kadar sürecek rehabilitasyon bakım hizmeti olarak düşünülebilir.

Sunum Süresine Göre Bakım Hizmetleri:Kaza, hastalık ve doğum sonrası bireyde oluşan geçici yeti kaybı dolayısıyla kısa süreli bakım ihtiyacı ortaya çıkabileceği gibi bireyin tıbbi tedaviyle düzelemeyecek fiziksel, zihinsel ya da ruhsal bir engele sahip olması da uzun süreli bakım hizmetinden yararlanmasını gerektirmektedir.

Sunulduğu Yere Göre Bakım Hizmetleri:Bakım hizmetleri, hizmetin verildiği yere göre “evde bakım”, “kurum bakımı” ve “toplum temelli bakım” şeklinde üç başlık altında incelenebilir.

Evde Bakım Hizmetleri:Evde bakım hizmetleri, basit bir ifadeyle bireylerin bakım gereksinimlerinin ev ortamında karşılanmasıdır. Evde bakım hizmetlerinde amaç; bireylere kaliteli, ihtiyaca uygun ve düşük maliyetli bakım hizmetleri sunarak, onların bağımsızlıklarını sağlamak ve yaşam kalitelerini yükseltmek ve bakıma muhtaç bireyin ihtiyaçlarını en iyi şekilde karşılayarak aileye destek vermek, böylece hem bir bütün olarak ailenin hem de tüm aile üyelerinin işlevselliğini arttırmaktır. Evde bakım hizmetleri hem temel bakıma hem de ev idaresine yönelik günlük hizmetleri, başka bir deyişle hem tıbbi bakım hizmetlerini (genel sağlık kontrolü, ücretsiz check-up, acil sağlık hizmetleri ve sağlık taraması, vb.) hem de sosyal bakım hizmetlerini (yemek yeme, banyo, tuvalet, giyinme, soyunma, hareket etme gibi günlük yaşam aktiviteleri, vb.) kapsamaktadır. Unutulmaması gereken önemli bir nokta ise bu hizmette hizmet alan bireyi ailesinden, ortamından, arkadaşlarından koparmadan bakımının sağlanmasıdır.

Evde bakımın en temel hedefi, muhtaç bireyin ihtiyaçlarını en iyi şekilde karşılayarak aileye destek vermek ve böylece hem bir bütün olarak ailenin hem de tüm aile üyelerinin işlevselliğini arttırmaktır.

Evde bakım hizmetlerinde çalışanlardan günlük yaşam aktiviteleri kapsamında özellikle beklenen hizmetler sırayla şunlardır:

Ev işleri, kişisel bakım ve destek, beslenme ve sağlık hizmetleri, sosyal destek ve danışmanlık hizmetleri, hemşirelik hizmetleri.

Evde bakım hizmetlerinin kurumsal bakım hizmetleri ile karşılaştırıldığında yararları da şu şekilde sıralanabilir:

Bireye özerklik hakkı tanıması, bakıma muhtaçlıkla başa çıkmada stresi azaltıcı etki, ihtiyaçların karşılanmasından duyulan tatmin, bakıma muhtaç bireyin sosyal onay ve değerli olma ihtiyacını karşılaması, sunumunun kolay ve maliyetinin düşük olması, bakıma muhtaç bireyin belirli işlevlerinde kayıp yaşamaması.

Kurumsal Bakım Hizmetleri:Kurum bakımı, evde destek verilmesine rağmen bakılamayacak derecede yardıma gereksinim duyan veya aile yanında bakılması mümkün olmayan yaşlı, özel gereksinimli ve süreğen hastalığı olan bireylerin bireysel, sosyal, psikolojik gereksinimlerinin karşılandığı, serbest zamanlarını etkili ve verimli şekilde kullanabilmelerinin sağlandığı, sosyal ilişkilerinin ve aktivitelerinin artırıldığı bakım türüdür.

Kurumsal bakım hizmetleri Sağlık Bakanlığı Bakım Hizmetleri Genel Müdürlüğü ile Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Engelliler ve Yaşlılar Genel Müdürlüğüne bağlı kuruluşlarca sürdürülmektedir.

Günümüzde uzun dönemli kurum bakımının bireyler üzerinde yalnızlaşma, sosyal izolasyon, depresyon gibi olumsuz etkilere neden olması ve maliyetinin yüksek olması nedeniyle toplum temelli bakım modeline geçişin benimsendiği görülmektedir. Ancak kurum bakımı evde bakılamayacak derecede yardıma gereksinim duyan bireyler için bir seçenek olmaya devam etmektedir.

Toplum Temelli Bakım Hizmetleri:Toplum temelli bakım hizmetleri incelendiğinde, yaşlı, engelli ve süreğen hastalığı olan bireylere yönelik hizmet modeli olduğu gözlemlenir.

Toplum temelli bakımla bireye, yaşadığı sosyal çevreden uzaklaştırmadan yaşamını kendi evinde sürdürmesi için gereksinim duyduğu destek ve yardım sunulmaktadır. Bu bağlamda evde bakım hizmetleri de toplum temelli bakım hizmetleri olarak değerlendirildiği gibi iş yerinde, okulda ve kamusal-sosyal alanda bakım hizmetleri de toplum temelli bakım hizmetleri kategorisinde yer almaktadır.

İş yerinde bakım, engellinin iş yerinde gerekli ergonomik düzenlemeler ve modifikasyonlar yapma, korumalı iş yeri modelleri geliştirme, büro tipi egzersizler veya grup egzersizleri, uygun yardımcı cihaz kullanımını desteklemeyi hedefleyen bakımdır.

Okulda bakım, engellinin eğitim aldığı okulda çevresel ve mimari düzenlemeler yapma, okul içindeki transferleri kolaylaştırıcı uygulamalarda bulunma, uygun ders, araç ve gereçlerini sağlama, gerekli küçük tıbbi müdahaleleri uygulama ve engelin ilerlemesine neden olacak durumlardan korumak için alınan önlemleri içerir.

Kamusal ve sosyal alanda bakım ise engellinin ulaşabilirliğini sağlayarak topluma yeniden uyumu ve katılımı sağlamak için yapılan çalışmalardır.

Günümüzde bakım ve sosyal desteğe gereksinim duyan her yaş grubundan bireyi, yatılı sosyal hizmet kurumlarının izole edici ve psiko-sosyal açıdan örseleyici olumsuz etkilerinden uzak tutmak için onları alıştıkları ve sosyal ilişkilerini sürdürdükleri yaşam alanı içerisinde çeşitli hizmetlerle destekleyerek, yaşamlarını kendi evlerinde ve aile çevresinde sürdürmelerini sağlamak amacıyla kurumsal bakım hizmetleri terk edilerek, toplum temelli bakım modellerine geçilmektedir.

Hizmeti Sunan Bireyin Durumuna Göre Bakım Hizmetleri Türleri:Bakım hizmetleri hizmeti sunan bireyin durumuna, başka bir deyişle bakıma muhtaç bireyin yakını olup olmamasına göre “profesyonel (formel) bakım hizmetleri” ve “profesyonel olmayan (enformel) bakım hizmetleri” şeklinde ikiye ayrılır.

Profesyonel bakım hizmetleri belli bir ücret karşılığında profesyonel bakım uzmanı ve/veya yarı uzman sosyal bakım elemanları tarafından verilen bakım hizmetidir.

Profesyonel olmayan (Enformel) bakım hizmetleri ise aile bireylerinin, yakınların veya komşuların çoğu kez para karşılığı olmayan gönüllü olarak vermiş oldukları bakım hizmetlerini ifade etmektedir. Kişisel yakınlığı olan birine, karşılığında ücret almadan sağlanan yardım davranışıdır.

Türkiye’de Bakım Hizmetlerinin Hukuki Dayanakları

Türkiye’ de bakım hizmetlerinin hukuki dayanağını kurumsal bakım hizmetlerine yönelik yasal düzenlemeler ve evde bakım hizmetlerine yönelik yasal düzenlemeler şeklinde iki başlık altında toplanmaktadır.

Türkiye’ de kurumsal bakım hizmetlerinin hukuki dayanağını oluşturan yasal düzenlemeler sıralandığında bunlardan en başta geleni Türkiye Cumhuriyeti anayasasındaki düzenlemedir. Buna göre devletin sakatların (engellilerin) korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirler alması gerektiğini, (mad. 61/2), yaşlıların devletçe korunması gerektiğini, yaşlılara devlet yardımı ile sağlanacak diğer hakların ve kolaylıkların kanunla düzenlenmesi gerektiğini (mad. 61/3) düzenleyen hükümleri engellilerin ve yaşlıların korunması ve toplumsal yaşama katılımlarına yardımcı olunmasına temel oluşturmaktadır.

T.C. Anayasası ışığında hazırlanan Sosyal Hizmetler Kanunu, Engelliler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmümde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ve bunlara istinaden hazırlanan yönetmelikler konunun yasal desteklerini oluşturmaktadır.

Türkiye’ de Bakım Hizmeti Veren Kurum ve Kuruluşlar

Türkiye’ de bakım hizmeti veren kuruluşlar, bakım hizmeti veren kuruluşların hukuki niteliğine bağlı olarak sınıflandırılabileceği gibi bakım hizmeti veren kurum ve kuruluşların çalışma modellerine ve özel gereksinimli birey/guruplara göre sınıflandırılabilir.

Hukuki açıdan genel olarak “kamu kurumlarına bağlı kuruluşlar”, “yerel yönetimlere bağlı kuruluşlar”, “sivil toplum örgütlerine bağlı kuruluşlar” ve “özel sektöre ait kuruluşlar” şeklinde dört gurupta toplanabilir.

Kamu kurumlarına bağlı olarak çalışan bakıma yönelik kuruluşlar kamuya, başka bir deyişle devlete ait kuruluşlardır. Örneğin; Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yaşlı Bakım Hizmetleri Daire Başkanlığı çatısı altındaki huzurevleri, yaşlı bakım ve rehabilitasyon merkezleri; Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü Engelli Bakım Hizmetleri Daire Başkanlığı çatısı altındaki bakım ve rehabilitasyon merkezleri, özel bakım merkezleri kamuya ya da devlete ait bakım kuruluşlarına örnek verilebilir.

Yerel yönetimlere bağlı bakıma yönelik kuruluşlar, il özel idarelerine ya da belediyelere bağlı çalışan bakıma yönelik kuruluşlardır. Yerel yönetimlere bağlı bakım kuruluşlarının en iyi örneklerini huzurevleri, çocuk bakım evleri oluşturur.

Sivil toplum örgütleri tarafından açılan ve çalıştırılan bakıma yönelik kuruluşların en iyi örnekleri huzurevleridir.

Özel sektör eliyle kurulup çalıştırılan bakıma yönelik kuruluşlara örnekler ise; gündüzlü bakım merkezleri, çocuk bakım evleri ve huzurevleri, bakım ve rehabilitasyon merkezleridir.

Çalışma modellerine göre bakım hizmeti veren kurum ve kuruluşlar ise çalışma modellerine göre “yatılı bakım kuruluşları (24 saat hizmet veren)” ve “gündüzlü bakım kuruluşları (mesai saatleri dahilinde hizmet veren)” şeklinde ikiye ayrılabilir.

Özel gereksinimli birey/gruplara göre bakım hizmeti veren kurum ve kuruluşlar, özel gereksinim kişi/gruplarına göre “engellilere yönelik bakım hizmeti veren kuruluşlar”, “yaşlılara yönelik bakım hizmeti veren kuruluşlar”, “süreğen hastalığı olanlara yönelik bakım hizmeti veren kuruluşlar” ve “çocuklara yönelik bakım hizmeti veren kuruluşlar” şeklinde dört ayrı başlık altında toplanabilir.

Engellilere yönelik bakım hizmeti veren kuruluşlar, bakım ve rehabilitasyon merkezleri, aktif yaşam merkezleri, bakım merkezleri (gündüzlü hizmet veren, yatılı hizmet veren bakım merkezleri) ve özel bakım merkezleri olarak sıralanabilir.

Yaşlılara yönelik bakım hizmeti veren kuruluşlara değinildiğinde ise bilindiği üzere Türk aile yapısında yaşlı bakımı aile içinde yerine getirilmesi gereken bir sorumluluk olarak algılanmakla birlikte her geçen gün yaşlılara yönelik bakım hizmeti veren kuruluşlara duyulan gereksinimin arttığı da bilinen bir gerçektir. Yaşlı Bakım Merkezleri Yönetmeliği’ne göre yaşlılara yönelik bakım hizmeti veren kuruluşlar şu şekilde sıralanabilir: Huzurevleri, yaşlı bakım ve rehabilitasyon merkezleri, huzurevi ve yaşlı bakım merkezleri örnek olarak verilebilir.

Son olarak diğer özel gereksinimli birey/gruplarla, engellilere ve yaşlılara yönelik bakım hizmeti veren kuruluşlara örnek olarak da çok amaçlı sosyal hizmet kuruluşları ve ev tipi sosyal hizmet birimleri örnek olarak verilebilir.