Ünite 5: Engelli Yetişkinlerin Kişisel ve Günlük Bakımı

Yetişkin, kendisini yetişkin olarak kabul eden, kendi yaşamını yönetme sorumluluğunu üstüne alan, kendi kararlarını vermeye kendini hazır hisseden, biyolojik olarak üreme çağına gelmiş ve kanunların reşit saydığı kişi olarak da tanımlanabilmektedir. Benzer biçimde yetişkin engellilerde de çevreden kabul görme ve varlıklarını ispat etme ihtiyacının öne çıktığı ve başkalarına bağımlı olmayı kabullenmede zorluk çektikleri gözlenmektedir.

Kişisel ve günlük bakım hizmetleri, engelli birey ve ailesinin fiziksel, duygusal, sosyal, ekonomik ve çevresel boyutları ile dikkate alınmasını gerektirdiğinden, ekip çalışmasını zorunlu kılmaktadır. Engelli bireyin sağlık durumu ve bakım gereksinimlerine göre hekim, hemşire, eczacı, sosyal hizmet uzmanı, psikolog, fizyoterapist, dil ve konuşma bozuklukları uzmanı, iş uğraşı terapisti gibi farklı meslek grupları bireyin bakımında rol alır.

Engelli Yetişkinlerin Kişisel Bakımı

Kişisel bakım baslığı altında; engelli yetişkin bireylerin cilt sağlığı ve bakımı, saç bakımı, bıyık ve sakal tıraşı, istenmeyen tüylerinin temizliği ve banyo yapmaları yer alır.

Cilt Sağlığı ve Bakımı

Cildin sağlıklı kalması için bakım hizmeti verenlerin yapması gerekenler şu şekilde sıralanabilir: Bireyi güneşin zararlı etkilerinden korumak, bakım sırasında bireyin yanında sigara içmemeli, düzenli olarak günlük cilt bakımı yapılmalı, bireyin sağlıklı bir diyet uygulaması ve sıvı tüketmesi sağlanmalı, engelli bireyin stres ve aşırı üzüntü kontrolü için ailesinden ve yakın çevresinden destek almasına yardımcı olmalı, günlük bakım sırasında bireyin cildini kesik yara ve morarmalara karşı kontrol etmelidir. Cildin sağlıklı kalması için yukarıda değinilenlere ek olarak, banyo sonrası cildin tamamen kurulanmasının ardından, lanolin ya da vazelin ile nemlendirilmesi ve masaj yapılması da önerilmektedir. Bakım hizmeti verenler, engelli yetişkin bireyin engelinin türüne göre özellikle bası yarasının vücudun hangi bölgelerinde oluşabileceği ve bası yaralarının evreleri konusunda bilinçli olmalıdır. Bası yaralarının oluşmaması için en önemli faktör noktasal basınçların önlenmesidir. Bakım hizmeti verenler yatağa ya da tekerlekli sandalyeye bağımlı bireyi düzenli olarak pozisyonlama yaparak, noktasal basınçların en aza inmesini sağlamalıdır. Bakımı üstlenilen engelli yetişkin bireyin cilt sağlığı ve bakımı açısından bası yaraları dışında üzerinde durulması gereken bir diğer konu ise kesik ve morarmalar dır. Deri eğer sert bir yüzeye sürtünüp soyulduysa, bu duruma sıyrılma adı verilir. Morarmalar ise genellikle ani ve sert bir çarpma sonucu oluşan travmaya veya kullanılan ilaçlara bağlı olabilir. Bazı durumlarda morarmanın nedeni bir iç kanama da olabilir. Son olarak, bakım hizmeti verenler cilt sağlığı ve bakımı açısından, trakeostomi tüpü kullanan bireylerde cildin tahriş olmamasına dikkat etmelidir.

Saç Bakımı

Özellikle kadınlarda yas ve engel durumu ayırmaksızın kuaföre gitmek özgüveni arttırır. Saçlar günde en az iki kez fırçalanmalı ya da taranmalı, en az haftada bir yıkanmalıdır. Suyun sıcaklığı iyi ayarlanmalı, sabun ve şampuan seçiminde hem bireysel isteklere hem de saçın kuru, yaglı ve boyalı olması gibi özelliklerine önem verilmeli, kepekli saçlar mutlaka hekimin önerdiği bakım doğrultusunda yıkanmalıdır. Kurulama sırasında önce havlu, ardından saç kurutma makinesi kullanmak, olası üşütme ve tutulmaları önleyecektir. Hijyen sağlamak ya da bakımı kolaylaştırmak için saçların dibinden kesilmesi psikolojik açıdan önemli sorunlar yaratabilir. Saç kesimi yüzün formuna, saçın yapısına (ince telli, kıvırcık vb.) ve kişinin yasam stiline uygun olmalıdır.

Bıyık ve Sakal Tıraşı

Erkeklerin günlük ya da gün aşırı tıraş olması, günlük olarak yapılan kişisel bakımın bir parçasıdır. Sakal ve bıyıklar temiz tutulmalı, kulak ve burun kılları da düzenli olarak temizlenmelidir. Bakımlı sakal ve bıyık hem sağlık açısından, hem de engelli yetişkin erkeğin kendini daha iyi hissetmesi bakımından büyük önem taşır. Erkekler için sakal tıraşı aynı zamanda bir cilt bakımı da sayılabilir. Tıraş sırasında burun ve kulak bölgesindeki kıllar da kontrol edilmeli, gerektiğinde alınmalıdır. Tıraş sonrası bakım için kullanılan parfüm, nemlendirici losyon gibi kozmetik ürünler, cildi tahriş edebileceği için alkol içermemelidir.

İstenmeyen Tüylerin Temizliği

Kadınların yüzündeki kıllar, rahatsız edici görüntüyü önlemek için belirli aralıklarla alınmalıdır. Tüy dökücü losyon ve kremler cilt için daha uygun olabilir, ancak bireyin bu ürünlere alerjisinin olmadığından emin olunmalıdır. Yüz bakımı sırasında, kadınların dudak üstündeki veya iki kas arasındaki istenmeyen tüyler uygun yöntemlerle alınmalıdır. Bayanlarda kas bakımı da önemlidir. Erkeklerde ise kulak ve burun içindeki tüyler bir uzman tarafından alınmalıdır.

Banyo

Banyo, bireyin fiziksel koşullarına göre vücudun kısmen ya da tamamen yıkanması ya da silinmesiyle yapılır. Irki banyo arasındaki süre hiçbir zaman bir haftayı geçmemelidir. Banyolar amaçlarına göre, temizleyici, tedavi edici ve ilaçlı banyolar olmak üzere üçe ayrılır. Temizlik amaçlı yapılan banyolar; tam yatak banyosu, kısmi yatak banyosu ve duşta/ küvette yapılan banyodur. Tam yatak banyosu; bireyin bütün vücudunun yatakta yıkanmasıdır. Kısmi yatak banyosu ise, yatağa bağımlı olan engelli bireyin boyun, eller, perine gibi vücudun belirli bölgelerinin temizliğinin yapıldığı banyo seklidir. Duş seklinde ve küvette yapılan banyo çeşidi ise bireyin ayakta, tabure üzerine oturarak veya küvette yıkanmasıdır. Hijyen sağlamak amacıyla, hazırlanan suyun sıcaklığı yetişkinler için en fazla 46°C olmalıdır. Ancak, uygulama sırasında sıcaklığın en fazla 43°C olmasına dikkat edilmelidir.

Engelli Yetişkinlerin Günlük Bakımı

El ve Ayak Temizliği ve Bakımı

Dolaşım yetersizliği durumunda ve özellikle diyabet tanısı olması halinde bu durum daha da önemli hale gelmektedir.

Ayak bakımı engel durumuna göre yapılmalıdır. Kişisel bakım için, ayak parmak araları, ayağın tırnak kenarları ve ayak tabanı kızarıklık, şişme, deri bütünlüğünde bozulma açısından her gün düzenli olarak gözlenmelidir. Ayak bakımında ılık su tercih edilmeli, deterjan gibi maddeler kullanılmamalıdır. Bazı özel tuzlar hekim kontrolünde kullanılabilir. Nasır ve tırnaklar ılık suda bekletilmeli, üzerine vazelin sürülmelidir. Nasırlar ponza tası ile ovularak yumuşatılmalı, kesici aletler kullanılmamalıdır. El ve ayak tırnakları ılık suda yumuşadıktan sonra, cilde sıfır olmayacak şekilde (1-2 mm uzun olarak) kısaltılmalıdır. Ayak bakımı, “diyabet” (şeker hastalığı) olan bireylerde daha da önemlidir.

Kan şekerinin çok yüksek ve düzensiz seyretmesi sonucu damarlarda oluşan kan dolasımı bozukluğu ayaklarda problemlere neden olur. Yeterli kan ulaşmayan organlarda işlev bozuklukları meydana gelir. Kan şekeri yükseldiğinde, ayaklardaki sinirlerde de hasar oluşur. Bakım hizmeti verenler, bakımını üstlendiği engelli yetişkin bireyin ayaklarını günlük olarak kontrol etmeli ve ayakların su toplaması ya da kızarıklık oluşması halinde, mutlaka durumu bakım hemşiresine bildirmelidir.

Ağız Diş Sağlığı ve Temizliği

Bağımsız hareket edebilmede yetersizlik yasayan engelli bireylerin, söz konusu durumlarına ve engellerine bağlı olarak ağız ve diş sağlıkları giderek bozulabilir. Nitekim ağız-diş hastalıkları bakımından risk grupları incelendiğinde, engelli bireylerin yüksek risk grubunda yer aldıkları görülmektedir. Tam çiğnenmeden yutulan besin, mide ağrısına ve çabuk doymaya neden olur. Bu durum, engelli yetişkin bireylerde sıklıkla karşılaşılan eksik, çürük, kırık dişler gibi sorunlara yol açmakta, ağız, kalp ve böbrek gibi organların sağlığını etkilemekte ve beslenmeyi bozmaktadır. Bu nedenle ağız sağlığını korumaya yönelik önlemler ve bakım uygulamaları önemlidir.

Engelli Yetişkin Bireylerde Ağız ve Diş Temizliğİ

Bireyin ağzında doğal dişler varsa, floridli diş macunu ile fırçalanması ve düzenli diş ipi kullanılması gerektiği dikkate alınmalıdır. Fırçalama ile diş etlerindeki kan akımı hızlandırılır ve sağlıklı dokunun korunması sağlanır. Ağız bakımının tam olması için dilin de fırçalanması gerekir. Bu, özel dil fırçaları ile olabileceği gibi normal diş fırçasının pütürlü olan arka yüzeyi ile de yapılabilir. Bireyin dişleri protez ise, günlük olarak düzenli bakımlarının yapılması, dişetinde gelişebilecek enfeksiyonların önlenmesi ve ağız hijyeninin sağlanması için önemlidir. Protezleri temizledikten sonra eldiveni çıkarmalı ve ellerini yıkamalıdır. Protezlerin, protez için kullanılan diş fırçası ile temizlenip özel solüsyonda sterilize edilmesi ve koruyucu kutuda saklanması gerekmektedir. Ayrıca protezlerin ağızda sabit durması için özel yapıştırıcılar da kullanılabilir.

Göz Sağlığı ve Temizliği

Engelli yetişkin bireylerin, genel olarak yılda bir kez göz muayenesi olması gerekir. Göz muayeneleri ile tanısı konulan göz hastalıklarının tedavilerinde genellikle merhem ya da damla kullanılmaktadır. Engelli yetişkinlerin bağımsız bir şekilde yaşamlarını sürdürebilmeleri için göz muayenesi kadar göz sağlığı ve temizliği de önemlidir.

Burun Temizliği

Burun, yumuşak bir bez ya da kâğıt mendille, üst kısmından hafifçe sıkılarak temizlenmelidir. Birey rahat nefes alana kadar temizlemeye devam edilmeli, ancak birey fazla zorlanmamalı ve bireyden kuvvetli sümkürmesi istenmemelidir. Eğer birey burundan besleniyorsa ya da burundan oksijen desteği almakta ise, bireyin burnu aşağıdan yukarı doğru temizlenmeli ve temizleme sırasında burundaki sondanın yerinden oynamamasına dikkat edilmelidir.

Kulak Sağlığı ve Temizliği

Engelli yetişkin bireylerde kulak sağlığı ve temizliği daha çok işitme sorunu yasayan bireyler için önem taşımaktadır. İşitme sorunu yasamayan engelli yetişkin bireylerde kulak sağlığı ve temizliği daha çok kulağın temiz tutulması ile ilgilidir. Kulak bakımında kulak kepçesinin içi ve kulağın arkası temiz ve yumuşak bir bezle silinmelidir. Kulaç içi temizlik için kulak çöpü gibi sivri uçlu nesneler kullanılmamalıdır. Eğer engelli birey işitme cihazı kullanıyorsa Kulak kalıpları her gün temiz ve kuru bir bezle silinmelidir. Kulak kiri kulak kalıbının hortumunu tıkayabilir. Bazı işitme cihazlarında değiştirilebilen mikrofonları koruyan filtreler bulunur. Bu filtrelerin belirli aralıklarla değiştirilmesi gerekir. İşitme cihazının ayarını yapan uzman bu konuda bireye yardımcı olur. Cihaz kullanılmadığı zamanlarda kuru, sıcak olmayan bir odada, pil kapağı açık olarak muhafaza edilmelidir.

Tuvalet İhtiyacı

Engelli yetişkinlerde görülen tuvalet ihtiyacı kapsamındaki en önemli sorun idrar tutamamadır. Engelli yetişkin bireylerde idrar kontrolünün sağlanması açısından bakım hizmeti verenlerin dikkat etmesi gerekir. İdrarın yatakta yapılması tercih edilen bir durum olmamakla birlikte bazen zorunlu olabilir. Bu tür durumlarda yatak sürgüsünün kullanımı zorunludur. Bakım hizmeti verenler yatak sürgüsünün kullanımı konusunda gerekli bilgiye sahip olmalıdır.

Günümüzde mesane rehabilitasyonuyla birlikte böbrek yetmezliği ve buna bağlı gelişen problemler eskiye göre oldukça azalmış ve hasta konforu ve yasam kalitesi artmıştır. Temiz Aralıklı Kateterizasyon (TAK), mesane rehabilitasyonunda kullanılan en önemli yöntemdir. TAK uygulamasının amacı, mesanenin bireyin yaşamını kontrol etmesi yerine, birey in mesanesini kontrol etmesine olanak sağlamak olup, mesanenin etkin boşalmasını ve hastanın kuru kalmasını sağlamaktır.

Elbiselerin Giyimi

Giyinme becerileri, engelli bireylerin bağımsız olarak işlevde bulunabilmesi için gerekli öz-bakım becerilerinden birisidir. Engelli birey kendisi giyinebiliyorsa, bakım elmanı sadece destek olmalıdır. Engelli birey kendisi giyinemiyorsa, elbiselerin giydirilmesinden doğrudan bakım hizmeti veren birey sorumludur.

Vücut Mekaniği

Vücut mekaniği vücuttaki kas, eklem, kemik ve sinirlerin diğer sistemlerle işbirliği yaparak çalışmalarını konu edinen bir bilim dalıdır. Bakım hizmeti verenlerin kendi beden sağlığını koruyarak bir başkasına bakabilmesi kendi vücudunu bakım sırasında doğru kullanmasına bağlıdır. Bakım hizmeti verenler kendi sağlığını hem egzersiz yaparak hem de günlük bakım sırasında vücut mekaniği kurallarına uyarak sağlayabilir. Bakım elemanının günlük yasam aktivitelerinde yardımcı araç ve gereçlerin kullanımı konusunda bilgili olması gerekir.

Kişi için bir yardımcı araç seçerken o kişinin bireysel gereksinimlerine uygunluğu gibi pek çok faktör göz önüne alınmalıdır. Kronik artritli hastalarda ulaşmaya yardımcı araçlar, yakın mesafeyi göremeyenlerde büyüteçler, denge problemi olanlarda ya da düşme eğilimi fazla bireylerde tutunma barları günlük yasamı kolaylaştırıcı cihazlardır. Kullanılan araçların çoğu kişilerin kendi yasam aktivitelerine daha aktif katılmalarını sağlar. Günümüzde bilgisayarı kullanma ve bilgiye erişebilme açısından engeli bulunan bireylere, uyarlanmış teknoloji yardımcı olmaktadır. Zihinsel engelliler, az görenler ve fiziksel engeli bulunan kullanıcılarla hemen hemen aynı karakteristiklere sahip olduklarından, az görenlere ve fiziksel engellilere yönelik olarak tasarlanmış teknolojileri kullanabilmektedirler.

Bakım Hizmeti Verenlerin Engelli Yetişkin Bireylerin Kişisel ve Günlük Bakımındaki Görev ve Sorumlulukları

Bakım hizmeti verenlerin dikkat etmesi gereken hususların basında ellerin yıkanmasına ilişkin sağlık kuralları gelmektedir. Engelli yetişkin bireylerin kişisel ve günlük bakımı açısından bakım hizmeti verenler in dikkat etmesi gereken hususlardan bir diğeri ise zeminin ıslak olmaması, kaymayı engelleyici nitelikte terlik ve ayakkabı kullanımı ve enfeksiyon geçişini en aza indirgeyen malzemelerin kullanımı gibi çevre düzenlemeleri ile ilgilidir.