Ünite No 9: Bakım Hizmeti Verenler İçin Vücut Mekaniği ve Egzersiz

Giriş

Bir cismin bir noktadan başka bir noktaya yer değiştirmesine hareket denir. İnsan vücuduna şekil veren ve ona hareket etme imkânı sağlayan sisteme hareket sistemi (lokomotor sistem) adı verilir. Bu sistem; iskelet, kaslar ve eklemlerden oluşur. Kemikler ve eklemler hareket sisteminin pasif elemanlarıdır. Kaslar ise hareket sisteminin aktif elemanları olup kemik ve eklemlere etki ederek vücudun hareketini sağlar.

Vücut Mekaniği ve Hareket

Insan vücudu; kaslar, eklemler ve kemiklerin şekillendirdiği bir oluşumdur. Bu oluşuma, vücuttaki birçok sistemle işbirliği halinde çalışmasını öğreten bilime, Vücut Mekaniği Bilimi denir.

Vücut Mekaniği İlkeleri, Bir cismin kaldırılmasında vücut mekaniğini doğru kullanmak için, kaldırılacak cismin ağırlık merkezinin, kaldıran kişinin ağırlık merkezine yakın olması gerekir. Böylece iki ağırlık merkezi arasındaki uzaklık kısalır ve cisim daha rahat kaldırılır.

Eklemlerin Doğru Kullanılması, Eklemlerdeki hareket; eklemin sekline, ligamentlerin gevsek veya gergin oluşuna, koruyucu kasların koordinasyonuna bağlıdır. İnsan vücudu bunu doğru zamanda ve yeterli miktarda kasılan kaslar sayesinde gerçekleştirir.

Kasların Doğru Kullanılması, Hareket sırasında vücut mekaniklerini doğru kullanmak, kaslara ve eklemlere binen kuvvetleri azaltarak olası sakatlanmaları önler.

Harekete Etki Eden Fizik Kanunlarının Kullanılması, Bir cismin hareketinde dengenin sağlanabilmesi için uyulması gereken kurallar şunlardır:

• Cismin taban yüzeyinin geniş olması ya da taban düzleminin genişletilmesi,
• Ağırlık çizgisinin taban düzlemi içinde bulunması,
• Ağırlık merkezinin taban yüzeyine yakın olması gerekir.

Anatomik Duruş,

Bir kişinin;

• Ayakta dik duran,
• Yüzü bize dönük, alın önde,
• Baş ve gövdesi dik,
• Kolları yanlarda aşağıya sarkık,
• Avuç içi karşıya bakar,
• Ayaklarının birleşik ve paralel, olduğu pozisyona anatomik duruş denir.

Vücutta meydana gelen hareketler, üzerinde meydana geldikleri düzlem ve eksenlere göre tanımlanır. Düzlemler ve eksenler birbirine dik olarak yerleşmiştir. döndürülmelidir.

Vücut Mekaniğinin Doğru Kullanılması

Ayakta Durma, Vücut mekaniğine uygun duruş, sağlığı olumlu yönde etkiler; solunum ve dolasım düzenlidir, kas tonusu korunur ve enerjiden tasarruf edilir.

Oturma , Vücut mekaniğine uygun oturuş; bas dik, çene ileride, boyun hafifçe öne kavis yapmış, ayak tabanları yere tamamen temas etmiş durumdadır.

Yürüme , Vücut mekaniğine uygun şekilde yürüme için; baş dik, çene ileri doğru, boyun anatomik pozisyonunda, kollar iki yanda gevsek ve rahat bir şekilde sarkık olmalıdır.

Uyuma , Kişinin uyku sırasında, kaslarının tamamen gevşemesini sağlayacak şekilde pozisyon alması gerekir. Alışkanlığa bağlı olmakla birlikte, en rahat uyku pozisyonu yüz üstü pozisyondur.

Bireyin Pozisyonlanması

Hareket edebilmek, insanoğlunun hayatta kalabilmesi için önemlidir. Hareketsizliğin vücudumuza olumsuz etkileri 3 günlük yatak istirahatinden sonra bile kendisini gösterir.

Bireyde Pozisyonun Değiştirilmesi, Bireye yeniden pozisyon verme ve döndürme, deri bütünlüğünün korunması ve sürdürülmesinde etkili ve kolay girişimlerdir. Hastaya verilecek pozisyonun, hastanın sorunlarına göre olması gerekebilir. Hastalar 24 saat içinde 2 saatte bir sağ yan, sırt üstü ve sol yan olacak şekilde döndürülmelidir.

Vücut Mekaniğine Uygun Yatış Pozisyonları Tüm pozisyonlarda amaç; hastanın mevcut durumuna uygun olarak rahat etmesini sağlamaktır. Dikkat edilmesi gereken nokta, vücut bölümlerini anatomik pozisyonunda tutmaktır. Bunlar sağ yan yatış pozisyonu (sağ lateral), sol yan yatış pozisyonu (sol lateral), sırt üstü yatış pozisyonu (horizontal, supine), yüz üstü yatış pozisyonu (prone), yüz üstü hafif yan yatış pozisyonu (sims), yarı oturur pozisyon (semi fowler), oturur pozisyon (fowler) olarak ifade edilmektedir.

Bireyin Mevcut Pozisyonunu Değiştirmek, Birey pozisyonlanırken, basınç altındaki bölgeler iyi gözlemlenmeli ve lokal alandaki yükü daha geniş yüzeye dağıtmak için yumuşak geniş yastıklar kullanılmalıdır. Ayrıca, cilt ile yatak arasındaki sürtünmeyi azaltmak için yatak çarşafları her zaman düzgün ve kuru olmalıdır.

Bireyi Yan Yatış Pozisyonuna Getirmek, Bireyin, yatağında sağ ya da sol yanına döndürülerek yatırılmasına yan yatış pozisyonu (lateral pozisyon) denir.

• Bireyin başının altındaki yastıklar alınır.
• Yatağın baş kısmı bütünüyle ya da bireyin tolere edebileceği düzeye indirilir.
• Bakım hizmeti veren kişi bakımını üstlendiği bireyin döndürüleceği tarafa geçer.
• Bireyin kolları göğüs üzerinde, ayakları birbiri üzerinde çaprazlanır. Birey sol tarafa döndürülecekse sağ el ve ayak üstte olacak biçimde çaprazlanır.
• Bakım hizmeti veren kişi, kollarını hastanın vücudu üzerinden uzatıp bir eli ile uzak taraf omzunu, diğer eliyle uzak kalçasını (ilyak çıkıntıyı) kavrar.

Bireyi Sırtüstü (Supne) Pozisyondan Yüzüstü (Prone) Pozisyonuna Getirmek,

• Bireyin başı, hemşirenin olduğu tarafa çevrilir, kolları iki yanına uzatılır, bacaklar birleştirilip düz uzatılır.
• Bakım hizmeti veren kişi bakımını üstlendiği bireyin döndürüleceği yöne geçer. Yüzü ve vücudu yatağa bakacak biçimde durur. Kendi tarafındaki kenarlığı indirir.
• Yatağın ortasına, hastanın başına, göğsüne, ayaklarına gelecek şekilde yastıklar yerleştirilir.
• Bakım hizmeti veren kişi, kollarını bireyin vücudu üzerinden uzatıp, bir eli ile uzak taraf omzunu, diğer eliyle uzak kalçasını (ilyak çıkıntıyı) kavrar.
• Bireyin gövdesini kendine doğru konulan yastıklar üzerine döndürür.

Bireyi Yüzüstü Pozisyondan Sırtüstü Pozisyonuna Getirmek, Hastayı yüz üstü çevirmek için kullanılan manevraların tersi kullanılır.

Bireyi Yatağın Kenarına Çekmek, Bireyi yatağın kenarına çekme uygulamasının genel amaçları su şekilde sıralanabilir:

Daha çok felç nedeniyle yatağa bağımlı, hareket edemeyen bireylere yapılacak uygulamalara (saç banyosu, yatak banyosu vb.) hazırlık yapmak

Supine ya da prone pozisyonu vermek ya da ayağa kaldırmak için hazırlık yapmak

Bakım hizmeti veren kişi, yatak ucuna yakın, yüzü ve gövdesi yatağa dönük durur.

• Bireyin kolları göğüs üzerinde çaprazlanır.
• Bakım hizmeti veren kişi kolunun birini bireyin boynunun altından geçirerek boyun ve omuz desteklenir. Diğer kol bireyin skapulasının altıdan geçirilir. Hemşirenin dirsekleri yatak ile temas etmeli ve yataktan destek alarak bireyin üst gövdesini kendisine doğru çekilmelidir.
• Bireyin baş ve omuzlarını yatak kenarına çektikten sonra, hastanın kalça hizasına geçilir. Bir kol belin, diğer kol kalçaların altına yerlestirilir. Bakım hizmeti veren kişi dirsekleriyle yataktan destek alarak hastanın kalçasını kendisine doğru (yatak kenarına) doğru çeker.

Bireyi Yatağın Başucuna Çekmek, Birey hareket edebiliyorsa bacaklarını bükmesi, ayak tabanlarının yatağa tam temas etmesi ve elleriyle yataktan ya da yatak kenarlarından destek alması, çenesini göğsüne doğru yaklaştırması ve topuklarından destek alarak kendini yukarı doğru itmesi istenir. Bu arada bakım hizmeti veren kişi kolunu, bireyin koltuk altına yerleştirerek uzak omzundan kavrar. Diğer kol kalçalar altına yerleştirilir, hastaya komut verilerek kendini yukarıya doğru itmesi söylenir bakım hizmeti veren kişi de aynı anda bireyi yukarı doğru çeker/iter.

Bireyin Yatakta Oturtulması, Oturma pozisyonu, günümüzde çoğunlukla elektronik ya da mekanik olarak yatağın başucu kaldırılarak verilebilir.

Bireyi Ayağa Kaldırmak ve Yürütmek, Bakım hizmeti veren kişi, yüzünü ve gövdesini yatağa çevirir, yataktan destek aldığı eliyle bireyin arkadan omzu kavranarak sırtı desteklenir. Diğer elle hastanın dizlerinin altından tutarak kendisine doğru çevirir. Hastanın ayakları yataktan sarkıtılır.

Bireyi Sandalyeye Oturtmak, Birey, sandalyeye oturtulduktan sonra ayak tabanlarını yere tam basması ve kendisini arkaya doğru çekmesi istenir. Birey, kendisini çekemiyorsa hemşire sandalyenin arkasına geçerek kollarını bireyin kolları altından gövdeye sarar ve bireyi geriye çeker.

Bireyin Yataktan Sedyeye Alınması, Yatağa bağımlı veya hareket kabiliyetini bir süreliğine kaybetmiş, yatak istirahatine alınmış bireyleri, bir yerden başka bir yere güvenli bir şekilde taşımak amacıyla sedye kullanılır. Bireyi, yataktan sedyeye, sedyeden yatağa nakletmek için tek kişi yeterli değildir. Sedyeye alma ve taşıyıcı sayısı, hastanın, uzunluğuna, sağlık durumuna ve vücut ağırlığına göre değişir.

Egzersiz

Enerji harcamamızı gerektirecek, düzenli ve bir amaca ulaşmak için yapılan bedensel hareketler egzersiz olarak tanımlanır. Egzersiz, kişilerin yaşamında birçok değişiklikleri beraberinde getirirken kişiye özel fizyolojik ve psikolojik iyilik halini ve yaşam kalitesini de arttırır. Egzersiz; enerji harcamamızı gerektirecek, düzenli ve bir amaca ulaşmak için yaptığımız bedensel hareketlerdir.

Egzersiz Planlanması, Kişinin genel değerlendirmesi ile baslar. Genellikle 50 yas üstü daha önce aktif egzersiz programına katılımı olmayan sedanter kişilerin tümünün egzersiz programlarına başlamadan önce iyi bir öykü ve fizik muayeneden geçmesi, kalp ile ilgili risk faktörleri açısından taranması, belirti ve bulgularının denetimi yanında fiziksel kısıtlılıkların belirlenmesi gerekir. Egzersiz reçetesi kişinin sağlık hikâyesi, kişisel hedefleri, egzersiz özellikleri ve özellikle egzersiz gereksinimlerinin yanında yapılması gereken yaşam tarzı değişiklikler ile uyumlu olmalıdır. Doğru bir egzersiz programı mutlaka ısınma, eğitim ve soğuma dönemlerinden oluşmalıdır. Egzersiz türleri germe egzersizleri, denge egzersizleri, kuvvetlendirme egzersizleri ve aerobik egzersizlerden oluşmaktadır.

Kontraktür; eklemi direkt etkileyen ya da o eklemde harekete neden olan kas ile antagonist kas arasındaki kuvvet dengesizliğinden kaynaklanan, eklemin hareketsiz kalma durumudur . Egzersizin beklenen hedefine ulaşması için dikkat edilmesi gereken hususlar su şekilde sıralanabilir:

• Kişiye özel olmalı,
• Program bireyin mevcut hastalıklarına, yaşam tarzına uygun olmalı,
• Birey tarafından onaylanmalı,
• Kolay anlaşılabilmesi ve takibi için yazılı ve görsel materyallerle zenginleştirilmeli,
• Kişisel programlar yanında grup programlarını da içermeli,
• Mevcut hastalıklara uygun değişiklikler yapılmalıdır.

Ergonomik Düzenlemeler

Ergonomi; günlük hayatta kullandığımız materyallerin bireyin vücut yapısına uyarlanmasıdır . Bakım gören hastaların, fazla sayıda ilaç kullanıyor olması, görme/işitme problemleri, fiziksel yetersizlikler ve vasküler problemlerinin olması ev kazaları açısından risk faktörü olarak belirtilmiştir. Bu nedenle bireyin ev içinde ve sıklıkla kullandığı ortamlarda güvenliğin sağlanması hareket alanını arttıracaktır.