Ünite 8: Yaşlılıkta Sosyal Hayata Katılım Aktiviteleri

Yaşlı Bireylerin Gereksinimleri

Yaşlı bireylerin gereksinimleri genellikle diğer yaşlardaki bireylerin temel ihtiyaçlarından farklı değildir ancak yaşamın bu dönemine özgü farklı bazı gereksinimler de bulunmaktadır. Yasla birlikte, kişilerin kendi kendilerine yapmaları oldukça zor olabilen günlük rutinler (örneğin, giyinmek, banyo yapmak, alışveriş yapmak vb.) önemli hâle gelir. Yaşları, sağlık durumları, zihinsel, sosyal ya da ekonomik durumlarına göre farklılaşan yaşlıların başlıca gereksinimleri beş gruba ayrılabilir:

1. Temel gereksinimler: Yiyecek, içecek, kalacak yer, giyinme, temizlik, gerektiğinde bakım hizmeti ve doktor yardımı alabilme gibi gereksinimler.
2. Finansal gereksinimler : Kimsenin desteği olmadan kendi kendine yetecek kadar maddi gelire sahip olma. Yiyecek, ilaç, kira gibi ihtiyaçlarını bireyin kendisinin karşılayabilmesi gibi gereksinimler.
3. Zihinsel gereksinimler: Güvenlik, seçim yapma ve karar verme özgürlüğü, kendine saygı duyma, çevreden saygı görme, işe yaradığını hissetme ve çevresi tarafından kabul görme ihtiyacı. Bunların yanında beyni çalışır, aktif tutan ve onun ihtiyaçlarını karşılayan her türlü aktiviteyi (yeni öğrenmeler, bulmacalar, hobiler, spor, dans gibi) gerçekleştirme gibi gereksinimler.
4. Manevi gereksinimler: Dini inançları doğrultusunda ibadetlerini gerçekleştirme; örneğin camiye gitme, namaz kılma, oruç tutma vb. Bunların yanında sevme, sevilme, ahlak, güven duyma, umut etme, hayatı sevme ve mutlu olma gibi gereksinimleri içermektedir.
5. Sosyal gereksinimler: Aile üyeleri, akrabalar, arkadaşlar, komşularla birlikte olma, önceden yaptığı sosyal davranışları sürdürme (evde gün düzenleme, sinemaya gitme, düğünlere gitme, bayram ziyaretleri vb.), yalnız kalmama, sosyal kabul ve destek görme gibi gereksinimler.

Yaşlılıkta Sosyal Hayata Katılım

Bireylerin yaşamın her döneminde olduğu gibi yaşlılıkta da diğer insanlarla iletişime girmesi bir zorunluluk, bir ihtiyaçtır. Sosyal ya da sosyalleşmek kişinin kendisi, ailesi, arkadaş ve çalışma çevresi gibi yaşadığı her türlü çevre ile iletişim, etkileşim olma durumudur. Kendimizden başka kişilerle bir arada olmak, ilişki kurmak diğer insanlar ile bazı aktivitelere katılmak demektir. Buna benzer olarak sosyal hayat, başka insanlarında bulunduğu ortamlarda zaman geçirmek, insanlarla iletişim ve ilişki kurmak anlamına gelmektedir. Katılım ise bir kişinin bireysel ya da grup olarak bir işte durumda etkinlik olarak yer alması başka kişi ya da kişilerle paylaşımda bulunması anlamına gelmektedir. Dünya Sağlık Örgütü katılımlı bir yaşam durumunun içinde yer almak olarak tanımlamıştır (WHO,2001). Yaşam durumu ile anlatılmak istenen, genel görev ve ihtiyaçlardır. Bu ihtiyaçlar; iletişim, hareketlilik, kişisel bakım, ev işleri, kişiler arası ilişkiler, iş ya da okul gibi, başlıca yaşam alanları, toplumsal, sosyal ve vatandaşlıkla ilgili alanlardır. Kişinin bu gibi aktivitelerde bulunması günlük hayata katılım da denilmektedir. Bu tanımlardan yola çıkarak sosyal katılım günlük hayata katılımın bir parçası olduğu ve kişinin tek başına yaptığı aktivitelerin dışında kalan aktiviteler olduğu söylenebilir. Yaşlılıkta yaşam kalitesini arttırmak düşünüldüğünde sadece sosyal katılım ve hobiler değil sportif aktivitelerde ihmal edilmemelidir.

Yaşlılıkta Sosyal Katılımı Etkileyen Faktörler: Sosyal hayata katılımı etkileyen faktörlerin bilinmesi, katılımın anlaşılması ve sağlanmasına faydalı olacaktır. Böylelikle hangi faktörlerin katılımı kolaylaştırabileceği ya da engelleyebileceği, zorlaştıracağı daha iyi anlaşılabilir (Law, 2002). Aşağıda yaşlılıkta sosyal hayata katılımı etkileyen sosyoekonomik ve demografik özellikler, sağlık durumu, kişisel özellikler, çevresel özellikler ve aktivitenin özellikleri başlıkları altında incelenen faktörlere örnekler verilmektedir.

1. Sosyoekonomik ve Demografik Özellikler: Kişinin ekonomik geliri, eğitim düzeyi, medeni durumu, çocuk ve torun sahibi olup olmaması, arkadaşlık ilişkileri, yaşadığı yerleşim yeri, cinsiyeti, yaşı (kişinin ne kadar yaşlı olduğu), ev ya da araba sahibi olup olmaması, bir mesleği olup olmaması, emeklilik, içinde yaşanılan kültürün özellikleri ile tanımlanır.
2. Sağlık Durumu: Kronik hastalıkların olup olmaması, bu hastalıklara bağlı fiziksel, bilişsel ya da psikolojik sorunlar ile tanımlanır.
3. Kişisel Özellikler: Kişinin istek, ihtiyaç ve zevkleri, beceri ve yetenekleri, motivasyonu, psikolojik durumu, önemli bir olay yaşayıp yaşamamış oluşu, (ölüm, ayrılık vb.) ile tanımlanır.
4. Çevresel Özellikler: Aktivitelerin gerçekleştirilmesini zorlaştırmayacak havadar, kişinin hoşuna giden, uygun sıcaklıkta rahat edilebildiği mekânlarla tanımlanır. Dış mekândaki aktiviteler için yaşlılara uygun çevre düzenlemeleri gerçekleştirilir.
5. Aktivitenin Özellikleri: Aktivitenin neye yönelik olduğunu; kişinin yapabileceği şekilde düzenlemelerin gerekliliği; kişinin özelliklerine göre aktivitenin zorluk derecesi, kişinin zevklerine uygunluğu ile tanımlanır.

Yaşlılara Yönelik Aktiviteler

Yaşlı bireyler kimi durumlarda aile ve çevrelerinde önemli sosyal, kültürel ve ekonomik rollere sahip olabilmektedir. Torunlara bakma ev ya da bahçe işleri ile uğraşma, gençler ile onlar üzerindeki modern etkilerin arasında tampon görevi görerek geleneksel ritüel beceri ve bilgi aktarımın sağlamak bunlar arasındadır. Aileye ekonomik ve duygusal destekte sağlayabilmektedirler. Bunun yanında yaşlanma ile bireyin daha az görev ve sorumluluğu, buna karşın daha çok boş zamanları olduğu durumlara da çok sık rastlanmaktadır. Her iki koşulda da yaşlı bireyin serbest zamanlarını iyi değerlendirmesi oldukça önemlidir.

Yaşlılara yönelik aktivitelerin genel amaçları yaşlı bireyin;

• O zamana kadar kazandığı bilgi birikimini korumak ve geliştirmek;
• Hayal gücünü kullanmasını sağlamak;
• El-göz koordinasyon becerilerini korumak ve geliştirmek,
• Günlük yaşam becerilerini gerçekleştirmesine fırsat vermek,
• İnce ve kaba motor becerilerini gerçekleştirmesine fırsat vermek,
• Dikkat, algı, bellek (hafıza), düşünme, karar verme, planlama becerilerini korumak ve arttırmak,
• Kendisine olan güven ve saygısını arttırmak,
• İletişim becerilerini desteklemek,
• Kendisini ifade edebileceği farklı yollar bulmasına yardımcı olmak,
• Hayattan zevk almasını ve keyifli zaman geçirmesini sağlamak,
• Boş zamanlarını faydalı ve verimli bir uğraşla geçirmesini sağlamak,
• Vücut direncini, kuvvetini ve esnekliğini korumak ve arttırmak,
• Sosyal hayata katılımını ve uyum sağlamasını desteklemek,
• Aile üyeleri, akrabalar, komşular, arkadaşlar ya da tanımadıkları diğer insanlarla vakit geçirmelerini sağlamak,
• Normalde zaman geçirdiği mekânın dışına çıkarak farklı insanlar görerek ya da normalde yapmadığı bir aktiviteye katılarak hayatına farklılıklar katmak şeklinde sayılabilir.

Tüm bu genel amaçlar doğrultusunda yaşlılara yönelik aktiviteler altı başlık altında toplanmıştır:

1. Bilişsel Aktiviteler: Biliş; düşünme, öğrenme ve hatırlama süreçlerine denir. Bilişsel; bilişle ilgili zekânın işleyişiyle ilgili demektir. Bilişsel aktiviteler yaşlılarda bellek ve zihni çalışır halde tutmada ve olası sorunların farkına varmada oldukça faydalıdır. Birçok kişi yaşa bağlı bilişsel işlevlerde bozulmalarla ilgili bir belirtiyi hiç göstermeyebilir. Bunun yanında pek çok yaşlı bilişsel becerilerinde bir kayıp yaşayabilir. Bunların çoğu yaşlanma sürecindeki beyin hücrelerinin kaybının doğal bir sonucu olmakla birlikte bazen de Alzheimer, Multiple Skelerozis ya da Huntington gibi hastalıklara bağlı olabilmektedir. Yaşlı bireylerin bilişsel becerilerini sürdürme ve geliştirmeleri için yapabilecekleri çok çeşitli aktiviteler bulunmaktadır. Bunlardan bazıları günlük aktiviteler, bazıları ise çeşitli oyunlar, bulmacalar ya da el işi yapma gibi zihni zorlayan aktivitelerdir. Günlük aktivitelere örnekler; keyifli ve anlamlı sohbetler yapma; yaşlılara kendileri için önemli olan konular hakkında düşüncelerini ifade etme fırsatı verme; olaylar ve durumlar hakkındaki görüş ve önerilerini sorma; gazete haberleri, anlattırma; telefon, tablet, bilgisayar gibi teknolojik araçları kullanma gibi olabilir.
2. Psikomotor Aktiviteler : Psikomotor öğrenme, bilişsel fonksiyonlar ile fiziksel hareketler arasında kurulan ilişkiye denmektedir. Psikomotor öğrenme sonucunda, hareket, koordinasyon, el becerisi, kuvvet, hız, denge, ince motor (dikiş dikme, tığ yapma, resim çizme gibi) ya da kaba motor (dans etme, spor yapma) becerileri kazanılır. Başka bir deyişle psikomotor beceriler, bilişsel ve fiziksel fonksiyonların bir arada kullanılmasını gerektiren becerilerdir. Sağlıklı bireylerde temel psikomotor beceriler (yürüme, zıplama, top atma vb.) erken çocukluk dönemlerinde öğrenilir ancak ilerleyen yaşlarda iş hayatı, spor ya da sanatsal aktiviteler ile daha ileri düzeylere (araba sürme, klavyede yazı yazma, tenis oynama, yüzme gibi) ulaşır. Psikomotor aktivitelerin amacı yaşlıların mevcut ince ve kaba motor becerilerini korumak, el-göz koordinasyonunu arttırmak, dikkat süresini azalmasını önlemek, planlama becerilerini arttırmak ve muhafaza etmesini sağlamaktır. Koordinasyon; eş güdüm, belirli bir amaç için uyum içinde hareket etme, iş birliği hâlinde çalışmadır.
3. Hobi Aktiviteleri: Hobi veya uğraşı, yapılması gerekli veya zorunlu olmayan genellikle boş zaman değerlendirme, rahatlama, eğlenme amacı ile yapılan yetenek ve beceri geliştirici faaliyetlerin tümüne verilen addır. Hobiler kişisel zevklere ve ilgilere göre değiştiğinden pek çok farklı çeşidi bulunmaktadır. Belirli bir sanat ya da spor dalına ilgi duymak ve bu alanda yapılan faaliyetleri takip etmek dahi bir hobi olarak sayılabilir. Yeni bir hobi ya da el işi öğrenmek ya da daha önce bilinen ve yapılanları devam ettirmek yaşlı bireyleri aktif ve zinde tutmanın en güzel ve eğlenceli yollarındandır. Bu aktiviteler beyin hücrelerini uyarır ve birbirleri ile yeni bağlantılar kurmalarını sağlar. Ayrıca bireyin el-göz koordinasyonunu ve ince motor becerilerinin korunması ve geliştirilmesine de yardımcı olur. El-göz koordinasyonu; eller ve gözlerin birlikte, uyumlu, düzenli çalışması; el hareketlerinin göze gelen bilgiye göre düzenlenmesidir. Yaşlı bireyin ilgisi çeken bir aktivite bulmak hem yaptığından zevk almasını sağlayacak hem de kendisine olan saygısını ve güvenini arttıracaktır.
4. Fiziksel Aktiviteler: Fiziksel aktiviteler, iskelet kasları tarafından üretilen ve harcamayı gerektiren her türlü vücut hareketi olarak tanımlanır.

Yürüyüş bisiklete binme ya da spor yapma gibi düzenli, orta yoğunlukta fiziksel aktivitenin sağlık için oldukça faydalı olduğu bilinmektedir. Örneğin, kalp damar hastalıkları, diyabet (şeker), kolon ve meme kanseri ve depresyon riskini düşüne bilir. Uygun düzeydeki fiziksel aktivite kalça ya da omurga kırıklarını azaltacak ve kilo kontrolünü sağlayacaktır.

Özetlemek gerekirse düzenli fiziksel aktivitenin faydaları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Yaşam süresini arttırır.
• Kan dolaşımını düzelterek kalp krizi ve inme felç riskini azaltır.
• Daha enerjik hissetmeye sağlar.
• Kan şekeri seviyesini düşürerek diyabet kontrolüne yardımcı olur.
• Bazı kanser türlerinin (özellikle kolon ve göğüs) görülme riskini azaltır.
• Daha enerjik hissetmeyi sağlar.
• Kilo kontrolüne yardımcı olur.
• Kan kolesterol düzeyini dengeler.
• Tansiyon kontrolüne yardımcı olur.
• Kemik ve kasları güçlendirir.
• Kemik erimesi ve buna bağlı kırılmaların riskini azaltır.
• Stres, kaygı ve depresyonu azaltır.
• Daha mutlu hissetmeyi ve kendine güveni sağlar.
• Esenlik, dayanıklılık ve dengeyi arttırır.
• Düşme riskini azaltır.
• Daha iyi uyumaya yardımcı olur.
• Yeni yetenekler kazandırır.
• Farklı ortamlarda sosyalleşme fırsatı verir.

Gündelik hayatta düzenli olarak yapılan pek çok iş aslında temelde egzersiz ya da fiziksel etkinlik olarak kabul edilebilir. Asansör yerine merdiven kullanmak, gideceğimiz yere uzak bir otoparka park edip biraz yürümek, temizlik yapmak gibi günlük etkinlikler de yüzme, yürüyüş, futbol gibi spor dalları da birer fiziksel etkinlik olarak düşünülebilir. Yaşlı bireylerin yaptığı etkinlikler ilgilerine, fiziksel becerilerine ve yaşam koşullarına bağlıdır. Örneğin, bir torunla zaman geçirmek çok güzel bir egzersiz şekli olabilir. Birçok “genç-yaşlı” yere oturup kalkabilir, torunlarını taşıyabilir, onlarla yürüyebilir, yüzebilir. Bu tür etkinlikler oturma ve uzanma için iyi bir kalça esnekliğinin, yerden kalkma ve yere oturma becerisinin gelişmesini ve korunmasını sağlar. Kişiye uygun fiziksel aktivite seçiminde göz önünde bulundurulan bazı faktörler:

• Aktiviteyi uygulayacak kişinin yaşı,
• Aktivitenin uygulanacağı fiziksel ortam ve uygunluğu,
• Kişinin vücut ağırlığı,
• Aktivitenin farklı yerlerde ve zamanlarda sürekli bir şekilde uygulanabilmesinin rahat ve kolay olması,
• Kişinin ne kadar istekli olduğunu,
• Aktivitenin kişi için ne kadar keyifli ve zevkli olduğu,
• Aktivitenin kişiye uygun olarak, kişinin ihtiyaçlarına göre planlanması,
• Aktivitenin, uygulayacak kişinin ekonomik durumunu zorlamaması olarak düşünülebilir.

Fiziksel aktivitenin olumlu sonuç vermesi bazı faktörlere bağlıdır (Elsawy ve Higgins, 2010). Bu faktörler aşağıda sıralanmıştır:

• Aktivitenin düzenli olarak yapılması
• Aktivitenin zaman içinde devamlılığının olması
• Aktivitenin kişiye uygun zorluk ve yoğunlukta olması
• Aktivitenin günlük olarak ne süreyle uygulanacağı
• Kişi için düzenlenen programın içerdiği aktivitelerin giderek ilerlemesi (hareketlerin hep aynı sayıda ya da düzende değil mümkün olduğu kadar zorlaştırılıp, sayısının arttırılması ya da süresinin uzatılması gibi değişiklikler)

Fiziksel Egzersiz Türleri: Fiziksel egzersizlerin farklı türleri bulunmaktadır. Çeşitli kaynaklarda farklı sınıflamalar görülebilir. Bu bölümde fiziksel egzersizler denge, esneklik, kuvvet (kas gücü) ve dayanıklılık egzersizleri olarak dört başlık altında anlatılacaktır.

1. Dayanıklılık; bir aktiviteyi gerçekleştirirken daha geç, daha zor yorulma ya da hiç yorulmama anlamına gelir. Dayanıklılık arttıkça aerobik türü aktiviteler daha kolay, daha uzun süreli, yorulmadan yapılabilir. Örneğin, yürüyüş yaptığımızı düşünürsek, ilk gün 10 dakika sonra nefesimiz zorlanıp, yorulmaya başlıyorsak 1-2 hafta düzenli yürüyüşler yaptıktan sonra 30 dakika boyunca hiç yorulmadan yürüyebilmemiz mümkün olabilir. Bu durumda dayanıklılığımız artmış demektir.

2. Esneklik; bir aktiviteyi yaparken vücudumuzun (boyun, kollar, bel, kalça, bacaklar) rahat hareket edebilmesidir. Esneklik egzersizleri germe ve gevşeme olarak uygulanır. Esneklik egzersizleri kas kuvvetini ve dayanıklılığı arttırmamaktadır. Buna karşın, diğer egzersizlerin öncesi ve sonrasındaki 10-15 dakikalık esneklik egzersizi yaralanmaların ve ağrıların önlenmesi açısından faydalıdır.

3. Kuvvet; aslında yaptığımız her türlü günlük fiziksel aktivitede farklı düzeyde de olsa kullandığımız bir beceridir. Basitçe kaslarımızdaki gücü ifade etmektedir. Kuvvet egzersizleri kaslarımızı güçlendirir, böylece daha bağımsız olmamızı sağlar. İtme, çekme, kaldırma, taşıma, bükme, çevirme, yürüme, koşma, atlama, durma, vurma gibi hareketlerde bir miktar kuvvete ihtiyaç duyarız. Kuvvetimiz arttıkça koltuğu daha rahat itip, pazar arabasını rahatça çekebiliriz ya da bir torbayı taşımak, şişenin kapağını açmak, topu daha uzağa atmak ve yanlara kuvvet vererek itme gibi egzersizler örnek olarak verilebilir.

4. Denge; iki ayak üzerinde durmak zorunda olan biz insanlar için çok önemlidir. Yürümek ve hareket edebilmemiz için dengede olmamız şarttır. Dengemiz bozulduğunda başımıza bazı kazaların gelmesi, düşmeler yaşamamız olasıdır. Dengemiz bozulduğunda başımıza bazı kazaların gelmesi, düşmeler yaşamamız olasıdır.

Dengemiz geliştikçe parmak ucumuzda üst rafa ulaşabilir, tek ayağımızın üzerinde durabilir, ince bir kaldırım taşı üzerinde daha rahat yürüyebiliriz.

Başlıca dört başlık altında ele alınan egzersizlerin hepsinden yapmak, sadece birine ağırlık vermemek önemlidir. Bunun yanında fiziksel aktivitelerin şiddetinin de kişiye uygun olması gerekir.

Güvenli, faydalı ve keyifli bir egzersiz için;

• Fiziksel aktivitelerin faydaları düzenli yapıldığı zaman ortaya çıktığından ara sıra değil, az da olsa düzenli ve günlük aktiviteler yapılmalıdır.
• Rahat, sıkmayan, esnek giysiler ve spor ayakkabı giyilmelidir.
• Biraz terletecek ve nefesi arttıracak ama rahatsız da hissetmeyecek kadar çalışılmalı, hala karşılıklı konuşabilecek kadar rahat nefes alınabilecek halde olunmalıdır.
• Dışarıdayken mutlaka güneşten korunmak için kenarlıklı şapka ve güneş gözlüğü takılmalıdır.
• Günün en sıcak zamanlarından kaçınılmalıdır.
• Yemekten hemen sonra veya çok açken egzersiz yapmaktan kaçınılmalıdır.
• Aktivite öncesi, sonrası ve aktiviteyi yaparken mutlaka su içilmelidir, susamayı beklememek gerekir.

5. Dış mekân aktiviteleri: Dış mekân aktiviteleri, uzun süreli ya da sürekli yaşanan, normalde zaman geçirilen mekânlar dışındaki diğer açık ya da kapalı mekânlarda yalnız ya da grup olarak yapılan aktiviteler olarak tanımlanabilir.

6. Maneviyat aktiviteleri: İnsanların ihtiyaçları sadece maddi değildir, insan hayata anlam katmaya, başka bir deyişle “Hayatın anlamı nedir?” sorusuna yanıt bulmaya çalışır.

Yaşlılara Yönelik Aktivitelerde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar:

• Özellikle fiziksel aktivitelerde ilk dikkat edilmesi gereken nokta yaşlı bireye hekim ya da uzman (fizyoterapist vb.) tarafından hazırlanmış aktivite programına uygun davranmak, bu programın dışına çıkmamaktır.
• Hayati tehlike oluşturabilecek belirti ve semptomların farkında olunmalı ve bu durumda uygun hareket edebilmelidirler.
• Aktivite yaşlı bireyin ilgisini, dikkatini çekmeli, birey aktiviteden zevk almalıdır.
• Yapılan aktivitenin sonucunda bir ürün ortaya çıktığında bu başarı yaşlı bireyin yakınları ile paylaşılmalıdır.
• Aktiviteler için gerekli olan fiziksel ya da zihinsel gücün yerinde olması için kişinin beslenmesine dikkat edilmelidir.