Ünite 3: Bakım Elemanları

Bakım Gerektiren Bireylere Girişimde Disiplinlerarası Çalışma ve Bakım Elemanlığı Kurumu

Bakım Gerektiren Bireylere Girişimde Disiplinlerarası Çalışma

Bakım hizmetleri, bakım gerektiren bireyin ve ailesinin fiziksel, duygusal, sosyal, ekonomik ve çevresel tüm boyutları ile dikkate alınmasını gerektirmektedir. Bu nedenle bakım hizmetleri disiplinlerarası ekip çalışmasını gerektirir. Bu bağlamda bakım gerektiren bireylere girişimde sağlık personeli başta olmak üzere psikolog, sosyal hizmet uzmanı (sosyal çalışmacı), çocuk gelişimci, özel eğitimci ve ev ekonomisti de önemli sorumluluklar üstlenir.

Sağlık Personeli

Bakım gerektiren bireylere girişimde görev üstlenen sağlık personeli; doktor, hemşire, dil ve konuşma terapisti, fizyoterapist, ergoterapist ve diyetisyendir.

Sosyal Hizmet Uzmanı (Sosyal Çalışmacı)

Sosyal Çalışmacı ise meslek elemanları arasındaki koordinasyon ve eş güdümü sağlar. Sosyal inceleme ve değerlendirme raporunu hazırlar, vaka yöneticiliği yapar, ev ziyaretleri gerçekleştirir. Psiko-sosyal destek ve danışmanlık hizmeti verir. Bakım elemanı bakıma muhtaç ya da bakım gerektiren bireyin bakımında tıbbi hizmetler dışında kişisel bakımına, sosyal aktivitelerinin yaptırılmasına yardımcı olan ve bireysel gereksinimine uygun bakımını üstlenen ara meslek elemanıdır. Bakım elemanlarının mesleki, ahlaki ve bakım gerektiren bireye yönelik görev ve sorumlulukları; “insan sevgisi ve hoşgörüsü ile donanmış olma”, “bakıma muhtaç bireyi de hizmete katan bir yaklaşım sergileme”, “bakıma muhtaç bireyin bireysel ihtiyaçlarına göre bakım planı hazırlama” ve “kişisel tercihlerini önemseme” vb. şeklinde sıralanabilir.

Bakım Elemanı

Bakım elemanı, bakım gerektiren bireylerin yaşlı, hasta ve engelli olmasına göre, “yaşlı bakımı elemanı”, “hasta bakımı elemanı” ve “engelli bakım elemanı” şeklinde üç başlık altında incelenebilir.

Yaşlı Bakım Elemanı

Bilim ve teknolojinin tüm verilerinden yararlanarak, ev ve kurumlarda kendi sorumluluklarının bilinci altında; yaşlı bireylerin bakım ve danışmanlığı, vücut temizliği, sağlık personeli tarafından önerilen ilaçların kullanılması ve tespit edilen nefes, hareket çalışmaları, beslenmeleri, yaşlı kişilerin kişisel ve sosyal sorunlarının çözümünde yardımcı olan, alanıyla ilgili araç ve gereçleri yerinde ve zamanında kullanabilen elemandır.

Engelli Bakım Elemanı

Bilim ve teknolojinin tüm verilerinden yararlanarak, ev ve kurumlarda kendi sorumluluklarının bilinci altında; engelli bireylerin bakım ve danışmanlığı, vücut temizliği, sağlık personeli tarafından önerilen ilaçların kullanılması ve tespit edilen nefes, hareket çalışmaları, beslenmeleri, engelli kişilerin kişisel ve sosyal sorunlarının çözümünde yardımcı olan, alanıyla ilgili araç ve gereçleri yerinde ve zamanında kullanabilen elemandır.

Hasta Bakımı Elemanı

Bilim ve teknolojinin tüm verilerinden yararlanarak, ev ve kurumlarda kendi sorumluluklarının bilinci altında; hasta bireylerin bakım ve danışmanlığı, vücut temizliği, sağlık personeli tarafından önerilen ilaçların kullanılması ve tespit edilen nefes, hareket çalışmaları, beslenmeleri, hasta kişilerin kişisel ve sosyal sorunlarının çözümünde yardımcı olan, alanıyla ilgili araç ve gereçleri yerinde ve zamanında kullanabilen elemandır.

Bakım Elemanlarının Görevleri ve Sorumlulukları

Bakım elamanının görevlerini çalıştığı iş yerinde gerek bakım gerektiren bireylere yönelik ve gerekse de diğer kurum çalışanları ve yetkililerine yönelik yerine getirmesi gereken birçok görevi vardır. Bu görevler genel olarak şu şekilde sınıflandırılabilir:

• Sorumlu olduğu bakım gerektiren bireylerin tuvalet eğitimi, yeme içme, banyo, el yüz temizliği, giyinme, soyunma gibi öz bakım ile ilgili günlük, haftalık ve aylık gereksinimlerini karşılamak, yardım veya takip etmek
• Sorumlu olduğu bakım gerektiren bireylerin bakım, temizlik ve düzeninin sağlanmasına yardımcı olmak
• Kurumda çalışan bakım elemanı ise tanımlanan görevleri dışında kurum yetkilisi tarafından verilen diğer görevleri yapmak
• Kurumda çalışan bakım elemanı ise hizmet içi eğitime yönelik programların hazırlanmasında ve uygulanmasında görev almak

Bakım Elemanlarına Yönelik Etik, İlke ve Kurallar

Etik Kavramı

Etik, bireyler için belirli bir toplum içinde davranış kuralları şeklinde anlaşılabileceği gibi bu davranış kurallarıyla ilgilenen felsefenin bir dalı ve iyi ve güzel huylar şeklinde de anlaşılabilir.

Meslek Etiği Kavramı

Etik, bireyler için belirli bir toplum içinde davranış kuralları şeklinde anlaşılabileceği gibi bu davranış kurallarıyla ilgilenen felsefenin bir dalı ve iyi ve güzel huylar şeklinde de anlaşılabilir. Meslek etiği, “belirli bir meslek grubunun, mesleğe ilişkin olarak oluşturup koruduğu, meslek üyelerine emreden, onları belli bir şekilde davranmaya zorlayan, kişisel eğilimlerini sınırlayan; yetersiz ve ilkesiz üyeleri meslekten dışlayan, meslek içi rekabeti düzenleyen ve hizmet ideallerini korumayı amaçlayan mesleki ilkeler bütünüdür.

Bakım Elemanı Etiği Kavramı

Bakım elemanı etiği, sadece bu meslek mensuplarına özgülenmiş bir meslek etiği olarak, bu meslek mensuplarının bakım hizmetlerini yürütürken nasıl davranmaları gerektiğini öngören mesleki ilkelerdir.

Bakım Elemanlığı Mesleğinin Etik İlkeleri

Bakım elemanlarının yaptıkları işin gereği uymaları gereken etik ilkeler şu şekilde sıralanabilir:

• Mesleki liyakat
• Mesleki ilerleme
• Mesleki istişare
• Mesleki sorumluluk
• Farkındalık sorumluluğu
• Mesleğe ve bakıma muhtaçlara saygı
• İnsan sevgisi
• Ayrımcılık yapmama
• Mahremiyet ve gizlilik
• Maddi istismardan kaçınma
• Psiko- sosyal istismardan kaçınma
• Sağlıklı iş ilişkileri
• Kurumsal sadakat

Bakım Etiğinin Yararları

Bakım Elemanları Açısından:

• Bakım gerektiren bireye yönelik davranış ve sorumlulukların neler olduğunu belirler.
• Motivasyonu ve mesleki doyumu artırır.
• Davranışlarda tutarlılık sağlar.
• Mesleğin toplumsal değerini güçlendirir.
• Etik ve manevi olarak prensip sahibi olmayı sağlar.
• Karar verme özgürlüğü ve bağımsızlığını sağlar.

Bakım Gerektiren Bireyler Açısından

• Güven duygusunun gelişmesine sebep olur.
• Kayıtların doğru tutulmasına neden olur.
• Tedavi ve bakımda kullanılan araç-gereç ve donanım kaynaklarının, yetki, yetenek ve yeterliliklerin eşitlik ilkesine uygun dağılımını sağlar.
• Bakım eylemi sırasında karşılaşılabilecek baskı ve ön yargıları engeller.

Bakım Elemanlarının Hakları ve Sorumlulukları

Bakıma Muhtaç Engellilere Yönelik Resmî Kurum ve Kuruluşlar Bakım Merkezleri Yönetmeliği ile Bakıma Muhtaç Engelli Bireylere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetmeliği’ne göre bakım elemanı (bakıcı personel) sağlık meslek lisesi, liselerin çocuk gelişimi ve eğitimi, engelli veya yaşlı bakımı bölümü mezunu ya da bu lise ve bölümlerin ön lisans programları mezunu ya da Millî Eğitim Bakanlığı onaylı asgari 400 saatlik Engelli Bireyler İçin Bakım Elemanı Modül Programı veya yükseköğretim kurumlarının aynı amaçlı, eş değer eğitim programlarından sertifika alan kişiyi ifade etmektedir (mad. 4).

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığına bağlı kurum ve kuruluşlarda çalışan bakım elemanları, Bakanlığın devlet kurumu olmasına bağlı olarak devlet memuru, sözleşmeli personel, geçici personel ve işçi olarak istihdam edilebilir. Buna karşın özel sektörde çalışan bakım elamanları ise sadece işçi statüsü ile istihdam edilebilir.

Kamu Çalışanı Olarak Bakım Elemanlarının Hakları ve Sorumlulukları Kamuda çalışan, başka bir deyişle Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığına bağlı kuruluşlarda çalışan bakım elemanları devlet memuru olarak genel idari hizmetinde hizmetli ve yardımcı hizmetli kadrosunda (yardımcı hizmetler sınıfı) çalışabilir (MEGEP, 2011: s.50). Bu bağlamda Devlet Memurları Kanunu’na (DMK) göre sahip oldukları haklar ve sorumluluklar şu şekilde sıralanabilir:

• Uygulamayı isteme hakkı
• Güvenlik hakkı
• Emeklilik hakkı
• Çekilme hakkı
• Sendika kurma ve kurulu sendikalara üye olma hakkı
• Yıllık izin ve diğer izin hakları
• İsnat ve iftiralara karşı koruma hakkı
• Kovuşturma ve yargılamanın özel hükümlerine tabi olması

Kamuda çalışan bakım elemanlarının iş görme borcunu gereği gibi yerine getirebilmesi için Bakıma Muhtaç Engellilere Yönelik Resmî Kurum ve Kuruluşlar Bakım Merkezleri Yönetmeliği ile Engellilerin Bakımı, Rehabilitasyonu ve Aile Danışmanlığı Hizmetlerine Dair Yönetmelik ’te öngörülen görev ve sorumluluklara uygun hareket etmesi gerekir.

Özel Sektör Çalışanı Olarak Bakım Elemanlarının Hakları ve Sorumlulukları

Özel sektörde çalışan bakım elemanları 4857 sayılı İş Kanunu’na tabidir. İş Kanunu hükümlerine göre, özel sektörde çalışan diğer çalışanlar gibi bakım elemanlarının da işvereni ile kurdukları iş ilişkisi iş sözleşmesine dayanır. Bu bağlamda bakım elemanı ile işvereni arasında kurulan iş ilişkisinin boyutlarını, bu ilişkinin hukuksal dayanağını oluşturan iş sözleşmesi belirlemektedir.

Bakım Elemanları Tarafından Takip Edilmesi Gereken Kayıtlar

Bakım elemanları tarafından takip edilmesi gereken kilo, boy ve ilaç takibi vb. nitelikteki kayıtlar, bakım planının etkin bir şekilde uygulanıp uygulanmadığının kontrolü açısından son derece önemlidir. Bakım elemanları tarafından takip edilmesi gereken bu kayıtlar, çalışılan ve bakımın verildiği tip, yer ve sisteme göre değişebilir. Bakım elemanları tarafından takip edilmesi gereken kilo, boy ve ilaç takibi vb. nitelikteki kayıtlar, çalışılan ve bakımın verildiği tip, yer ve sisteme göre değişebilir. Böyle olmakla birlikte söz konusu kayıtların kendi içerisinde standart bir yapısı olması gerektiği de göz ardı edilmemelidir.

Ağır Hastalık ve Ölüm Halinde Yapılacaklar

Ağır Hastalık Kavramı

Bireyi, sahip olduğu psikolojik, sosyal ve ekonomik donanımını kullanarak yaşama tutunmaya zorlayan, bireyin o güne kadar getirdiği tüm yaşam dengeleri için bir tehdit oluşturan, stres yaratan bir yaşam olayı ve engellenmedir (MEGEP, 2013: 3).

Ölüm Kavramı

Ölüm, bedensel ve ruhsal yapının herhangi bir sebeple işlevlerinin sona ermesidir. Ölüm; solunum, kalp ve dolaşım merkezi sinir sistemi fonksiyonlarının kalıcı olarak sona ermesi (klinik ölüm) şeklinde tanımlanabileceği gibi klinik ölümle başlayan hücresel ölümle sonuçlanan bir süreç (biyolojik ölüm) olarak da tanımlanabilir (MEGEP, 2013: 3).

Bakım Elemanlarının Ağır Hastalık ve Ölüm Hâlinde Yapması Gerekenler

Bakım gerektiren bireyle çalışan ve onunla bir arada olmak durumunda olan diğer meslekler gibi bakım elemanlarının da görevlerinden biri, bakım gerektiren bireyin ölüm gerçeği ile yüzleşmesinde onun yanında durmak, onu anlamaya ve ona destek olmaya çalışmaktır. Ölmek üzere olan hastanın bakımını üstelenen bakım elemanı şunları yapmalıdır:

• Klinik ve biyolojik ölümü ayırt edebilmeli
• Ölüm anında sağlık personelinin önerileri doğrultusunda yaşlı ve hastaya gerekli yardımı yapabilmeli
• Durumdan sağlık personelini haberdar etmeli
• Ölüm kesinleştikten sonra yapılması gerekenleri bilmeli
• Din görevlisine haber vermeli
• Hastanın ailesine ölümü açıklanırken ailede ruhsal ve bedensel olarak ölüm haberini en kolay kabullenecek olgunluğa sahip kişiyi belirleme konusunda doktora yardımcı olmalıdır.

Yakını Ölen Aile Bireylerine Yaklaşım

Ölmek üzere olan hasta ve yakınlarının birbirlerine veda edebilmeleri ve birlikte zaman geçirebilmeleri için ölümün yakın olduğu konusunda bilgilendirilmeleri önemlidir. Hastanın ölümünden önce, ölümü sırasında ve sonrasında uygun bakım girişimleri ve yaklaşımlarının kullanılması, aile üyelerinin ölüm gerçeğini kabul etmelerinde yardımcı olacaktır. Bu bağlamda aile bireylerine şu hususlarda destek ve bakım sağlanması gerektiği unutulmamalıdır.

• Aile bireylerinin yaşadıkları duyguların doğal olduğunu anlamalarına yardım etme
• Uygun ağrı kesicilerin hastaya verildiği konusunda aileye güvence verme
• Hastanın nasıl rahatlayacağını aileye öğretme
• Ailenin ölüme hazırlanması
• Hastanın görünüşüne özen gösterme
• Aile bireylerinin yitirdikleri kişiyi görmelerini destekleme
• Öfkeyi anlayıp iletişim kurarak ailenin gerçeği kabullenmesine yardım etme
• Etkin dinleme
• Güven duygusunu sürdürme
• Zor kararlarda aileye yardım etme
• Aileyi destek gruplarına yöneltme
• Stresi azaltmaya yardım etme

Bakım Elemanlarının Ölüm Kesinleştikten Sonra Yapması Gerekenler

Bakım elemanlarının ölüm kesinleştikten sonra yapması gerekenler şu şekilde sıralanabilir:

• Ölüm kesinleştikten sonra çevrede bulunanların ve yakınlarının odadan çıkarılmasına yardımcı olur.
• Sakin ve düzenli bir ortamın sağlanmasına yardımcı olur.
• Daha önce ölen hastaya takılmış nazogastrik sonda, kateter, drenaj tüpleri, tıbbi malzeme, mayi setleri ve bantları çıkartır.
• Ölen hastanın boyuna uygun ölüm çarşafını temin eder veya hazırlar.
• Ölen hastanın üzerindeki giysileri çıkartır.
• Ölen hastanın kol ve bacaklarını uzatarak üzerine çarşaf örter.
• Ölen hastanın takma dişleri, saç tokaları, yüzük ve bilezik gibi eşyaları varsa çıkartır.
• Ölen hastanın eşyalarını hazırlamış olduğu tutanakla birlikte imza karşılığında ailesi ya da yakınlarına teslim eder.
• Ölen hastanın vücudunun herhangi bir yerinde kan, çıkıntı, solüsyon lekeleri varsa siler.
• Ölen hastanın gözleri açıksa kapatır.
• Uzun bir gazlı bezle ölen hastanın çenesini kapatır, sabitler ve çene altından geçirdiği gazlı bezi başının üzerinden bağlar.
• Ölen hastanın ayak başparmaklarını gazlı bez ile birbirine bağlar.
• Ölen hastayı temin ettiği ya da hazırladığı ölüm çarşafına sarar.
• Ölüm bir hastane ya da kurumda gerçekleşmişse ölen hastayı morga veya ilgili üniteye götürür.