Ünite 2: Bakım Hizmeti Gerektiren Bireyler

Bakım Hizmeti Gerektiren Bireylerin Sınıflandırılması

Bakıma muhtaç ya da bakım hizmeti gerektiren bireyler yaşlılar, engelliler ve kronik ya da süreğen hastalardır. Kronik hastalar, literatürde engelliler grubuna dâhil edilmektedir.

Yaşlılar

Yaş, “kronolojik yaş” ve “biyolojik yaş” şeklinde iki başlık altında incelenebilir: Kronolojik yaş, doğumdan başlayarak içinde bulunulan zamana kadar geçen yılların toplamıdır. Biyolojik yaş, içinde bulunulan biyolojik basamağın zaman birimi olarak gösterilmesidir. Yaşlanma; “biyolojik yaşlanma”, “ekonomik yaşlanma”, “patolojik yaşlanma”, “psikolojik yaşlanma” ve “sosyal yaşlanma” şeklinde çok çeşitli şekillerde tanımlanabilir. Yaşlanma doğumdan ölü- me değin bir büyüme ve gelişme süreci iken yaşlılık fizyolojik bir olgudur ve bu süreç içerisinde kendini gerçekleştirme ve olgunlaşmanın ardından özgün değişimlerin yaşandığı son aşamadır.

Engelliler

Engellilik; bedensel, akli ve ruhsal yapıdaki bozulmalar sonucu doğal yaşama yetilerinin kısıtlanması ya da bu yetilerden tamamen yoksun kalınması durumudur. Engelli, doğuştan ya da sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine gereksinim duyan kişidir.

Engel türlerine göre engelliler şu şekilde gruplandırılabilir:

• Ortopedik Engelli: Kas ve iskelet sisteminde yetersizlik, eksiklik ve işlev kaybı olan kişidir.
• Görme Engelli: Tek veya iki gözünde tam veya kısmi görme kaybı veya bozukluğu olan kişidir.
• İşitme Engelli: Tek veya iki kulağında tam veya kısmi işitme kaybı olan kişidir.
• Dil ve Konuşma Engelli: Herhangi bir nedenle konuşamayan veya konuşmasının hızında, akıcılığında, ifadesinde bozukluk olan ve ses bozukluğu olan kişidir.
• Zihinsel Engelli: Çeşitli derecelerde zihinsel yetersizliği olan kişidir.
• Kronik ya da Süreğen Hastalık: Hastalık insanın normal yaşantısında aksaklıklara yol açan, ruhsal durumunu ve sosyal ilişkilerini etkileyen, fizyolojik yakınmalara neden olan bir var oluş krizidir.

Bakım Gerektiren Bireylerin Temel Gereksinimleri

Bakıma muhtaç olan bireye göre temel gereksinimler farklılık gösterir. Bu bakımdan her bir bakıma muhtaç olan birey kategorisi için temel gereksinimlerin ayrı ayrı açıklanması gerekir.

Yaşlıların Temel Gereksinimleri

Yaşlıların bakım gereksinimi bağımsızlık derecelerine göre farklılaşır. Yaşlının bireysel gereksinimlerinin belirlenmesi bakımından nerede ve kiminle yaşadığı, eğitim düzeyi, sosyoekonomik durumu son derece önemlidir. Yaşlıların temel bakımda barınma, yemek yapma ve yeme, temel enstrümental günlük yaşam aktivitelerini yapma bakımından önem taşıyan gereksinimlerini saptamada “temel günlük yaşam aktivitelerini “ ve “enstrümental günlük yaşam aktivitelerini değerlendirme testleri” kullanılır. Bu testler kişinin bağımsızlık derecesini anlamaya yönelik ve günlük gereksinimlerini ortaya çıkaran testlerdir. Bu testlerin en sık kullanılanları, “Barthel’in Günlük Yaşam Aktiviteleri Ölçeği”, Lawton-Broody Enstrümental Günlük Yaşam Aktiviteleri Ölçeği”dir.

Engellilerin Temel Gereksinimleri

Engel bakıma muhtaçlık riskini arttıran temel etmenlerden biri olmakla birlikte, her engelli olan bakıma ihtiyaç duymayabilir. Örneğin, tamamıyla göremeyen ya da duyamayan bir birey yaşamını başkalarının desteğine ihtiyaç duymadan bağımsız bir şekilde sürdürüyorsa bakım hizmeti almaya ihtiyaç duymamaktadır. Buna karşın bedensel açıdan hiçbir engeli olmadığı hâlde ruhsal ya da zihinsel engelli bir birey yaşamını sürdürmek için profesyonel desteğe ihtiyaç duyabilmektedir. Engel, bakıma muhtaçlık riskini arttıran temel etmenlerden biri olmakla birlikte, her engelli olan bakıma ihtiyaç duymayabilir. Örneğin, tamamıyla göremeyen ya da duyamayan bir birey yaşamını başkalarının desteğine ihtiyaç duymadan bağımsız bir şekilde sürdürüyorsa bakım hizmeti almaya ihtiyaç duymamaktadır. Buna karşın bedensel açıdan hiçbir engeli olmadığı hâlde ruhsal ya da zihinsel engelli bir birey yaşamını sürdürmek için profesyonel desteğe ihtiyaç duyabilmektedir. Her engel türü farklı hizmet modeli ile ele alınmakta ve engelli bireylerin gereksinimleri her uygulama modeli ve kuruluşunda buna göre yapılandırılmaktadır.

Bakım Gerektiren Bireylerin Hakları

Temel hak ve özgürlükler ya da insan hakları, engelli, yaşlı vb. şeklinde ayrım yapmaksızın tüm insanlığa özgü haklardır. Bu yüzden 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi engelli, yaşlı ve hasta haklarının da uluslararası alanda temel hukuki kaynağı niteliğindedir. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesine göre “Herkes ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal ya da başka türden kanaat, ulusal ya da toplumsal köken, mülkiyet, doğuş veya başka türden statü gibi herhangi bir ayrım gözetilmeksizin, bu Bildirgede belirtilen bütün hak ve özgürlüklere sahiptir” (mad. 2/1). “Herkesin yaşama hakkı ile kişi özgürlüğü ve güvenliğine hakkı vardır” (mad. 3). “Hiç kimseye işkence ya da zalimce, insanlık dışı ya da aşağılayıcı muamele ya da ceza uygulanamaz” (mad. 5).

Birleşmiş Milletlerin kabul ettiği yaşlı ilkeleri ve Dünya Sağlık Örgütünün yaşlılara yönelik eylem planı çerçevesinde yaşlı hakları; “politik ve toplumsal yaşama katılım, eğitim ve kültür, her türlü şiddet, istismar ve ayrımcılığa karşı korunma, adil gelir ve sosyal güvenlik, çalışma ve istihdam, sağlık, aile, konut ve barınma, güvenli bir çevrede yaşama, sosyal yardım ve hizmetlerden yararlanma ve bakım” şeklinde sıralanabilir.

İnsan hakları, her insanın doğuştan kişiliğine bağlı vazgeçilmez ve devredilmez haklardır. Her insan, insan olma bakımından eşit değere sahiptir. Engelli olmak, insanca yaşama hakkına sahip olmak açısından farklı bir uygulamayı haklı kılmaz. Aksine engellilik toplumla bütünleşmenin sağlanmasında engelli olmanın getirdiği özel durumların da dikkate alınmasını gerektirir. Ülkemizdeki yasal düzenlemeler çerçevesinde engelli hakları, “her tür şiddet, istismar ve ayrımcılığa karşı korunma, çevresel mimari ve erişim, bağımsız yaşayabilme ve topluma dâhil olma, eğitim ve kültür, sağlık, bakım ve rehabilitasyon, çalışma ve istihdam, ulaşım, engellilik durumlarına özgü özel araçlardan yararlanma, iletişim, sosyal güvenlik, sosyal yardım ve hizmetlerden yararlanma ve örgütlenme” şeklinde sıralanabilir.

• Her Tür Şiddet, İstismar ve Ayrımcılığa Karşı Korunma Hakkı
• Çevresel Mimari ve Erişim Hakkı
• Bağımsız Yaşayabilme ve Topluma Dâhil Olma Hakkı
• Eğitim ve Kültür Hakkı
• Sağlık, Bakım ve Rehabilitasyon Hakkı
• Çalışma ve İstihdam Hakkı

Birleşmiş Milletler Engelli (Özürlü) Kişilerin Haklarına Dair Bildiri ile Avrupa Sosyal Şartı’nda öngörülen haklar bağlamında, Türkiye’de de engellilere ulaşım hakkı kapsamında toplu taşımada engellilere birtakım indirimler uygulanması gibi bazı kolaylıklar sağlanmıştır. Birleşmiş Milletler Engelli (Özürlü) Kişilerin Haklarına Dair Bildiri ile Avrupa Sosyal Şartı’nda öngörülen haklar bağlamında, Türkiye’de de ortopedik engelliler için araç alımlarına bazı yasal kolaylıklar getirilmiştir. Birleşmiş Milletler Engelli (Özürlü) Kişilerin Haklarına Dair Bildiri ile Avrupa Sosyal Şartı’nda öngörülen haklar bağlamında, Türkiye’de engellilere iletişim hakkı kapsamında bazı kolaylıklar sağlanmış ve ilgili yasal düzenlemelerle özel iletişim vergilerinin engellilerden talep edilemeyeceği hükme bağlanmıştır.

Hasta hakları, insan hak ve değerlerinin sağlık hizmetlerine uygulanmasını ifade eder (MEGEP, 2011). Sağlık hakkına dayanan hasta hakları, sağlık hizmeti almakta olan bireylerin sağlık personeli ve sağlık kurumları karşısındaki sahip oldukları haklardır. Ulusal ve uluslararası düzenlemeler ise şu şekilde sıralanabilir:

• 1972 Tarihli Amerika Hastaneler Birliği Hasta Hakları Bildirgesi
• 1981 Tarihli Dünya Tabipler Birliği Lizbon Hasta Hakları Bildirgesi
• 1994 Tarihli Avrupa Hasta Haklarının Geliştirilmesi Bildirgesi (Amsterdam Bildirgesi)
• 1995 Tarihli Dünya Tabipleri Birliği Bali Hasta Hakları Bildirgesi
• 7.5.1987 Tarih ve 3359 Sayılı Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu
• 13.12.1983 Tarih ve 181 Sayılı Sağlık Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname
• Hasta Hakları Yönetmeliği

Hasta haklarının türleri ise;

• Sağlık Hizmetlerinden Yararlanma Hakkı
• Sağlık Durumu Hakkında Bilgi Alma Hakkı
• Hasta Haklarının Korunması
• Tıbbi Müdahalede Hastanın Rızası
• Güvenliğin sağlanması

Dini vecibeleri yerine getirebilme ve temel hak ve özgürlükler ya da insan hakları tüm insanlığa özgü haklar olmakla birlikte bakım gerektiren bireylerin günlük yaşama ve üretime daha çok katılımlarının sağlanması amacıyla özel olarak korunmaları gerektiği de açıktır. Bu yüzden bakım gerektiren bireylere diğer vatandaşların sahip oldukları çalışma hakkı, eğitim hakkı, sosyal güvenlik hakkı, sağlık hakkı vb. haklara ilaveten, kendi özel durumlarına özgü bakım hakkı, rehabilitasyon hakkı, sosyal yardım ve hizmetlerden yararlanma hakkı gibi bazı özel haklar da tanınmaktadır.

• İnsani değerlere saygı gösterilmesi ve ziyaret
• Refaketçi bulundurma
• Hizmetin sağlık kurum ve kuruluşu dışında verilmesi

Gibi faktörler de özel hakların kapsamındadır.

Bakım Gerektiren Bireylerin Sorumlulukları

Bakım gerektiren bireyin sahip olduğu haklar bağlamında üstlenmesi gereken sorumlulukları şu şekilde sıralanabilir:

• Genel Nitelikteki Sorumlulukları
• Sağlık ve Sosyal Hizmet Çalışanlarını Bilgilendirme
• Hastane ve Bakım Merkezi Kurallarına Uyma
• Tedavisi, Bakımı ve Rehabilitasyonu İle İlgili Önerilere Uyma

Bakım riskini artıran önemli etmenler, “yaşlılık”, “engellilik” ve “kronik hastalıklar” olarak sıralanabilir. Yaşlılar; “iktisaden faal olan yaşlılar”, “iktisaden faal olmayan yaşlılar” ve “çok yaşlı insanlar” olarak üç gruba ayrılır. Engelliler “ortopedik engelli”, “görme engelli”, “işitme engelli”, “dil ve konuşma engelli” ve “zihinsel engelli” olarak sınıflandırılabilir. Bozukluk kavramı ile de ifade edilen kronik hastalıkların kapsamına ise kan hastalıkları, idrar yolları ve üreme organı hastalıkları, kanserler, endokrin ve metabolik hastalıklar, ruhsal davranış bozuklukları, sinir sistemi hastalıkları, AIDS vb. gibi hastalıklar girmektedir. Kronik hastalar, literatürde engelliler grubuna dahil edildiğinden, bakım hizmeti gerektiren bireyler kategorize edilirken, engelli grubuna dahil edilerek inceleme konusu yapılacaktır.

Temel gereksinimler, bakıma muhtaç olan bireye göre farklılıklar gösterir. Yaşlıların temel gereksinimleri arasında, “ekonomik yeterlilik”, “toplumsal yaşama katılım”, “güvenli barınma koşulları”, “sosyal destek sağlanması” vb. gereksinimler yer almaktadır. Bu gereksinimler, yaşlıların bağımsızlık derecelerine göre farklılaşır. Yaşlının bireysel gereksinimlerinin belirlenmesi bakımından nerede ve kiminle yaşadığı, eğitim düzeyi, sosyoekonomik durumu son derece önemlidir. Bakım gerektiren bireylerin sahip oldukları haklar bağlamında üstlenmesi gereken sorumluluklar 4 ana başlık altında toplanabilir. Bunlar:

• Genel nitelikteki sorumlulukları
• Sağlık ve sosyal hizmet çalışanlarını bilgilendirme
• Hastane ve bakım merkezi kurallarına uyma
• Tedavisi, bakımı ve rehabilitasyonu ile ilgili önerilere uymadır.