Ünite 1: Temel Kavramlar: Zedelenme, Yetersizlik, Engel, Bakım, Rehabilitasyon, Engelli Bakımı

Giriş

Her birey yaşama kendi özellikleri ile gelir. Bu özellikler bireylerin birbirinden farklı yönlerini de oluşturur. Ancak bazen farklılık bireyin bir uzvunun, duyu organın ya da yetisinin yetersiz olması biçiminde meydana gelir. Bu durumda farklılık zedelenme, yetersizlik, engel gibi çeşitli durumlar oluşturur. Bu noktada önemli olan bireyin kendi özellikleri yetersizlikleri ve güçlü yönleri ile desteklemektir. Çünkü farklılıklarımız gibi gereksinimlerimiz de birbirimizden farklıdır. Özellikle özel gereksinimli birey söz konusu olduğunda farklı gereksinimlerin desteklenmesi oldukça önem kazanır.

Özel Gereksinimli Birey

Özel gereksinimli bireyler için kullanılan risk taşıma, zedelenme, yetersizlik engel gibi kavramlar söz konusudur. Bu kavramlar birbirleri ile ilişkilidir ve zaman zaman karıştırılabilmektedir.

Risk Taşıma

Şu an bir yetersizliği olmayan ancak ileride bir yetersizliğe sahip olma olasılığı yüksek bireyleri tanımlar. Bu kavram daha çok bebekler ve küçük çocuklar için kullanılır ve doğum, yaşanan çevre sebebiyle ileride bir yetersizliğin oluşma ihtimali olan bireyleri ifade eder.

Zedelenme

Doğum öncesinde, doğum sırasında ya da doğum sonrasında bireyin organında işlevini yerine getirmede geçici ya da kalıcı olarak zorlanma yaşaması durumudur.

Yetersizlik

Yaşanan zedelenmenin ardından bireyin işlevini kısmen ya da tamamen kaybetmesi durumudur. Zedelenmenin sonucu olarak birey yürüyemeyebilir, duyamayabilir, akranlarının hızında öğrenemeyebilir.

Engel

Yetersizliği olan bireyin toplumun olumsuz koşulları, çevrenin olumsuz tutumları gibi sebeplerle toplumsal yaşama katılmasının engellenmesidir. Bu engel bireyden değil toplumdan ve çevredeki olumsuz tutumlardan kaynaklanmaktadır. Yetersizliği olan bireylerin gereksinimleri doğrultusunda uygun hizmetler sunulduğunda, çevre koşulları düzenlendiğinde, toplumun olumsuz tutumları değiştirildiğinde yetersizliğin engele dönüşmesi de durdurulabilir.

Kavramlar arası ilişkiye örnek olarak; birey doğum sonrasında geçirdiği hastalığın ardından işitme organında zedelenme olmuştur. İşitme organında zedelenmenin ardından birey işitme yetersizliği yaşamaktadır. İşitme yetersizliği olan birey toplumun olumsuz tutumları nedeniyle istediği işe yerleşmesi engellenmiştir. Bir başka deyişle bireyin zedelenmesi yetersizliğe, yetersizliği engele dönüşmüştür.

Özel Gereksinimli Bireyler

Özel gereksinimli bireyler gereksinimleri ya da yetersizlikleri bağlamında sınıflandırılmaktadır.

Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğine göre sınıflandırma;

• Zihin yetersizliği,
• İşitme yetersizliği,
• Görme yetersizliği,
• Ortopedik yetersizlik,
• Özel öğrenme güçlüğü,
• Dil ve konuşma güçlüğü,
• Duygusal uyum güçlüğü,
• Süreğen hastalık,
• Sinir sistemi zedelenmesi ile oluşan yetersizlik,
• Süreğen hastalıklar,
• Otizm,
• Sosyal uyum güçlüğü,
• Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu,
• Üstün ve özel yetenek şeklindedir.

Özel Gereksinimli Olma Nedenleri

Özel gereksinimli olma nedenleri farklı uzmanlarca farklı biçimlerde sınıflandırılmıştır. Ancak alanda genel olarak;

• Doğum öncesi,
• Doğum sırası ve
• Doğum sonrası nedenler olmak üzere zaman bağlamında üç kategoride incelenmektedir.

Doğum öncesi nedenler; akraba evliliği, kan uyuşmazlığı, annenin hamilelikte madde ve yanlış ilaç kullanımı, cinsel yolla bulaşan hastalıklar, annenin hamilelikte suçiçeği, kızamıkçık, Hepatit B, toksoplazma gibi bir enfeksiyona maruz kalması olarak örneklendirilebilir.

Doğum sırası nedenler; olumsuz doğum koşulları, erken ya da geç doğum, doğum sırasında bebeğin oksijensiz kalması, doğum sırasında yapılan yanlış müdahaleler olarak örneklendirilebilir.

Doğum sonrası nedenler; bebeklikte yüksek ateş, havale, bebeğin düşmesi, kafa travması olması, uzun süren sarılık, ilerleyen yıllarda yaşanan ev kazaları, iş kazaları, psikolojik sorunlar gibi birçok faktör neden olarak örneklendirilebilir.

Özel Gereksinimli Bireylere İlişkin Bakım Hizmetleri

Özel gereksinimli bireyler söz konusu olduğunda bakım hizmetleri oldukça önemlidir. Temel olarak bakım hizmetleri özel gereksinimli bireylere, süreğen hastalığı olan bireylere ve yaşlı bireylere sunulmaktadır. Bu bireylere bakım merkezlerinde verilen hizmetler ilgili yönetmeliğe göre;

• Psiko-sosyal hizmetler ve
• Kişisel bakım hizmetleri olmak üzere iki kategoride incelenmektedir.

Piskosoyal hizmetler;

1. Bakıma muhtaç özürlü ailesinin, özürlüyü ve özür durumunu kabullenmesine, bilgilendirilmesine yönelik kişisel veya grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetler,
2. Bakıma muhtaç özürlünün özrünü, mevcut durumunu ve yerleştirildiği ortamı kabullenmesine, bilgilenmesine ve gelişim alanlarında desteklenmesine yönelik kişisel ve grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetler,
3. Özürlü ve ailesinin sosyal hakları ve mevcut kaynakların kullanılmasına yönelik kişisel ve grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetler,
4. Özürlünün bağımsız yaşama, sosyal hayata uyumuna ve katılımına yönelik sosyal, kültürel, sanatsal ve sportif etkinlikler ile düzenlenecek bu tür etkinliklere katılabilmesi için refakat hizmetler,
5. Özürlünün terk edilme, ret edilme, özür durumunu kabullenememe, ümitsizlik, intihar etme, yalnızlık, sevgisizlik gibi olumsuz duygulardan kurtarılmasına ve depresyon ve stres gibi durumların yaşanmasının engellenmesine yönelik kişisel veya grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetlerdir.

Kişisel bakım hizmetleri;

1. Banyo yaptırılması,
2. Tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması,
3. Tırnaklarının kesilmesi,
4. Saçlarının taranması,
5. Dişlerinin temizlenmesi,
6. Yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi,
7. El, yüz ve ayak temizliği,
8. Sakal tıraşının yapılması,
9. İstenmeyen tüylerin temizlenmesi,
10. Elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması,
11. Burun ve kulak temizliğinin yapılması,
12. Yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesi,
13. Odasının temizlenmesi,
14. Çamaşırlarının yıkanması,
15. Tehlikelere karşı korunması ve gözetilmesidir.

Bakım hizmetleri gereksinim duyan bireyin özelliklerine, bakım süresine, bakım sunan personel göre pek çok farklı şekilde sınıflandırılmaktadır. Temel olarak bu sınıflandırma şu şekildedir;

1. Hizmetin verildiği yere göre ;

a. Kurumsal bakım,

b. Toplum temelli bakım,

c. Toplum temelli evde bakım.

2. Hizmetin sunum zamanına göre ;

a. Erken dönemde bakım,

b. Geç dönemde bakım.

3. Hizmetin sunum süresine göre ;

a. Kısa süreli bakım,

b. Uzun süreli bakım.

4. Birey ve bakım sağlayan arasındaki ilişkiye göre ;

a. Profesyonel bakım,

b. Profesyonel olmayan bakım.

5. Bakıma gereksinim duyma nedenine göre ;

a. Engelli Bireyler/Yaşlı Bireyler/Süreğen Hastalığı Olan Bireyler İçin Bakım,

b. Kişisel bakım hizmetleri,

c. Psiko-sosyal hizmetler,

d. Barınma hizmetleri,

e. Boş zaman değerlendirmeye ilişkin hizmetler,

f. Gündüz bakım ve desteği.

Bu hizmetlerden hizmetin verildiği yere bakım hizmetleri incelendiğinde kurumsal bakımın; özel gereksinimli, yaşlı ve/veya süreğen hastalığı olan bireyin evde bakım hizmetleri ve desteğe rağmen daha fazla gereksinimi oluşması evde desteğin bireyin bakımı için yeterli olmadığı durumlarda kullanıldığı bakım türü olduğu ifade edilebilir.

Toplum temelli bakımın; özel gereksinimli, süreğen hastalığı olan ve/veya yaşlı bireylere sunulmaktadır. Toplum temelli bakım bu bireylere sunulan hizmetlerin dağılımında onlara eşit fırsatlar sunmayı bu bireylerin haklarını savunmayı ve iyileştirmeyi hedefleyen bakım hizmeti olduğu, toplum temelli bakımda birçok farklı disiplinden uzman ekip çalışması ile birlikte destek sunduğu ifade edilebilir.

Evde bakım ya da toplum temelli evde bakımın ise; özel gereksinimli bireye kendi yaşadığı ortamda sunulan tıbbi hizmetleri, kişisel bakım hizmetlerini ve psiko-sosyal hizmetleri kapsadığı ve bireyin kendi evinde yaşamını bağımsız şekilde sürdürmesini sağlamak evde bakım hizmetlerinin temel amacını oluşturduğu ifade edilebilir.

Rehabilitasyon Hizmetleri

Rehabilitasyon teriminin kelime anlamı iyileştirmedir. Temel olarak rehabilitasyon kaybedilen bir yeteneğin yeniden kazandırılması ya da yerine yeni bir işlevin ikame edilmesi olarak açıklanabilir. Aynı zamanda rehabilitasyon özel gereksinimli bireylerin çevresi ile etkileşiminde en yüksek düzeyde işlevde bulunmasına ve bu işlevleri korumasına ilişkin alınan önlemler dizisi olarak ifade edilebilir ve özel gereksinimli bireyler için oldukça büyük önem arz etmektedir. Rehabilitasyon hizmetleri sonucunda bazı gelişmeler olması beklenir bunlar;

1. İşlev kaybının önlenmesi,
2. İşlev kaybı hızının yavaşlaması,
3. İşlevin iyileştirilmesi ya da işlevin geri kazanılması,
4. İşlev kaybının telafisi ve
5. Mevcut işlevin korunması olarak sıralanmaktadır.

Özel gereksinimli bireylerle çalışan her bir farklı uzmanlık alanı rehabilitasyona farklı yaklaşmaktadır. Bu nedenle birçok farklı rehabilitasyon bakış açısı ve rehabilitasyon türleri vardır. Bu türlerden en çok öne çıkan rehabilitasyon türleri;

• Tıbbi rehabilitasyon,
• Mesleki rehabilitasyon,
• Sosyal rehabilitasyon ve
• Toplum temelli rehabilitasyon olarak örneklenebilir.

Tıbbi rehabilitasyon: Bireyin sağlık durumunun tanılanması, tedavi yoluyla işlevin iyileştirilmesi, bireyin yaşadığı yetersizliklerin azaltılması şeklinde gerçekleşir. Uzman doktorlar, fizyoterapistler, psikiyatrlar, pediatristler, göz doktorları, beyin cerrahları gibi tıp uzmanları tarafından sağlanır.

Mesleki rehabilitasyon: Temelde mesleğini gerçekleştirmede yetersizlikler yaşayan özel gereksinimli bireylerin bir mesleğe hazırlanma, yerleşme ve mesleği başarılı biçimde sürdürmelerini temel almaktadır.

Sosyal rehabilitasyon: Sosyal rehabilitasyon hizmetleri özel gereksinimli bireyin yaşamın farklı alanlarında (iş, ev, toplumsal hayat, eğitim) gereksinim duyduğu sosyalduygusal gereksinimlerine ilişkin gerçekleştirilen hizmetleri kapsar.

Toplum temelli rehabilitasyon: Özel gereksinimli bireylere sunulan rehabilitasyon hizmetlerinin toplumda yer alan farklı kişilerce yürütülmesi ve özel gereksinimli birey ve ailesinin toplum kaynaklarından rahatlıkla faydalanabilmeleri için gereken önlemlerin alınmasını içermektedir.