Ünite 7: Bankalarda Kambiyo, Dış Ticaret ve Sigortacılık Hizmetleri

Giriş

Kambiyo işlemleri ve dış ticarete ilişkin hizmetler, yabancı paralar üzerinden ya da yabancı ülkelerle yapılan bankacılık işlemlerinden oluşmaktadır. Bu işlemler aşağıdaki genel başlıklar altında toplanabilir:

1. Yabancı paralar ve dövizli senetler üzerine yapılan işlemler,
2. Uluslararası para ve sermaye hareketleri,
3. Uluslararası ticaretin finansmanı,
4. Dış satım bedellerinin tahsili ve dış alım bedellerinin transferi,
5. Uluslararası garantiler.

Sigortacılık, doğal olarak temel bankacılık hizmet ürünleri arasında yer almaz. Ancak çeşitli sigorta poliçelerinin bankalar aracılığıyla sunulması çok yaygın ve eskiden beri yararlanılan bir uygulamadır. Bankalar aracılığıyla sigortacılık işlemleri yapılması; “Bankasürans” olarak adlandırılmaktadır.

Kambiyo ve dış ticaret işlemlerinin başlıcaları: Döviz Alım-Satım İşlemleri, Uluslararası Görünmeyen İşlemlere İlişkin Hizmetler, Dışalım-Dışsatım İşlemlerine Aracılık ve Finansman Desteği ve Dış Garantiler, olarak sayılabilir.

Yurt dışı muhabir bankalar nezdindeki hesaplarımıza “Nostro”; muhabir bankaların bizim nezdimizde açılmış olan hesaplarına ise “Vostro” hesaplar denmektedir.

Bir ülkenin “Dış Ödemeler Dengesi” aşağıda belirtilen üç ana başlıktan ve dolayısıyla bu başlıklar kapsamında yer alan işlemlerden oluşmaktadır:

Cari İşlemler Hesabı

a. Dış Ticaret Dengesi (Dışsatım-Dışalım)
b. Hizmetler Dengesi (Taşımacılık, Turizm, İnşaat, Sigorta, Finansal Hizmetler, Diğer Ticari Hizmetler, Resmi Hizmetler, Diğer Hizmetler)
c. Gelir Dengesi (Ücret ödemeleri, Yatırım gelirleri)
d. Cari Transferler

Sermaye ve Finans Hesabı (Doğrudan yatırımlar, Portföy yatırımları, Göçmen transferleri, Diğer yatırımlar, Rezerv varlıklar)

Net Hata ve Noksan

“Döviz”, Yabancı ülke paraları ve bu paralar üzerinden düzenlenmiş ödeme araçları (poliçeler, çekler, havaleler, vb.), olarak tanımlanabilir. Dövizler, somut para (banknot) olarak bulunmaları durumunda “Efektif ” olarak adlandırılmaktadır. Örneğin hesaptaki yabancı para dövizdir; cepteki yabancı para efektiftir.

TCMB Genelgesi I-M; Türk iye Cumhuriyet Merkez Bankası’nca alım satım konusu yapılan dövizleri aşağıdaki gibi saymaktadır:

• ABD Doları – USD
• Avustralya Doları – AUD
• Danimarka Kronu – DKK
• Euro – EUR
• İngiliz Sterlini – GBP
• İsveç Kronu – SEK
• İsviçre Frangı – CHF
• Japon Yeni – JPY
• Kanada Doları – CAD
• Kuveyt Dinarı – KWD
• Norveç Kronu – NOK
• Suudi Arabistan Riyali – SAR

Konvertibilite, bir ülke parasının başka ülkelerde geçerli olması, işlem parası olarak kullanılması; başka ülkelerin paralarına serbestçe çevrilebilmesidir.

“Döviz Kuru”, para birimlerinin birbiriyle değişim oranını; yabancı paraların ulusal para cinsinden fiyatını ifade etmektedir. Yabancı paraların birbirine oranı ise uygulamada “Parite” olarak adlandırılmakta ve bu deyim, “Çapraz Kur” ile aynı anlamı taşımaktadır. Alım-satımı yapılan dövizlerin yerel para cinsinden günlük değerine; “Cari Kur” denmektedir. Bankaların bir dövizin alımı ve satımı için ilan ettikleri çift yönlü fiyatlama “Kotasyon”; alış ve satış kurları arasındaki fark “Spread” dir.

Dış Ticarete Aracılık ve Finansman Sağlama İşlevi

Bankalar dış ticarete aracılık ederken ya hiç yükümlülük altına girmeden sadece finansal hizmet verirler ya da belli yükümlülüklerle (kredilendirmelerle) ayrıca finans desteğinde bulunurlar.

Dış ticarette mal bedellerinin ödenme biçimleri ve malların teslim biçimleri, merkezi Paris’te bulunan Milletlerarası Ticaret Odası / MTO (ICC) tarafından uluslararası ticaret hareketlerinde anlaşmazlıkları, uyuşmazlıkları ve hukuksal ihtilâfları ortadan kaldırmak ve böylece alıcı ile satıcının gereksiz yere para ve zaman kaybını önlemek amacıyla, belli standartlar olarak belirlenmiş, aşağıda sayılan, “Bir Örnek Usuller ve Uygulama Kuralları” oluşturulmuştur.

Dış Ticarette Kullanılan Başlıca Ödeme Biçimleri

• Peşin Ödeme (Advance Payment)
• Vesaik (Belge) Karşılığı Ödeme (Cash Against Documents)
• Mal Karşılığı Ödeme (Cash Against Goods / Open Accounts)
• Akreditifli Ödeme (Letter of Credit – L/C)

Akreditif uygulamasında en az dört taraf vardır: Dışalımcı, dışsatımcı ve bunların müşterisi oldukları bankalar. Akreditif uygulamasında yer alan bankalar yüklendikleri rollere, yaptıkları islere ve gördükleri işlevlere göre çeşitlenebilmekte ve uygun deyimlerle adlandırılmaktadırlar. Şöyle ki:

Akreditif Amiri (Applicant): Dışalımcıdır. Amir bankanın kredili müşterisidir. Açılan akreditif onun için bir gayrinakdi kredi niteliğindedir.

Amir Banka (Issuing Bank): Akreditifli ödemelerde amir banka, akreditifi açan bankadır.

Lehtar (Beneficiary): Dışsatımcıdır. Lehine akreditif açılan taraftır.

İhbar Bankası (Advising Bank): Amir bankadan aldığı akreditif mesajını akreditif lehtarı dışsatımcıya ileten bankadır.

Teyit Bankası (Confirming Bank): Akreditif lehtarı, amir bankanın ödeme güvencesinin yeterli olmadığını düşünerek bir başka bankanın daha açılmış olan akreditife ödeme garantisi vermesini istemesi durumunda verilen bu ödeme garantisine “Teyit” denilmektedir. İhbar bankası bu teyidi vererek aynı zamanda teyit bankası da olabileceği gibi; bir başka banka da istenen garantiyi vererek “Teyit Bankası” olabilmektedir.

Rambursman Bankası: Mal bedeli ödemesinin gerçekleştirileceği bankadır. Dış ticarette isleme aracılık eden iki banka arasında doğrudan hesap ilişkisinin ya da birbiri nezdindeki hesaplarda gerekli dövizin bulunmaması durumunda ödemenin nezdindeki hesaplardan gerçekleştirileceği üçüncü bir banka “Rambursman Bankası” olabilmektedir.

İştira Bankası: Mal bedelinin bir poliçe ile ödenmesi söz konusu ise bu poliçeyi istek üzerine iştira ederek vadesinden önce nakde çeviren bankadır.

Devir Bankası: Açılan akreditifler başka dışsatımcılara ya da sadece işlem gereği başka bir bankaya devredilebilmektedir.

Akreditifler, tarafların sözleşmelerinde yapılan seçimlere dayanan üç ayrı ölçüt esas alınarak sınıflandırılabilmektedir:

Sağladıkları Güvenceler Açısından Akreditifler:

• Dönülebilir Akreditif (Kabili Rücu Akreditif - Revocable Letter of Credit)
• Dönülemez Akreditif (Gayri Kabili Rücu Akreditif - Irrevocable Letter of Credit)

Ödeme Sorumluluğu Açısından Akreditifler

• Teyitli Akreditif (Confirmed Letter of Credit)
• Teyitsiz Akreditif (Unconfirmed Letter of Credit)

Ödeme Seçenekleri açısından Akreditifler:

• Vesaik İbrazında Ödemeli Akreditif (Sight Payment)
• Vadeli Akreditif (Deferred Payment Letter of Credit)
• Kabul Kredili Akreditifler (Acceptance Letter of Credit)

Peşin Ödeme ve Yenilenme koşulları açısından Akreditifler:

• Red Clause Akreditifler
• Green Clause Akreditifler
• Yenilenen Akreditif (Revolving Letter of Credit)

Dış ticarette uygulanabilen mal teslim biçimleri taraflara getirdiği yükümlülükler açısından farklı özellikler taşımakta olup herbirinin uygulamada işaret ettiği mal teslim süreci ve taraflar arasındaki sorumlulukların kapsamları aşağıda açıklandığı gibidir:

EXW (Ex Works - İsyerinde Teslim): “İşyerinde Teslim” kuralı, satıcının malları işletmesinde (fabrika, depo, işyeri gibi) alıcının tasarrufuna bırakarak teslim etmesini ifade eder. Burada Dışsatımcı açısından yükümlülük asgari düzeydedir.

FCA (Free Carrier - Taşıyıcıya Masrafsız): “Taşıyıcıya Masrafsız” kuralı, malların dışsatımcı tarafından, gümrük işlemleri tamamlanarak, kendi işyerinde ya da belirlenen başka bir yerde, dışalımcı tarafından tayin edilen taşıyıcıya ya da başka bir kişiye, gene önceden belirlenmiş olan tarihte, teslim etmesini ifade eder.

CPT (Carriage Paid To - Taşıma Ödenmiş Olarak): “Taşıma Ödenmiş Olarak” kuralı, dışsatımcının malları kendisinin seçtiği bir taşıyıcı ya da diğer bir kişiye belirlenen bir yerde teslim edeceğini ve ayrıca malların belirtilen varış noktasına getirilmesi için gerekli tasıma masraflarını ödemek zorunda olduğunu ifade eder.

CIP (Carriage and Insured Paid To - Taşıma ve Sigorta Ödenmiş Olarak): Bu teslim biçiminin uygulamasında dışsatımcı sigorta primi, navlun ve yükleme masraflarını ve bunlara ilişkin riskleri üstlenerek malları yükleyeceği limana getirir. Nakliyatı temin eder. Uygun olan en dar kapsamlı nakliyat sigortasını yaptırıp sigorta primini ödemek yükümlülüğündedir.

DAT (Delivered At Terminal i Terminalde Teslim): “Terminalde Teslim” kuralı, dışsatımcının malları belirlenen varma yerinde ya da limanında belirlenen bir terminalde (rıhtım, depo, konteyner sahası, demiryolu ya da hava kargo istasyonu gibi üstü açık ya da kapalı olabilecek herhangi bir yerde) getiren tasıma aracından boşaltılmış olarak dışalımcının tasarrufuna bırakmakla malların teslim yükümlülüğünü yerine getirmiş olacağını, ifade eder.

DAP (Delivered At Place - Belirlenen Yerde Teslim): “Belirlenen Yerde Teslim” kuralı, malların önceden belirlenmiş olan boşaltma yerinde (bir liman iskelesi, gümrük noktası, havalimanı gibi bir yerde) boşaltma için hazır durumda nakliye aracının üzerinde dışalımcının tasarrufuna bırakılmasıyla dışsatımcının teslim yükümlülüğünün yerine getirilmiş olacağını ifade eder.

DDP (Delivered Duty Paid i Gümrük Vergileri Ödenmiş Olarak Teslim): “Gümrük Vergileri Ödenmiş Olarak Teslim” kuralı, dışsatımcının malları gümrüklenmiş olarak ve belirlenen varma yerinde, taşıma aracında boşaltmaya hazır bir biçimde dışalımcının tasarrufuna bırakmakla teslim yükümlülüğünü yerine getirmiş olacağını ifade eder.

FAS (Free Alongside Ship - Gemi Bordasında Masrafsız): “Gemi Doğrultusunda Masrafsız” kuralı, dışsatımcının malları belirlenen yükleme limanında, alıcı tarafından seçilen geminin yanında (rıhtımda ya da bir mavnada) bırakmakla teslim yükümlülüğünü etmesini ifade eder.

FOB (Free On Board - Gemide Masrafsız): “Gemide Masrafsız” uygulaması, dışsatımcının malları belirlenen yükleme limanında; alıcı tarafından seçilen gemiye yüklenmis olarak teslimini ifade eder.

CFR (Cost and Freight - Masraflar ve Navlun): “Masraflar ve Navlun” uygulamasında, dışsatımcının malları gemide, gümrük işlemleri yapılmış ve navlunu ödenmiş olarak teslim edilmesini ifade eder.

CIF (Cost, Insurance And Freight - Masraflar, Sigorta ve Navlun): “Masraflar, Sigorta ve Navlun” uygulamasında; dışsatımcı, sigorta primi, navlun ve yükleme masraflarını karşılayarak malları önceden belirlenmiş limana getirip gemiye yüklemekle teslim yükümlülüğünü tamamlamaktadır. Satış sözleşmesindeki malların belirtilen tarihte ve yerde yüklemesinin yapıldığı dışalımcıya bildirilir. Mallar gemiye yüklendikten sonra navlun ve sigorta primi dışındaki masraflar ve risk alıcı tarafa geçer.

Dış ticaret işlemlerinin uluslararası ve bankalararası yapısı; kullanılan belge türlerine de yansımaktadır. Oluşturulup kullanılması gereken belgeler uygulamada rol alan tüm tarafların işlevleri gereğince oldukça çeşitlenmiştir. İlgili oldukları işlem alanları itibarıyla başlıca beş grup belge sözkonusudur:

• Ticari Belgeler (Commercial Documents),
• Taşıma Belgeleri (Transport Documents),
• Sigorta Belgeleri (Insurance Documents),
• Finansman Belgeleri (Financial Documents),
• Resmi Belgeler (Official Documents).