Ünite 2: Ticari Senetlere Dayalı Bankacılık Hizmetleri

Ticari Senetler ve Genel Nitelikleri

Ticari senetler (Kambiyo senetleri); bir borç alacak ilişkisinin ürünü olarak düzenlenip, belli tutardaki bir alacak hakkını temsil eden ve bir borç yükümlülüğünün taahhüdünü içeren kıymetli evrak niteliğindeki senetlerdir.

Kıymetli evrak öyle senetlerdir ki, bunların içerdikleri hak, senetten ayrı olarak ileri sürülemediği gibi senet verilmeden başkalarına devir de edilemez.

Ticari senetlerin genel niteliği bir ödeme aracı olmaları; temel özellikleri ise kıymetli evrak olmalarıdır. Bir parasal alacak hakkını temsil etmeleri nedeniyle, senet çeşitleri arasında “Alacak Senetleri” grubunda yer almaktadırlar. Ciro edilerek kolayca devredilebilmeleri nedeniyle ticari ödemelerde para gibi kullanılmanın yanı sıra finansal yatırım amaçlı işlemlere de konu olabilmektedirler.

Başlıca ticari senetler; bir ödemeyi gerçekleştirmek isteyen kimseler tarafından düzenlenen bonolar ve çekler ile alacaklılar tarafından düzenlenip, borçlu muhatap tarafından imzalanıp kabul edilmekle ortaya çıkan poliçelerden oluşmaktadır.

Ticari Senetlerin Ortak Özellikleri

Poliçeler, senetler ve çekler kıymetli evrak niteliğinde olmanın yanı sıra bazı ortak özelliklere de sahiptirler.

• Biçim koşulları
• Müteselsil sorumluluk esası
• İmzaların birbirinden bağımsız sorumluluğu
• İbraz zorunluluğu
• Yasal iptal yöntemi
• Özel icra usulüne bağlılık
• Emre yazılı senet sayılmaları
• Resmi evrak hükmünde sayılmaları
• Soyutluk

Ticari Senetlerde Devir: Ciro

Ticari senetlerin devri; genellikle senedin arkasına amaca uygun bir ciro kaydının yazılması ve senedin devredilen kişiye teslim edilmesi yani zilyetliğinin geçirilmesi ile gerçekleştirilmektedir.

Her türlü kıymetli evrak için ciro, TTK’da poliçelerin cirosuna ilişkin olarak belirtmiş olan hükümler paralelinde yapılır. Poliçelerle ilgili başka hükümlerinde çekler ve diğer ticari senetler için geçerli olacağı yasanın 818. maddesinde belirtilmiştir.

Ciro Çeşitleri

Hem kullanılan ciro tekniği (biçimi) hem de gözetilen amaç açısından ciro türleri farklılaşmaktadır. Bu nedenle ciro işlemleri, biçimsel olarak ikiye; amaç açısından üçe ayrılır.

• Biçimsel açıdan ciro
  a) Tam ciro
  b) Beyaz ciro
• Amaçlar açısından ciro
  a) Temlik cirosu
  b) Rehin cirosu
  c) Tahsil cirosu

Poliçeler ve Poliçelerle İlgili Bankacılık Hizmetleri

Poliçe, üç taraflı bir borç-alacak ilişkisini düzenleyen ve özel biçim koşulları olan kıymetli evrak niteliğindeki bir ödeme aracıdır. Alacaklının keşideci olarak ve borçluyu muhatap alarak düzenlediği; belli bir alacak tutarının; kendisinden alacaklı olan üçüncü bir kişiye (lehtar) ödenmesi, talimatını içeren ve böylece bir alacağın doğrudan bir borca havale edilerek tahsiline yarayan bir finansal araçtır. Poliçeler, ödeme aracı olmanın yanı sıra para piyasalarında finansal yatırım aracı ve önemli bir fon yönetim aracı olarak işlem görmektedirler. Genellikle dış ticarette kullanıldıklarından doğal olarak yabancı para üzerinden düzenlenmeleri nedeniyle uluslararası para piyasalarında, kâr amacıyla sürekli alım satım konusu olmaktadırlar.

Poliçede Taraflar ve Kabul

Poliçede; keşideci, lehtar ve muhatap olmak üzere üç taraf bulunmaktadır. Poliçenin oluşması için bu üç tarafın ayı anda aynı yerde bulunması gerekmemektedir.

• Senedi düzenleyen keşideci, muhataptan alacaklı fakat lehtara borçludur; muhatabın kendisine olan borç tutarını, kendisinin borçlu olduğu lehtara ödemesini istemektedir. Bu nedenle havale özelliği de taşır.
• Muhatap, poliçeyi kabul edip üzerini imzalayarak borçlu durumuna geçer.
• Lehtar poliçenin ilk alacaklısı olan kişidir ve poliçeyi başkalarına ciro edebilir. Poliçeyi ciro yoluyla devralıp elinde bulunduran son kişi poliçenin hamili olarak hak sahibidir.

Poliçe bu üçlü ilişkiyle bir alacağın, bir alacaklıya havale edilmesine aracı olmaktadır.

Keşideci alacaklı olduğu kişiye hitaben düzenlediği poliçeyi genellikle borçlu olduğu ve poliçede lehtar tayin ettiği kişiye teslim eder. Bir dış satım işlemi söz konusu ise poliçeyi kabule sunacak olan, genellikle bu dış ticaret işlemine aracılık eden ve büyük olasılıkla kredilendiren bir bankadır. Muhatap poliçeyi kabul edince “Kabul edilmiştir.” notunu yazarak imzalar. Borçlunun poliçeyi kabul etmesiyle keşideci aradan çekilmiş olur. Poliçenin vadesi geldiğinde lehtar poliçeyi muhataba ibraz ederek tutarını tahsil eder. Tahsil aşamasında lehtar poliçeye “Tahsil edilmiştir.” notunu yazarak imza eder ve poliçeyi muhataba verir. Muhatabın, poliçenin ön yüzüne yalnız imzasını koyması da kabul hükmünde sayılmaktadır. Kabul; kayıtsız şartsız olmalıdır.

Poliçelerde “Vade”

a. Poliçelerde vade dört farklı biçimde belirlenebilmektedir: Görüldüğünde ödenecek poliçeler: Poliçeye vade konmamışsa görüldüğünde ödenecek vadede olduğu kabul edilir. “Görüldüğünde” vadeli olan veya görüldüğünde vadeli sayılan poliçenin, kabul için muhataba ibrazı aşamasında ödenmesi gerekir. İbraz süresi ise poliçenin düzenlenme tarihinden itibaren bir yıldır.
b. Görüldüğünden belli bir süre sonra ödenecek poliçeler: Poliçeye “görüldüğünden 91 gün sonra” gibi bir vade konulabilir. Bu takdirde, poliçenin vadesi belirgin değildir ama kabul tarihi önemlidir.
c. Keşide tarihinden belirli bir süre sonra ödenecek poliçeler: “Düzenlenme tarihinden 91 gün sonra” gibi bir vade belirtilebilir. Sürenin hesaplanmasında, sürenin başladığı yani poliçenin düzenlendiği gün hesaba katılmaz, ertesi gün birinci gün olarak hesaba alınır.
d. Belirli Bir Günde ödenecek poliçeler: Örneğin “17 Ocak 2013” gibi belli bir takvim tarihi gösterilebilir.

Poliçelerle ilgili olarak bankalar tarafından verilen hizmetler;

• Poliçelerle ilgili tahsilat işlemleri
• Poliçelerle ilgili kredi işlemleri
• Poliçelerle ilgili iskonto ve iştira işlemleri

Bonolar ve Bonolarla İlgili Bankacılık Hizmetleri

Bono (Senet)

Borçlusu tarafından, yasanın öngördüğü biçimsel koşullara uygun olarak düzenlenip imzalanarak alacaklıya verilen ve belli bir paranın, belli bir süre sonra kayıtsız şartsız ödeneceğini taahhüt eden kıymetli evrak niteliğindeki ticari senetlere; “bono” (emre muharrer senet) denmektedir. Bono vadeli işlemlerde kullanılan bir senettir. Ödemesi ertelenen borçlar için düzenlenen bono sayesinde vadeli ticaret güvenli bir biçimde gerçekleşmiş olur.

Bonoda (Senette) Taraflar

Senette iki taraf bulunmaktadır:

• Borçlu (muhatap): Senedi düzenleyip imzalayan ve vadesinde bedelini ödeyecek kişidir. Senedin borçlusudur. Vadesinde ödemesi için kendisine ihbar çıkarılıp başvurulacağından aynı zamanda “muhatap” olarak anılmaktadır.
• Alacaklı (lehtar): Alacaklı olması nedeniyle adına ve emrine senet yazılan kişidir. Yaptığı bir hizmet ya da sattığı bir mal nedeniyle doğan alacağını vadesi geldiğinde senedin bedelini tahsil ederek elde edecektir. Ama ilerde detaylı olarak açıklanacağı gibi banka kredileri, faktöring işlemleri ve ciro sistemi sayesinde vadesini beklemeksizin senedi paraya çevirme olanakları vardır.

Bonoda (Senette) Bulunması Zorunlu Biçim Koşulları ve Düzenlenmesi

Bir senet (Bono ya da Emre Yazılı Senet) metninde bulunması gereken unsurlar;

a. Senet metninde “bono” ya da “emre yazılı senet” sözcüğü: Her ikisi de yasal terimlerdir. Senet Türkçe’den başka bir dille yazılmışsa, o dilde bono veya emre yazılı senet karşılığı olarak kullanılan kelime yer almalıdır.
b. Belirli bir tutarın kayıtsız ve şartsız ödenme vaadi: Ödeme vaadinin belli bir tutara (para borcuna) ilişkin olması gerekir. Senet üzerinde, senet bedelinin hem yazı hem de rakamla gösterilmesi durumunda, iki tutar arasında fark bulunursa yazı ile gösterilen geçerli sayılır.
c. Vade: Vade esaslı bir şekil şartı değildir. Vadesi gösterilmemiş olan bir senet (bono), görüldüğünde ödenir.
d. Ödeme yeri: Senet üzerinde ödeme yeri belirtilmemişse; bu konuda açıklık bulunmadığı takdirde senedin düzenlendiği yer, ödeme yeri ve aynı zamanda düzenleyenin yerleşim yeri sayılır. Düzenleme yeri de keşidecinin adının yanında ki yer düzenleme dolayısı ile ödeme yeri sayılır.
e. Kime ve kimin emrine ödenecekse onun ad ve soyadı: Senet alacaklısının (Lehtar) adı ve soyadı ya da unvanı yazılmalıdır. Bonolar “hamiline” düzenlenemez.
f. Senedin düzenlendiği tarih: Bonoda tanzim tarihi esaslı şekil şartlarındandır. Eğer senette düzenlenme tarihi yoksa senet bono niteliği kazanamaz.
g. Senedin düzenlendiği yer: Düzenlendiği yer gösterilmeyen bir bono, düzenleyenin adının yanında yazılı olan yerde düzenlenmiş sayılır.
h. Senedi düzenleyenin imzası: Bono üzerinde asıl borçlunun imzasının elle atılmış olması gerekir. Ayrıca imzasının yanında gerçek kişiler için ad ve soyadın; Tüzel kişiler için kullanılan kaşenin de olması gerekir.

Senetler, bir ödeme aracı olmanın yanı sıra aynı zamanda bir kredi aracı olarak da işlevseldirler. Öncelikle senet borçlusu yapılan ticaretten doğan borcunu hemen ödememekte, ödemeyi bir süre sonra yapmak sureti ile satıcı kredisi sağlamış olmaktadır. Aynı şekilde alacaklı da senedi bir bankaya iskonto ettirmek ya da teminat göstermek suretiyle bankadan kredi sağlayabilmektedir. Bu durum senetlerin bankacılık ve bankaların reel sektörü finanse etme olanakları etkinliğini açıkça göstermektedir.

Bankalarda bonolarla (senetlerle) ilgili işlemler
Bankaların senetlerle (bonolarla) ilgili olarak yaptıkları hizmetler, poliçelerle yapılan işlemlere çok benzer. Bankalar senetler üzerinde başlıca üç tür işlem yaparlar:

• Senet Tahsil İşlemleri,
• Senet Karşılığı Krediler,
• Senet İskonto ve İştiraları.

Çekler ve Çeklerle İlgili Bankacılık Hizmetleri

Çek

Bankalardaki hesaplar üzerine, hesap sahipleri tarafından, yasal biçim koşullarına bağlı kalınarak, belli tutardaki bir paranın, kayıtsız şartsız ödenmesi için yazılabilen, ticari senetler kapsamında yer alan, kıymetli evrak niteliğindeki bir ödeme aracıdır.

Çekte Taraflar

Banka, çek yazan müşteriye ait mevduat hesabında bulunan bakiyeden karşılayarak çek lehtarına ya da hamiline ödemeyi yapar. Buradan da anlaşıldığı gibi çek uygulamasında, poliçedeki durumla çok benzerlik gösteren; üç taraf ve üçlü bir ilişki vardır:

a. Keşideci: Çeki düzenleyen hesap sahibi olup muhatap bankaya çekte yazılı tutarın bir başka kişiye (lehtara) ödenmesini emretmektedir.
b. Muhatap: Çekin üzerine keşide edildiği mevduat hesabının bulunduğu ve dolayısıyla gerekli koşulların varlığı durumunda çeki ödeyecek olan banka şubesidir.
c. Lehtar / Hamil: Kedisine ödenmek üzere çek yazılan, çeki elinde bulunduran kişidir.

Çekin Hukuksal Nitelikleri

Ticari senetlere ilişkin düzenlemeler kapsamında çekin hukuksal nitelikleri şöyle sayılabilir:

a. Çek, ticari senetler (Kambiyo Senetleri) arasında yer almakta; “Emre yazılı senet” niteliği taşımaktadır. Uygulamada “nama” ya da “hamiline” olarak da yazılabilmektedir.
b. Çek, bir kıymetli evraktır.
c. Çek, özel bir havale niteliği taşımaktadır.
d. Çek, düzenlenmesini gerektiren ödeme ilişkisinden soyut olarak ciro yoluyla devredilerek işlevini sürdürür.

Çekte sunum (ibraz) süresi

Çekin ibraz (sunum) süresi, belli coğrafi ölçütlere göre sınıflandırılmış olup aşağıda belirtildiği gibi farklılaşmaktadır:

a. Çekin keşide yeri ile muhatap banka şubesi aynı ilçe sınırları içinde iseler: 10 gün,
b. Çekin keşide yeri ile muhatap banka şubesi aynı şehir sınırları içinde iseler: 10 gün,
c. Çekin keşide yeri ile muhatap banka şubesi farklı şehir sınırları içinde iseler: 1 ay,
d. Çekin keşide yeri ile muhatap banka şubesi aynı kıtada iseler: 1 ay,
e. Çekin keşide yeri ile muhatap banka şubesi Akdeniz’e sahili olan ülkelerde iseler: 1 ay,
f. Çekin keşide yeri ile muhatap banka şubesi farklı kıtalarda iseler: 3 ay.

Çek ciroları esas itibarıyla, çekin düzenlenme şekline göre farklılaşmakta olup aşağıdaki esaslar doğrultusunda yapılmaktadır:

• Hamiline yazılı çeklerde ciro: Hamiline yazılı çeklerde herhangi bir ciro işlemi zorunu olmayıp çek teslim suretiyle devredilebilmektedir. İstenirse, çek üzerinde ciranta adının gözükmesinde yarar görülürse ciro kaydı yazılabilir.
• Emre yazılı çeklerde ciro: Emre yazılı çeklerde, çekin arkasına ciro kaydı yazılıp sonra teslim edilmesi gerekmektedir.
• Nama yazılı çekler ve çizgili çeklerde ciro: Nama yazılı çekler ve çizgili çekler ciro edilememektedir. Bu çekler ancak alacağın temliki yoluyla devredilebilmektedirler. Temlik cirosu genellikle çekin arkasına “Temlik edilmiştir” notu ile yazılmaktadır.

Bankalarda Çek Uygulaması ve Çeklerle İlgili İşlemler

Diğer ticari senetlerden farklı olarak çekler sadece bir banka hesabına keşide edilebilen; bir banka hesabı olmadan edinilemeyen ve kullanılamayan türden bir ticari senet olduklarından doğal olarak çeklerle ilgili tüm işlemler bankalarca yapılır. Başlıca çek işlemleri şöyle sayılabilir:

• Çek verilecek müşterilerin seçilmesi,
• Çekin bir matbua olarak basılması,
• Sunulan çeklerin ödenmesi,
• Ödenmeyecek nitelikteki çeklerin reddi,
• Hesapta karşılıklarının bulunmaması durumunda “karşılıksız” işlemi yapılması,
• Özel form kullanılmadan hamiline yazılmış çeklerle ilgili bildirimlerin yapılması,
• Müşterilerin tahsile verdikleri çeklerle ilgili takas ve tahsil işlemlerinin gerçekleştirilmesi.