Ünite 5: Bankacılıkta Finansal Yatırım Hizmetleri

Bankacılıkta Finansal Yatırım Seçenekleri

Bankaların sundukları temel finansal yatırım ürünleri, esas olarak, mevduat ve türleridir. Bununla birlikte; birikimlerine ya da geçici bir süre için duran paralarına farklı ve daha yüksek getiri bekleyen müşteri grupları için mevduat ürünlerine seçenek oluşturacak bir takım parasal yatırım ürünlerine de bankalar üzerinden ulaşılması mümkündür.

Mevduat ürünlerinin yanı sıra bankalarca müşterilerine doğrudan ya da dolaylı olarak sunulabilen başlıca alternatif finansal yatırım ürünleri şöyle sıralanabilir: altın ve diğer kıymetli maden yatırımları ve alım– satım işlemleri, yabancı para yatırımları ve alım – satım (arbitraj) işlemleri, dövizli borçlanma senetlerine (Eurobond, vb.) uzun vadeli yatırımlar ve alım-satım işlemleri, yabancı para üzerinden düzenlenmiş ticari senetlerin alım–satım işlemleri, sabit getirili borçlanma senetlerine uzun vadeli yatırım ve bunların alım – satım işlemleri, repo – ters repo işlemleri, türev ürün yatırımları (vadeli işlem, swap, opsiyon sözleşmeleri), türev ürünlerle bağlantılı mevduat uygulamaları (DCD), türevlere bağlı kokteyl ürünler (Opsiyon, Futures ve benzerlerinin dönüşümlü uygulanmaları), portföy yönetim hizmetleri, yatırım danışmanlığı hizmetleri, pay senedi yatırımları ve alım – satım işlemleri, birikimli hayat sigortası poliçeleri sağlanması, bireysel emeklilik sistemi sözleşmeleri sağlanması.

Bankalar, bu yeni finansal yatırım seçeneklerinin önemli bir bölümü sermaye piyasası mevzuatının bankalara tanıdığı işlem yapma yetkisi sınırları içinde gerçekleştirmekte; önemli bir diğer bölümü ise ancak sermaye piyasalarında o ürün için işlem yetkilisi olan yatırım kurumlarının acenteliği ya da temsilciliği yoluyla gerçekleştirilebilmektedirler. Ticari bankaların tüm sermaye piyasası işlemlerine yetkili kılınmamalarının en önemli nedenleri: finansal yatırım işlemlerinin ilgili yatırım alanında uzman personel ve özel yazılımlar gerektirmesi; ayrıca ve en önemlisi bu alanda finansal risk oranının çok yüksek olmasıdır.

Tüm sermaye piyasası işlemleri için SPK’dan özel olarak izin (yetki belgesi), almak ve ilgili piyasaya üye olmak esastır. Bankalar Sermaye Piyasası Kanunu kapsamındaki faaliyetleri nedeniyle SPK denetimine tabi olmak durumundadırlar.

Sermaye Piyasası Kurumları

6.12.2012 tarih ve 6362 sayılı yeni Sermaye Piyasası Kanunu 35. Maddesinde, sermaye piyasasında işlem yapabilecek kurumları sayılmakta ancak faaliyetlerinin alanı ve yetkinlik dereceleri işlem bazında belirlenmektedir. Yasa’ya göre sermaye piyasalarında faaliyette bulunabilecek “sermaye piyasası kurumları” şunlardır:

a) Yatırım kuruluşları (Bankalar, Aracı kurumlar, vb.)
b) Kolektif yatırım kuruluşları (Yatırım Ortaklıkları, Yatırım Fonları)
c) Bağımsız denetim, değerleme ve derecelendirme kuruluşları
d) Portföy yönetim şirketleri
e) İpotek finansmanı kuruluşları
f) Konut finansmanı ve varlık finansmanı fonları
g) Varlık kiralama şirketleri
h) Merkezî takas kuruluşları
i) Merkezî saklama kuruluşları
j) Veri depolama kuruluşları
k) Kuruluş ve faaliyet esasları Kurulca belirlenen diğer sermaye piyasası kurumları

Sermaye Piyasası Yatırım Hizmetleri: İşlemler ve Araçlar

Sermaye piyasalarının yatırım olanaklarından yararlanmak; ya bu piyasalarda alım satım işlemleri yapmak ya da mevzuat doğrultusunda yapılandırılmış bir takım araçlara yatırım yapıp portföy oluşturmak biçimlerinde mümkündür.

• Bankacılık Yasasında Yer Alan Finansal Yatırım Seçenekleri
• Sermaye Piyasası Yasasında Yer Alan Finansal Yatırım Seçenekleri
• Yan Hizmetler

Bankalarda Para ve Sermaye Piyasalarına Yönelik Yapılanma

Geniş bir müşteri kesimine sunulan çeşitli finansal yatırım ürünlerinin gerektirdiği alt yapı, bankalar için aslında önemli bir yük oluşturmamaktadır. Çünkü bankalar zaten kendi likit varlıklarını; ulusal ve uluslararası para piyasalarında kısa ya da uzun vadeli işlemlerle sürekli değerlendirerek en azından kaynak maliyetlerini karşılamak üzere kazanca yöneltmek durumundadırlar. Para piyasalarında işlemler gerçekleştirmek amacıyla bankalarda zaten fon yönetimi (Hazine) birimleri oluşturulmuş; işlem odaları (Dealing Room) kurulmuştur. Bankaların kendi menkul değer portföyleri de bulunmaktadır. Bu varlıkların finansal risklerden korunması ve yönetilmesi gerekmektedir. Bazı koşullarda aktif kalemlerin pek çoğundan daha karlı ve daha az riskli olabilen bu varlılar üzerinden, organize piyasalara gitmeden, müşteri işlemleri de yapılabilmektedir.

Sermaye Piyasası Araçlarının Kayden İzlenmesi

Sermaye piyasası araçlarının kaydi (kayıtsal) olması, fiziksel (somut) olarak basılmaksızın aynı nitelik ve hakları taşıyacak biçimde elektronik ortamda ki kayıtlarda izlenmesi anlamına gelmektedir.

Sermaye piyasası araçları ve bu araçlara ilişkin haklar, Merkezi Kayıt Kurulusu A.Ş. (MKK) tarafından bilgisayar ortamında; çıkaranlar, aracı kuruluşlar ve hak sahipleri itibariyle tutulmakta ve bu araçlar üzerindeki hakların üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilmesinde MKK’ya yapılan bildirim tarihi esas alınmaktadır.

Bankaların Sermaye Piyasası Ürünlerine Aracılık Hizmetleri

Bankalarda Kıymetli Maden ve Taş Hizmetleri

Altın Bankacılığı: Altın, geleneksel bir yatırım aracı olup değer koruma açısından güvenli bir liman sayılması ve değer artışından kazanç sağlanması yönündeki beklentilerin kuvvetli olması gibi nedenlerle tercih edilmektedir. Bankaların mevduat hizmetlerine çok ciddi bir rekabet alanı oluşturmaktadır. Bankalar altın üzerine çeşitli hizmet ürünleri geliştirerek bu alanda da önemli üstünlükler sağlamışlardır. Bankaların altın konusunda yapabildikleri işlemler çok çeşitli olup birbirini destekler biçimde bir bütünsellik içinde gerçekleştirilmekte; yatırımcılara geniş bir yelpaze sunulmaktadır.

İşlemler BİAŞ Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasasında yapılmaktadır.

Altın Bankacılığı İşlemleri:

• Külçe (Gram ya da Cumhuriyet) Altın Alım Satımı
• Altın Mevduat Hesapları
• Altın Yatırım Fonları
• Altın Üzerine Vadeli İşlem Sözleşmeleri

Bankalarda Döviz Yatırım Hizmetleri

Bankaların kendi faaliyetleri kapsamında, döviz alım satımlarıyla kazanç sağlamaya yönelik arbitraj işlemleri gerçekleştirilebilir. Burada bankanın alım satım kurları arasındaki marj önem taşır. Bankalar Foreks piyasalarındaki kaldıraçlı işlemler için yetkili olmamakla birlikte VİOP’da döviz üzerine opsiyon işlemleri için müşterilerine aracılık edebilmektedirler.

• Yabancı Para Ticari Senetler
• Foreks Piyasalar

Bankalarda Türev Araç İşlemleri; VİOP Aracılık Hizmetleri

Bankalar gerekli koşulları gerçekleştirerek yetkilendirilmek suretiyle Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasında doğrudan işlem yapmaya yetkili olup müşterilerine bu piyasanın olanakları çerçevesinde istenen hizmetleri verebilmektedirler. Türev araçlarının alım satımına aracılık faaliyeti; ekonomik ve finansal göstergelere, sermaye piyasası araçlarına, mala, kıymetli madenlere ve dövize dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri dahil her türlü türev araçların aracı sıfatıyla ve ticari amaçla alım satımını ifade etmektedir. Bu işlemlere aracılık yapacak banka ve kurumların özel yetki belgesi almaları; dolayısıyla belli koşulları yerine getirmiş olmaları gerekmektedir.

Türev araçlarla ilgili herhangi bir işlem gerçekleştirmeden ve sözleşme imzalamadan önce müşterilere, söz konusu işlemlerin risklerini belirten bir açıklama yapılması zorunludur. Bu açıklamaları yapmak üzere içeriği SPK tarafından belirlenmiş olan “türev araçlar risk bildirim formu”nu kullanırlar.

Vadeli İşlem Piyasalarının Yararları Vadeli işlem piyasalarında işlemler farklı amaçlarla yapılmakta ve bu amaçlar doğrultusunda yarar sağlanmaktadır. Şöyle ki:

a) Korunma Amaçlı İşlemler (Hedge İşlemleri): Portföylerini, fiyat riskinden korunmak isteyen yatırımcıların gelecekteki fiyatı sabitlemek amacıyla yaptıkları işlemlerdir.
b) Spekülasyon Amaçlı İşlemler: Fiyat hareketlerinden kazanç sağlamak üzere risk alınması işlemidir.
c) Arbitraj Amaçlı İşlemler: Aynı vadeli sözleşmelerin işlem gördüğü farklı piyasalar arasındaki fiyat farklılıklarından ya da spot piyasa ile vadeli piyasa arasındaki fiyat farklılıklarından faydalanarak kar elde etmek amacıyla yapılan işlemlerdir. Aynı anda bir piyasada alım, diğer piyasada satım sözleşmesi yapıldığından açık pozisyon söz konusu olmamakta; herhangi bir risk alınmamaktadır.

Türev Ürünler

Türev ürünler, bir başka finansal varlığa dayanan ve dolayısıyla piyasa fiyatı bu ürünün fiyatına bağlı olarak değişen ürünlerdir. Portföyün varlık yapısı (pozisyon) bu kaldıraçlı ürünlerle dengelenerek risklere karşı korunma sağlanabilmektedir. Risklerden korunmanın dışında doğrudan spekülasyon ve arbitraj gibi amaçlara uygun biçimde geliştirilmişlerdir.

Takas (Swap) Sözleşmeleri

Swap’ın kelime anlamı; değiştirmek, takas etmektir. Swap sözleşmesi ile iki tarafın belli ödeme akımları (Döviz, Faiz, Emtia, Pay Senedi vb.) kararlaştırılan belirli koşullar altında, belirli bir zaman süresi için karşılıklı olarak değiştirilmektedir.

Opsiyon Sözleşmeleri

Opsiyon sözleşmeleri opsiyonu alan tarafa belirli bir vadede ya da belirli bir vadeye kadar, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikteki bir sermaye piyasası aracını, bir malı, bir kıymetli madeni, bir dövizi bir ekonomik ya da finansal göstergeyi (endeksi), alma ya da satma hakkı veren; satan tarafı ise yükümlü kılan sözleşmelerdir. Müşteri ya da banka opsiyonu alan ya da satan taraf olabilir.

Forward (Alivre İşlem) Sözleşmeleri

Forward sözleşmesi, belli bir varlığın ileri bir tarihte, baştan üzerinde anlaşılmış bir fiyattan satılması anlaşmasıdır. Sözleşmenin koşulları (fiyat, miktar, kalite, vade ve yer) alıcı ile satıcı tarafından karşılıklı belirlenmektedir. Taraarın gelecekte almak ya da satmak istedikleri bir varlığın fiyat değişimleri nedeniyle oluşabilecek riskten korunmak için çözüm olarak gördükleri sözleşmelerdir.

Vadeli İşlem (Futures) Sözleşmeleri

Vadeli işlem (Futures) sözleşmeleri, sözleşmenin taraarına ilerdeki belirli bir tarihte, üzerinde anlaşılan fiyattan, standartlaştırılmış miktar ve kalitedeki bir ürün(pamuk, buğday gibi), bir menkul değer (pay senedi, tahvil gibi), bir yabancı para(dolar, euro gibi), bir kıymetli maden(altın, bakır, platin gibi) ya da bir finansal gösterge(borsadaki belli bir pay senedi endeksi gibi) üzerine düzenlenen satma -satınalma sözleşmelerdir.

Bankalarca Borçlanma Araçları Alım-Satımı Hizmetleri

Borçlanma araçları; tahviller, bonolar, menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları, kira sertifikaları, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından çıkarılmış likidite senetleri ile Borsa Yönetim Kurulu tarafından işlem görmesine karar verilen diğer sermaye piyasası araçlarıdır. Bunlar döviz cinsinden de çıkarılmış olabilir. Bu kadar çok çeşitlenmiş olmasın karşın borçlanma aracı olarak ilk akla gelenler kamu tahvil ve bonolarıdır. Tahvil ve bonolar, borçlanma senetleridir. Elinde bulundurana alacak hakkı veren; faiz geliri ve piyasa faizlerindeki dalgalanmalara göre sermaye kazancı (ya da kaybı) getiren sabit getirili menkul değerlerdir. Vade sonuna kadar elde tutulmaları durumunda, anapara önceden belirlenen faiz oranını ile birlikte geri döner. İkinci el piyasada vadeden önce her an alınıp satılabilirler.

Borçlanma Aracı Çeşitleri

a. Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS)
b. Likidite Senetleri
c. Gelir Ortaklığı Senetleri (GOS)
ç. Gelire Endeksli Senetler (GES)
d. Banka Bonoları
e. Özel Sektör Tahvilleri
f. Finansman Bonoları
g. Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler(VDMK)
ğ. Varlık Teminatlı Menkul Kıymetler
h. Kira Sertifikaları (Sukuk)

Borçlanma Araçları Piyasası / Uluslararası Tahvil Pazarı

Uluslararası Tahvil Pazarı’nda Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafından çıkarılmış ve Borsa kotuna alınmış bulunan dış borçlanma araçları; Eurotahviller /Eurobondlar ile SPK tarafından kayda alınan ve BİST tarafından kote edilmiş olan tahvil ve bono niteliğindeki yabancı borçlanma senetleri işlem görmektedir. Eurotahviller /Eurobondlar, yabancı ülkelerden kaynak sağlamaya yönelik uzun vadeli dış borçlanma araçlarıdır. Devletlerin ve şirketlerin finansman sağlamak üzere kendi ulusal para birimi dışındaki bir para birimi üzerinden çıkarılıp bir banka ya da bir konsorsyum aracılığı ile birden fazla ülkede satışa sunulan, genellikle USD ve EUR üzerinden; 4-30 yıl arası değişen uzun vadelerle çıkarılan tahvillerdir.

Bankalarda Repo ve Ters Repo Hizmetleri

Repo, geri satın alma anlaşması anlamına gelen “Repurchasing Agrement” deyiminin kısaltması olarak bankacılık diline girmiş ve uygulama alanı oldukça genişlemiştir. Batıda uzun bir tarihi geçmişe sahip olan repo işlemleri, ülkemizde 1990’lı yıllarda başlamıştır. Repo, genellikle sabit getirili menkul değerlerin belirli bir tarihte, bugünden belirlenmiş bir fiyatla geri alınacağı taahhüdü ile satım işlemidir. Öte yandan sabit getirili menkul değerlerin, geri satmak taahhüdü ile alım işlemi ise ters repo olarak adlandırılır.

Borsada Pay Senedi Alım Satım Hizmetleri

Bireysel ve kurumsal yatırımcıların, menkul kıymet borsalarında doğrudan alım satım işlemi yapmaları yasal olarak mümkün değildir. Borsada işlemler, borsa üyelik belgesine sahip ve borsada alım satım işlemi yapma yetkisi olan kurumlar aracılığı ile gerçekleştirilebilmektedir. Borsa Pay piyasasında işlem yapmak üzere yetki belgesi alabilen üyeler; borsa aracı kurumları ve yatırım bankalarıdır.

Yurt Dışı Piyasalarda Aracılık Hizmetleri

Banka ve aracı kuruluşlar, yurt dışı piyasalarda menkul değer ve çeşitli sermaye piyasası araçlarına ilişkin olarak aracılık faaliyetlerinde bulunmaları mümkündür. Ancak bu işlemlerin yurt dışında herhangi bir borsaya üye olmak suretiyle ya da ilgili ülke mevzuatına göre faaliyet göstermeye yetkili aracı kuruluşlar aracılığıyla gerçekleştirilmesi esastır. Müşterilerle, yurt dışı işlemlerle ilgili olarak bir alım satıma aracılık çerçeve sözleşmesi yapılarak sermaye piyasası aracının ve bedelinin transferi, saklama ve takas işlemleri, işlemlerin teyidi, karşılıklı hak ve yükümlülükler gibi özel hususların belirlenmesi gerekmektedir. Bu sözleşmeye, yurt dışı piyasalarda yapılan işlemlerdeki korumanın kapsamı ile yurt dışı piyasalardaki düzenlemeler nedeniyle yatırımcılara tanınan bütün haklar ve yükümlülükler hakkında özet ve güncel bilgilerin konulması da zorunludur.