Ünite 1: Bankacılıkta Mevduat ve Kredi İşlemleri

Mevduatlar

Mevduat; bankalarda tutulan paralardır. Mevduat, bankalara tevdi edilen, yatırılan, eş deyişle bankalar tarafından kabul edilen, toplanan paralardır. Müşteriler paralarını esas olarak saklamak, ayrıca getiri sağlamak amacıyla bankaya yatırırlar; bankalar da bu paraları bir fon havuzunda tutup çeşitli kredi alanlarına plase ederek değerlendirirler. Verilen kredilerden sağlanan getiriler büyük ölçüde kaynak sağlayan bu mevduat sahipleriyle paylaşılır.

Mevduat toplama yetkisi sadece ticari bankalara tanınmış bir ayrıcalıktır. Ülkemizde Ticari Bankaların dışında ayrıca Kalkınma Bankaları ve Yatırım Bankaları da bulunmakta olup bu banka türlerinin mevduat kabul etme yetkileri yoktur.

Katılım Fonu; Katılım Bankaları nezdinde açtırılan gerçek ve tüzel kişilere ait “Özel Cari Hesap” ve “Katılma Hesaplarında” yer alan parayı ifade etmektedir. “Özel cari hesap”, katılım bankalarında vadesiz olarak açılabilen ve istenildiğinde kısmen ya da tamamen geri çekilebilme özelliği taşıyan ve karşılığında hesap sahibine herhangi bir getiri ödenmeyen fonların oluşturduğu hesaplardır. “Katılma hesabı” ise katılım bankalarına yatırılan fonların bu kurumlarca kullandırılmasından doğacak kâr ya da zarara katılma sonucunu veren ve dolayısıyla hesap sahibine önceden belirlenmiş herhangi bir getiri ödemesi gerektirmeyen, anaparanın aynen geri ödenmesi garanti edilmeyen fonların oluşturduğu hesaplardır.

Mevduatın Hukuksal Niteliği Paranın bankalara mevduat olarak yatırılması üç farklı amaçla yapılabilmektedir:

• Sadece saklamak amacıyla,
• Sadece sağlayacağı getiri gözetilerek,
• Bir yandan saklarken bir yandan da kazanç sağlamak düşüncesiyle.

Bankanın kabul ettiği paralar karşılığında yüklendiği edim ise iki farklı biçimde olabilir;

• Sadece saklayıp iade etmek,
• Bir getiri kazandırarak iade etmek.

Mevduat, bankalar açısından da kaynak olarak önemlidir. Toplanan mevduat maliyetine göre daha yüksek kazanç oranlarıyla plase edilerek kâr sağlanır.

Mevduat Türleri

Vadesiz mevduat: Bankanın izni aranmaksızın hesap sahibi tarafından istenildiği zaman kısmen veya tamamen çekilebilen, herhangi bir ihbar veya vade koşulu taşımayan ve faiz tahakkukları yılsonunda veya hesabın kapatılmasında yapılan mevduattır.

İhbarlı mevduat: Çekileceği tarihten yedi gün önce yazılı bir ihbar verilmek suretiyle çekilebilecek mevduattır.

Vadeli mevduat: 1 aya kadar vadeli (1 ay dâhil), 3 aya kadar vadeli (3 ay dâhil), 6 aya kadar vadeli (6 ay dâhil), 1 yıla kadar vadeli ve 1 yıl ve daha uzun vadeli (1 ay, 3 ay, 6 ay ve yıllık faiz ödemeli) olarak açılabilecek mevduattır.

Birikimli mevduat: Asgari beş yıl vade ile açılan, sözleşme ile belirlenen aylık veya üç aylık sürelerde hesaba para yatırmaya olanak tanıyan mevduattır.

Katılım fonları; Özel fon havuzları biçimindeki katılma hesapları hariç olmak üzere, katılım fonlarının vadeleri aşağıdaki şekilde belirlenmiştir:

Özel cari hesap: Katılım bankalarında açılabilen ve istenildiğinde kısmen veya tamamen her an geri çekilebilme özelliği taşıyan ve karşılığında hesap sahibine herhangi bir getiri ödenmeyen vadesiz fonların oluşturduğu hesaplardır.

Katılma hesapları: 1 ay vadeli, 3 aya kadar vadeli (3 ay dâhil), 6 aya kadar vadeli (6 ay dâhil), 1 yıla kadar vadeli ve 1 yıl ve daha uzun vadeli (1 ay, 3 ay, 6 ay ve yıllık kar payı ödemeli) olarak açılabilecek hesaplardır.

Birikimli katılma hesabı: Asgari 5 yıl vade ile açılan, sözleşme ile belirlenen aylık veya üç aylık sürelerde hesaba para yatırmaya olanak tanıyan katılma hesabıdır.

Döviz tevdiat hesapları, Merkez Bankasınca alım satım konusu yapılan dövizler arasından bankanın kabul edeceği para birimleriyle açılabilmektedir. Bu açıdan mevduat şöyle ikiye ayrılabilir:

• Yerel Para Cinsi Mevduat,
• Yabancı Para (Döviz) Cinsi Mevduat.

Yurtdışındaki Türk vatandaşlarına da Türkiye’deki yabancılara da hesap açılabilir.

• Yurt Dışında Yerleşik Kişiler Mevduatı,
• Yurt İçinde Yerleşik Kişiler Mevduatı.

Suç gelirlerinin aklanmasının önlenmesi uygulamaları kapsamında isimsiz hesaplara ve mevduat sertifikalarına son verilmiştir. Ancak kimlik saptamalarının önemi ve konunun bütünselliği açısından bu ayrımın bilinmesinde yarar vardır:

• İsme Yazılı Mevduat Hesapları,
• İsimsiz Mevduat Hesapları ve Mevduat Sertifikaları (Uygulamadan kaldırılmıştır.)

Mevduat hesapları, tek kişiye ait olabildiği gibi iki ya da daha çok gerçek kişinin ortak kullanımına olanak verecek biçimde de açılabilir. Bu tür mevduat hesaplarına “müşterek mevduat hesapları” denir. Müşterek mevduat hesaplarında iki farklı uygulama düzenlenebilir:

• Teselsüllü (Zincirlemesiz) Ortak Hesaplar: Hesap üzerinde hesap sahiplerinin ayrı ayrı tasarrufta bulunabildiği ortak hesaplardır. Bu hesap her bir hesap sahibi tarafından tek başına kullanılabilir.
• Teselsülsüz (Zincirlemeli) Ortak Hesaplar: Hesap üzerinde hesap sahiplerinin birlikte tasarrufta bulunabildiği ortak hesaplardır. Bu hesaptan ödeme hesap sahiplerinin birlikte imzası üzerine yapılır.

Kaynakları (Mudileri) Açısından Mevduat Türleri 2007/1 Sayılı “Mevduat ve Katılım Fonlarının Vadeleri ve Türleri Hakkındaki Tebliğ” uyarınca mevduatın ve katılma fonlarının türleri genel olarak;

Mevduatın türleri:

1. Tasarruf Mevduatı,
2. Ticari Kuruluşlar Mevduatı,
3. Bankalar Mevduatı,
4. Resmi Kuruluşlar Mevduatı,
5. Diğer Kuruluşlar Mevduatı.

Katılım fonlarının türleri:

1. Gerçek Kişi Katılım Fonları,
2. Ticari Katılım Fonları,
3. Bankalar Katılım Fonları,
4. Resmi Katılım Fonları,
5. Diğer Kuruluşlar Katılım Fonları.

şeklinde sınıflara ayırılmıştır.

Tasarruf Mevduatı: Mevduat bankaları nezdinde açtırılan, gerçek kişilere ait ve münhasıran çek keşide edilmesi dışında ticari işlemlere konu olmayan mevduattır.

Ticari Kuruluşlar Mevduatı: Her çeşit ortaklıklara, gerçek kişilerin ticari işletmelerine, kamu iktisadi teşebbüsleri ile bunlara ait müesseselere bağlı ortaklıklara ve işletmelerine, yerel yönetimlerin ticari işletmelerine, döner sermayeli kuruluşlara, vakıarın, derneklerin, sendikaların, birliklerin ve mesleki kuruluşların kurdukları ya da katıldıkları ticari işletmelere, sigorta şirketlerine, emeklilik şirketlerine ve banka dışı diğer mali kesime ait hesaplardır.

Bankalar Mevduatı ve Fonu: TCMB ve bankalar ile özel kanunlarına göre mevduat ve fon kabulüne yetkili bulunan kredi kuruluşlarına ait hesaplardır.

Resmi Kuruluşlar Mevduat ve Fonları: Genel bütçe kapsamındaki kamu idarelerine, özel bütçeli idarelere, düzenleyici ve denetleyici kurumlara, sosyal güvenlik kurumlarına, yerel yönetimlere, mahkemelere, savcılıklara, icra ve iflas dairelerine ve tereke hakimliklerine ait hesaplardır.

Diğer Kuruluşlar Mevduat ve Fonları: İlk dört gruba girmeyen; vakıflara, derneklere, birliklere, sendikalara, tasarruf ve yardımlaşma sandıklarına, elçilik ve konsolosluklara, fonlara, apartman yönetimlerine, noter teminat ve emanetine ait hesaplar ile mahkemeler, savcılıklar, icra ve iflas daireleri ve tereke hakimlikleri nezdindeki paralara ilişkin hesaplardır.

Kredili vadesiz mevduat hesapları , hesap sahiplerinin gelirleri ile harcamaları arasındaki zaman uyuşmazlıklarını gidererek ödemelerinin aksatılmadan zamanında gerçekleştirilmesine yardımcı olmaktadır.

Vadeli mevduat hesapları , hizmet sözleşmeleri kapsamında, vade sonunda mudi tarafından kapatılmazsa ya da farklı bir talimat söz konusu değilse; aynı vade ama güncel faiz oranı üzerinden otomatik olarak yenilenmektedir.

Birikimli mevduat hesapları; düzenli gelir ve birikim sağlayan bu hesaplarda faiz uygulaması sabit ya da değişken olabilmektedir. Piyasada faizlerin düşüş sürecinde olduğu dönemlerde mevcut orandan uzun sürelerde yararlanmak isteyenler; sabit, faiz değişikliklerinin yükseliş göstereceğini bekleyenler; her dönemde belli bir endekse göre değişken faiz oranını seçerek hesap açabilmektedir. Bankalar mevzuat sınırları içinde ürün çeşitlemesi yapar.

Serbest vadeli (vadesi bozulmayan) mevduat hesapları; Bu tür vadeli mevduat hesaplarında vade dolmadan herhangi bir tarihte hesaptan para çekilmesi durumunda, vade sonu gelmemiş olmasına karşın banka, baştan taahhüt ettiği gibi, vadeyi bozmamakta ve hesabı kapatmamaktadır. Bu durumda sadece hesapta kalan bakiye, açılış tarihinden itibaren faiz kazanmaya devam etmekte; vade dolmadan çekilen tutarlar için ise faiz uygulanmamaktadır.

Altın tevdiat hesapları; bankalarda Türk Lirası ya da yabancı para mevduat hesaplarının yanı sıra altın üzerinden de mevduat hesabı açılabilmekte; hesap bakiyesi gram altın olarak izlenmektedir. Bu hesaplar vadeli ya da vadesiz olabilmekte; vadeli hesaplara bankaca faiz tahakkuk ettirilmektedir. Altın hesapları bankaya tevdi edilen gerçek altınla açılabildiği gibi kayıtsal olarak, bankadan gram altın alınarak ve gene altına endeksli olarak açılabilmektedir.

Krediler

Krediler, mevduatla bir madalyonun iki yüzü gibi birlikte düşünülebilir; iki ayrı bankacılık hizmeti olmakla birlikte birbirini besleyerek ortaklaşa ortaya çıkardıkları işlevler, ekonomi için vazgeçilmezdir.

Latincede “Güvenmek” sözcüğünden türeyen kredi; başta para olmak üzere bir ekonomik gücün, ekonomik bir avantajın ya da itibarın, geçici bir süre için sağlanması; ödünç verilmesidir. Kredi; güvenin yanı sıra risk, süre ve verim etmenlerini de içermektedir.

Kredi Türleri

Banka kredileri çok farklı ölçütlere göre sınıflandırılabilmektedirler.

Nitelikleri Açısından Krediler

• Nakdi krediler; bankalarca nakdi bir tutarın ödünç verilmesi suretiyle kullandırılan ve faiz kazancı (ya da kâr payı gibi bir getiri) sağlanan kredilerdir.
• Nakit dışı (Gayri nakdi) krediler; müşterilerin girişmiş olduğu bir malın teslimi, bir işin yapılması, bir dışalım bedelinin ya da bir borcun ödenmesi gibi konularla ilgili olarak bankaların müşterileri lehine garanti vermesi biçimindeki kredilerdir.

Vadeleri Açısından Krediler

• Kısa vadeli krediler; vadeleri bir yıla kadar olan kredilerdir.
• Orta vadeli krediler; vadeleri bir ile beş yıl arasında olan kredilerdir.
• Uzun vadeli krediler; vadeleri beş yıldan daha uzun olan kredilerdir.

Güvence (Teminat) Durumları Açısından Krediler

• Teminatsız krediler; sadece kredi müşterisinin itibarına güvenilerek, teminat alınmaksızın verilen kredilerdir. “Açık kredi” olarak da adlandırılır.
• Teminatlı krediler; kefalet, rehin, ipotek gibi şahsi ya da maddi teminatlar karşılığında verilen kredilerdir.

Güvence (Teminat) Türleri Açısından Krediler

• Kefalet karşılığı verilen krediler; bu tür kredilerde teminat, güvenilen bir kişinin ya da firmanın kefaleti olmaktadır.
• Rehin karşılığı verilen krediler; rehin alınan varlığa göre farklı isimlerle anılırlar. Her birinin güvencesinden kaynaklanan özgün bir yapısı vardır.
• İpotek karşılığı verilen krediler; taşınmaz mülk ya da gemi rehni karşılığı verilen kredilerdir.
• Alacak temliki karşılığı verilen krediler; kredilendirilen müşterinin bir alacağını bankaya devretmesi karşılığında kullandırılan kredilerdir.

Kaynakları Açısından Krediler

• Banka kaynaklı krediler; bankanın kendi kaynaklarından kullandırdığı kredilerdir.
• Banka dışı kaynaklara aracılık edilerek verilen krediler; bankaların örneğin TCMB, Eximbank ve diğer kuruluşlardan sağladıkları fonlar; banka dışı kaynaklardır.

Amaçları Açısından Krediler

• Yatırım kredileri; işletmelerin uzun vadeli yatırımlarını finanse etmede kullandırılan kredilerdir.
• İşletme sermayesi kredileri; işletmelerin faaliyetlerini sürdürmek üzere kısa süreli finansman gereksinimlerini karşılamak üzere verilen kredilerdir.
• İhtisas kredileri; Konut kredileri, KOBİ kredileri, İhracat Kredileri gibi bankaların belirli bir alana yönelik vermiş oldukları kredilerdir.

Kullanıcıları Açısından Krediler

• Kurumsal krediler; Tüzel kişi işletmeler, ortaklıklar kurum sayılarak kullandıkları krediler kurumsal kredi olarak adlandırılmaktadır. Gerek dönen varlıklarının gerekse duran varlıklarının ve gerekse proje ve uluslararası ticaret işlemlerinin finansmanı için çeşitli büyüklükteki firmalara kullandırdıkları kredilerdir.
• Bireysel krediler; bankaların gerçek kişilere, ticari amaç dışındaki harcamaları / kullanımları için verdikleri kredilerdir.

Kullanım Yeri ve Kesimi Açısından Krediler

• Yurtdışı krediler; BDDK’dan alınan izinlerle yurtdışına, yurtdışında faaliyet gösteren Türk ya da yabancı işletmelere verilen kredilerdir.
• Yurtiçi krediler; özel kesime (kurumsal ve bireysel) ya da kamu kesimine kullandırılan kredilerdir. Ancak bu kredilerin Türk Lirası cinsinden olma zorunluluğu yoktur.

Banka Yetki Süreci Açısından Krediler

• Otorize (Genel Müdürlük, Bölge Müdürlüğü Yetkisindeki) krediler; banka yönetim kurulu, genel müdürlük kredi komitesi ya da genel müdür yetkisi ile karara bağlanan krediler olup belli tutarların üzerinde ve özel değerlendirme süreçlerine bağlanmış kredilerdir.
• Şube yetkisindeki (Re’sen) krediler; müşteri başvurularının incelenmesi, karara bağlanıp kullandırılması şubelerin yönetimine, şube kredi komitelerine bırakılmış kredilerdir.

Bankacılık Uygulama Yöntemleri Açısından Krediler

• Borçlu cari hesap tekniğine dayalı (Rotatif) krediler; baştan belli bir limitin tahsis edilip kullanımının ve geri ödemelerinin müşteriye bırakıldığı kredilerdir.
• Geri ödeme planına bağlı, taksitli krediler; genellikle bireysel nitelikte olup başta toplu bir ödeme yapılıp tahsili bir takvime bağlanan kredilerdir.
• İskontolar; müşterinin sahip olduğu bir alacak senedinin bedelinin vadesinden önce belli bir faiz oranıyla iskonto edilerek alınması biçimindeki kredilerdir.
• Spot krediler; belli bir tutarın belli bir tarihte toptan geri ödenmesi ilkesine dayalı olarak kullandırılan kredilerdir.

Kurumsal Krediler

Kurumsal krediler dış ticaret işlemleri ve proje finansmanları başta olmak üzere çeşitli finans hizmetleriyle bütünselleşmiş kredilerdir. Nakit kredilerin yanı sıra gayri nakdi krediler de kurumsal finansman uygulamasında önemle yer alır.

• Nakit krediler
• Borçlu cari hesap tekniği ile verilen krediler
• İskonto ve iştira yoluyla kredilendirme
• Taksitli (geri ödeme planına bağlı krediler)
• Yabancı para krediler
• Dövize endeksli krediler

Bireysel Krediler

Bireysel krediler, gerçek kişilere ticari amaç dışındaki kullanımlar için sunulan kredilerdir.

Bireysel krediler, farklı ölçütlere dayanılarak çeşit yönünden çok geniş bir yelpaze oluşturabilmektedir. Ancak kitabımızın kapsamı açısından öne çıkan başlıca şu üç grupta yoğunlaşmaktadırlar:

• Tüketim kredisi
• Taşıt kredisi
• Konut ve işyeri kredileri