Ünite 2: Bankacılık İşlemleri ve Banka Türleri

Banka Nedir?

Tasarruf sahiplerinden mevduat adı altında topladıkları fonları ihtiyaç duyan kişi ya da kuruluşlara kredi olarak kullandıran yani fon fazlası bulunan kişi ya da kuruluşlar ile fon ihtiyacı olan kişi ya da kuruluşlar arasında finansal aracılık işlevi gören kuruluşlar banka olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımdan görüleceği gibi mevduat toplama ve kredi kullandırma banka tanımlamasının gereği olan faaliyetlerdir.

Kredi kuruluşu tanımlaması ile uyumlu olarak bankayı, halktan topladığı ya da kendi sahip olduğu paraları kredi olarak kullandıran ve para akışına aracılık eden iktisadi işletme ve bu işletmenin sahibi durumunda olan şirket şeklinde tanımlayabiliriz. Böyle bir tanımlama, merkez bankaları ile ayrıştırma yapılmasını kolaylaştırmaktadır. Zira günümüzde merkez bankalarının halktan para toplama ya da bankalar dışında gerçek veya tüzel kişilere kredi verme gibi bir görev ya da yetkisi bulunmamaktadır. Diğer bir ifade ile merkez bankaları, tasarruf sahipleri ile fon ihtiyacı duyanlar arasında finansal aracılık işlevi görmemekte, pek çok ülkede bu aracılık işlevini gören kuruluşların gözetim ve denetimini yürüten konumda bulunmaktadır.

Bankaların Yapabileceği İşlemler

Avrupa Birliği’nin 2006/48 sayılı Direktifi’nin ekinde bankaların (kredi kuruluşlarının) yapabilecekleri faaliyetlerin listesi belirlenmiştir. İç hukukumuza da aynen adapte edilmiş olan faaliyetler aşağıda verilmektedir..

• Mevduat ve benzeri geri ödeme yükümlülüğü olan fonların kabulü, Madde
• Ortak ve çalışanlar da dâhil olmak üzere gerçek ve tüzel kişilere nakdi kredi kullandırımı,
• Başkaları lehine teminat, garanti ve sair yükümlülüklerin üstlenilmesi suretiyle gayrinakdi kredi kullandırımı,
• Vadeli mal ve hizmet satışından kaynaklanan ve fatura ibraz edilebilir alacak haklarının peşin bedel ile satın alınması ilişkisini içeren faktoring ve ihracat alacaklarının herhangi bir şekilde ihracatçılara rücu edilme hakkı olmaksızın satın alım işlemi olan forfaiting ve benzeri işlemler yoluyla ticaretin finansmanının sağlanması,
• Müşterilerin talebi ve seçimi doğrultusunda üçüncü kişilerden satın alma yöntemiyle veya başka suretle temin edilecek bir malın zilyetliğinin (mülkiyetine sahip olmaktan kaynaklanan her türlü risk ve yararların) belli bir kira bedeli karşılığında belli bir süre ile devredilmesi ilişkisini içeren finansal kiralama işlemleri yapılması,
• Para havalesi, transfer işlemi yapılması,
• Kredi kartı, seyahat çeki, banka kartı ve çeki gibi ödeme araçlarının ihracı, yönetimi,
• Kendi hesabına veya müşterilerin nam ve hesabına para piyasası araçları ile efektif, döviz, futures ve opsiyon sözleşmeleri, dövize veya faize dayalı finansal sözleşmeler ile devredilebilir nitelikli hisse senedi, tahvil, bono, hisse senedine dönüştürülebilir tahvil ve benzeri borçlanma araçlarının veya bunları alma veya satma hakkı veren sermaye piyasası araçlarının alım-satımını ya da geri alım-satım taahhüdü ile alım-satımını yapma,
• Sermaye piyasası araçlarının doğrudan halka arz yöntemi ya da başka yöntemler ile ihracına alım garantisi vermek suretiyle katılım sağlama ya da aracılık hizmeti verme,
• Sermaye yapısı, endüstri stratejileri ve benzeri sorulara ilişkin olarak işletmelere danışmanlık yapma,
• Şirket devir, birleşme ve satın almaları ile ilgili işlemlerde danışmanlık hizmeti verme,
• Finansal kuruluşların kendi aralarındaki borç alış verişine aracılık etme,
• Portföy yönetimi ve danışmanlığı hizmeti verme,
• Hisse senedi takası, saklaması ve yönetim hizmetleri verme,
• Müşterilerin kredibilitesi hakkında referans hizmeti verme,
• Saklama (kiralık kasa) hizmeti verme

Faktoring, forfaiting ve finansal kiralama işlemleri de özü itibarıyla aktif nitelikli faaliyetlerdir. Faktoring, forfaiting, finansal kiralama ve sermaye piyasası kurumlarınca yapılabilmesi mümkün olan diğer bankacılık faaliyetleri kapsamındaki işlemleri finansal hizmetler olarak da adlandırabiliriz.

Banka Türleri

Finansal aracılık işlevi gören bankalar genellikle gerçekleştirmelerine izin verilen faaliyetler dikkate alınarak sınıflandırılmaktadır. Bankacılık faaliyetlerinin oldukça çeşitlenmesi ve özellikle de finansal sistemin ihtiyaçlarına göre fon kabul yetkisi bakımından banka türleri arasındaki ayrışmaların ortadan kaldırılması farklı sınıflandırma ihtiyaçlarını gündeme getirmiştir. Ulusal ve uluslararası düzenlemelerin gereklerinin yanı sıra sermayenin serbest dolaşımının sağlanmasına yönelik uygulamalara bağlı olarak da faaliyet gösterilen coğrafya veya faaliyetlerin tabi olduğu kuralların niteliği, sermaye yapısı gibi kriterlere göre ayrıca sınıflandırmalar yapılmaktadır.

Fon Kabul Şekline Göre Bankalar

1. Doğrudan Fon Toplamaya Yetkili Bankalar (mevduat bankaları ve katılım bankalarıdır)

• Mevduat (Ticaret) Bankası (Mevduat niteliğinde para toplama yetkisi olan bankalar mevduat bankası olarak adlandırılmaktadır. Mevduat kabul yetkisine sahip olmanın ayrıcalığı mevduatın belli bir tutarının sigorta güvencesine tabi olmasıdır. Mevduat toplama yetkisine sahip bankalar çoğunlukla “ticari banka” şeklinde de adlandırılmaktadır. Ticari bankalar kabul ettikleri mevduatı ticari senet iskontosu yoluyla borç verme yoluna gittikleri için iskonto bankası olarak da adlandırılmaktadırlar. Ancak, ülkelerin kendi koşullarından kaynaklanan ihtiyaçlar ile ortaya çıkmış dolayısıyla, değişik adlar ile isimlendirilmiş mevduat toplama yetkisine sahip kuruluşlar ile de karşılaşılmaktadır.)
• Katılım Bankası (Katılım fonu niteliğinde para toplama yetkisi olan bankalar katılım bankası olarak adlandırılmaktadır. Katılım fonu şeklinde, yani önceden belirlenmiş bir oranda getiri garantisi verilmeksizin, para toplayan kuruluşlar çoğunlukla “Finans Kuruluşu” veya “İslami Finans Kuruluşu” olarak adlandırılmaktadır.)

2. Dolaylı Fon Toplamaya Yetkili Bankalar (Doğrudan tasarruf sahiplerinden temin etmelerine izin verilmediği durumlarda bankaların tahvil, bono ve benzeri sermaye piyasası aracı ihraç etmek suretiyle fon toplayabilmelerine izin verilmektedir. Bu tür fon kabulü bir borçlanma aracına dayalı olarak gerçekleştirilmekte ve ilgili aracın satış süreci ancak sermaye piyasası ile ilgili otoritelerin izin vermesi koşuluyla başlatılabilmektedir.)

3. Faaliyetlerine Göre Bankalar (Kredi kullandırımı bilançonun aktifine yansıyan bir faaliyet olduğu için faaliyetlere göre tür belirlemesi, aktif nitelikli ayrıştırma olarak da adlandırılabilir.

• Uzman Bankalar (Uzman bankalar faaliyetlerini belli müşterilere yönelik belli ürünlerde yoğunlaştıran. Uzmanlaşma tercihi faaliyet konusuna ya da müşterinin niteliğine göre değişebilmektedir. Tarım, Kooperatif, İpotek, Kalkınma, Yatırım, TakasSaklama, Müşterilerin Niteliğine Göre Uzman Bankalar, Perakendeci, Toptancı ve Evrensel Bankalar uzman bankaların türleridir.)
• Faaliyet Gösterdikleri Coğrafyaya Göre Bankalar (Fon kabul şekline göre mevduat ya da katılım bankası olarak adlandırılan bir bankanın veya faaliyet türüne göre uzman ya da evrensel banka şeklinde sınıflandırılan bir bankanın faaliyet gösterdiği coğrafyadan hareketle de bir başka adla da sınıflandırılması söz konusu olmaktadır. Faaliyet gösterdikleri coğrafyaya göre bankalar; yerel banka ve uluslararası banka olmak üzere ikiye ayrılır.)

4. Tabi Oldukları Düzenlemelere Göre Bankalar (Bankaları daha uygun düzenleme ve denetim koşullarının uygulandığı bölge ya da ülkelerde faaliyet gösterme arayışına yönlendirebilmektedir. Tabi oldukları düzenlemelere göre bankalar; sınır içi ve sınır dışı bankalar diye ikiye ayrılır.)

5. Sermaye Yapılarına Göre Bankalar (Ödenmiş sermayede pay sahibi olan taraflar itibarıyla da banka türü ayrıştırması yapılmaktadır. Hisse senetleri halka arz edilmiş olan ya da halka arz edilmiş sayılan bankalar ödenmiş sermayede pay sahibi olan tarafların niteliğinin yanı sıra halka açık banka olarak da tanımlanmaktadır. Sermaye yapılarına göre bankalar sınıflandırılacak olursa; kamu sermayeli banka, özel sermayeli banka, yabancı sermayeli banka ve müşterek kontrol edilen banka olmak üzere dört başlık altında incelenir.)

• Kamu Sermayeli Banka (Sermayesinin % 50’sinden fazlası hükümetlere ya da hükümetlere ait kuruluşlara ait olan ve yönetim ve denetimi bu kuruluşların temsilcileri ya da hükümetlerin görevlendirdiği kişiler tarafından kontrol edilen bankalar kamu sermayeli banka olarak adlandırılmaktadır. Bu bankalar, devlet açısından, kamu eliyle kurulmasında zorunluluk olan ekonomik faaliyetler, özel kişi ve kurumlar için kârlı olmayan konularda faaliyet gösterirler.)
• Özel Sermayeli Banka (Sermayesinin % 50’sinden fazlası bankanın merkezinin bulunduğu ülkede yerleşik gerçek kişilere veya hükümetlere ait kuruluşlar ile bu kuruluşların yönetim ve denetimini kontrol ettiği kuruluşlar dışındaki tüzel kişilere ait olan ve yönetim ve denetimi bu kişiler ya da temsilcileri tarafından kontrol edilen bankalar özel sermayeli banka olarak adlandırılmaktadır.)
• Yabancı Sermayeli Banka (Sermayesinin % 50’sinden fazlası kurulu olunan ülkede yerleşik gerçek veya tüzel kişilere ait olan ve yönetim ve denetimi bu kişiler ya da temsilcileri tarafından kontrol edilen bankalar yabancı sermayeli banka olarak adlandırılmaktadır.)
• Müşterek Kontrol Edilen Banka (Ödenmiş sermayede sahip oldukları pay oranlarına ya da aralarındaki sözleşmeye dayalı olarak hissedarların -kamu, özel ya da yabancı sermayeyi temsil edenaralarında yaptıkları sözleşme uyarınca bankanın faaliyetleri ile ilgili stratejik kararları oy birliği ile almaları esasına dayalı olarak yönetilen bankalar müşterek kontrol edilen banka olarak adlandırılmaktadır.)