Ünite 6: Planlamada Merkezi Yönetim

Giriş

T.C. Anayasasının 56. maddesi uyarınca herkes sağlıklı bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Bu çerçevede merkezi yönetim Anayasa gereğince imar mevzuatı kapsamında gerekli düzenlemeleri yaparak tedbirleri almak ve mekansal yapının sağlıklı ve düzenli gelişimini sağlamakla yükümlüdür.

Planlama, kamu yararı içeren bir eylem olarak en önemli süreci oluşturmaktadır. Planlama; toplumların içinde yaşadıkları sistemi, yaşama ve üretim düzenini daha ileriye, daha iyiye ulaştırmayı hedefleyen bir araçtır.

Günümüzde planlama çalışmalarını düzenleyen temel yasa 03.05.1985 tarihinde yürürlüğe giren 3194 sayılı İmar Kanunu’dur.

Bakanlıklar

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı

Türkiye Cumhuriyeti hükûmetine bağlı olarak çalışan ve çevre ve şehircilik işlerinden sorumlu olan bakanlıktır.

3 Mayıs 1920 tarihinde kurulan Bayındırlık Bakanlığı ile 13 Ekim 1923 tarihinde kurulan İmar ve İskân Bakanlığı’nın 1983 yılında birleştirilmesi ile kurulmuştur. 29 Haziran 2011 tarihinde ismi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı olarak değiştirilmiştir.

29/6/2011 tarih ve 644 numaralı Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’ye göre bakanlığın bazı görevleri şunlardır:

• Yerleşmeye, çevreye ve yapılaşmaya dair imar, çevre, yapı ve yapım mevzuatını hazırlamak, uygulamaları izlemek ve denetlemek,
• Çevrenin korunması, iyileştirilmesi ile çevre kirliliğinin önlenmesine yönelik prensip ve politikalar tespit etmek, standart ve ölçütler geliştirmek, programlar hazırlamak,
• Faaliyetleri sonucu alıcı ortamlara katı, sıvı ve gaz halde atık bırakarak kirlilik oluşturan veya oluşturması muhtemel her türlü tesis ve faaliyetin, çevresel etkilerini değerlendirmek,
• Her tür ve ölçekteki fiziki planlara ve bunların uygulanmasına yönelik temel ilke, strateji ve standartları belirlemek ve bunların uygulanmasını sağlamak,
• Mekânsal strateji planlarını ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapmak suretiyle hazırlamak ve mahalli idarelerin plan kararlarının bu stratejilere uygunluğunu denetlemek,
• Yapı denetimi sistemini oluşturarak, yapıların can ve mal emniyeti ile mevzuata ve tekniğine uygunluk bakımından denetimini yapmak veya yaptırmak.
• Konut sektörüne ilişkin strateji geliştirme ve programlama iş ve işlemlerini yürütmek, yapı kooperatifçiliğinin gelişmesini sağlayacak tedbirleri almak,
• Kentsel ve kırsal alan ve yerleşmelerde yapılacak iyileştirme, yenileme ve dönüşüm uygulamalarında idarelerce uyulacak usul ve esasları belirlemek,
• Depreme karşı dayanıksız yapılar ile imar mevzuatına, plan, proje ve eklerine aykırı yapıların ve bunların bulunduğu alanların dönüşüm projelerini ve uygulamalarını yapmak veya yaptırmak,
• Ulusal Coğrafi Bilgi Sisteminin kurulmasına, kullanılmasına ve geliştirilmesine dair iş ve işlemleri yapmak, yaptırmak,
• Bayındırlık ve iskân işleri ile ilgili şartname, tip sözleşme, yıllık rayiç, birim fiyat, birim fiyatlara ait analiz ve tarifleri hazırlamak ve yayımlamak,
• Atatürk Kültür Merkezi alanını iyileştirme, güzelleştirme, yenileme ve ihya etmek amacıyla; Kültür ve Turizm Bakanlığının da görüşü alınarak, bu alan için her tür ve ölçekte etüt, harita, plan, parselasyon planı ile yapı projelerini yapmak, yaptırmak, onaylamak, kamulaştırma ve ruhsatlandırma işlemleri ile diğer iş ve işlemlerin gerçekleştirilmesini sağlamaktır.

Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı

Bakanlığın kuruluş amacı; bilim, sanayi ve teknoloji alanında politika, strateji, plan ve programlar geliştirmek ve uygulanmasını sağlamanın yanı sıra bilgi toplumuna dönüşüm sürecinde, bilimsel bilgiye dayalı düşüncenin özendirilmesini sağlamaktır.

Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın (3.6.2011 – 635 KHK) bazı görevleri;

• Kalkınma planları ve yıllık programlardaki ilke, hedef ve politikalar doğrultusunda sanayi politika ve stratejilerini, sanayi ürünlerine yönelik idari ve teknik düzenlemeleri hazırlamak ve uygulanmasını sağlamak, sanayi işletmelerinin sicilini tutmak, sanayi istatistikleri ve analizleri üretmek,
• Ekonomik kalkınma, sosyal gelişme ve milli güvenlik hedefleri doğrultusunda bilim, teknoloji ve yenilikçilik politikalarını ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği yaparak belirlemek,
• Organize sanayi bölgeleri ve endüstri bölgelerinin planlanmasına, kuruluşuna, yapılaşmasına ve işleyişine ilişkin mevzuatla verilen görevleri yapmak,
• Metroloji politikasını hazırlamak, metroloji alanında stratejiler geliştirmek ve uygulanmasını sağlamak,
• Bakanlığın görev ve faaliyet alanına giren konularda, uluslararası kuruluşlar, Avrupa Birliği ve yabancı ülkelerle ilişkilerini yürütmek,
• Ekonominin verimlilik esaslarına uygun olarak gelişmesi amacıyla verimlilik politika ve stratejileri hazırlamaktır.

Kültür ve Turizm Bakanlığı

16.4.2003 tarih ve 4848 sayılı kanun ile kurulmuştur. Bakanlığın ana faaliyetleri arasında kültürel değerleri yaşatmak, geliştirmek, yaymak, tanıtmak, değerlendirmek ve benimsetmek, tarihî ve kültürel varlıkların tahribini ve yok edilmesini önlemek, yurdun turizme elverişli bütün imkânlarını ülke ekonomisine olumlu katkı sağlayacak şekilde değerlendirmek gibi konular yer almaktadır.

Kültür ve Turizm Bakanlığının başlıca görevleri;

• Millî, manevî, tarihî, kültürel ve turistik değerleri araştırmak, geliştirmek, korumak, yaşatmak, değerlendirmek, yaymak, tanıtmak, benimsetmek ve bu suretle millî bütünlüğün güçlenmesine ve ekonomik gelişmeye katkıda bulunmak,
• Kültür ve turizm konuları ile ilgili kamu kurum ve kuruluşlarını yönlendirmek, bu kuruluşlarla işbirliğinde bulunmak, yerel yönetimler, sivil toplum kuruluşları ve özel sektör ile iletişimi geliştirmek ve işbirliği yapmak,
• Tarihî ve kültürel varlıkları korumak,
• Turizmi, millî ekonominin verimli bir sektörü haline getirmek için yurdun turizme elverişli bütün imkânlarını değerlendirmek, geliştirmek ve pazarlamak,
• Kültür ve turizm alanlarında her türlü yatırım, iletişim ve gelişim potansiyelini yönlendirmek,
• Kültür ve turizm yatırımları ile ilgili taşınmazları temin etmek, gerektiğinde kamulaştırmak, bunların etüt, proje ve inşaatını yapmak, yaptırmak,
• Türkiye’nin turistik varlıklarını her alanda tanıtıcı faaliyetler ile her türlü imkân ve araçlardan faydalanarak kültür ve turizmle ilgili tanıtma hizmetlerini yürütmek,
• Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.

Kurullar

Başbakanlık Özel Çevre Kurulu

19/10/1989 tarih ve 383 numaralı KHK ile belirtilen özel çevre kurulunun amacı; 2872 sayılı Çevre Kanununun 9. maddesine göre “Özel Çevre Koruma Bölgesi” olarak ilan edilen ve edilecek alanların sahip olduğu çevre değerlerini korumak ve mevcut çevre sorunlarını gidermek için tüm tedbirleri almaktır. Kurulun tüm yetkileri, görevleri yürütmek üzere 17/08/2011 tarih ve 648 sayılı KHK ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığına bağlı Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğüne devredilmiştir.

Başbakanlık Özelleştirme Yüksek Kurulu

Özelleştirme yüksek kurulu 24.11.1994 tarih ve 4046 sayılı özelleştirme uygulamaları hakkında kanun ile oluşturulmuş, görev ve sorumlulukları bu kanunun 3. maddesi ile tanımlanmıştır.

Özelleştirme Yüksek Kurulu Başbakanın başkanlığında, Başbakanın belirleyeceği dört bakandan oluşmaktadır. Kurul, üyelerin tamamının katılımı ile toplanır ve kararları oybirliği ile alır ve kurulun sekretarya hizmetleri ise Özelleştirme İdaresi Başkanlığınca yürütülür.

Kurulun bazı görevleri aşağıda belirtilmiştir:

• Kanunun 1 inci maddesinde sayılan kuruluşların “Özelleştirme kapsamına” alınmasına, özelleştirme kapsamına alınanlardan mevcut durumu itibariyle özelleştirilebilir nitelikte olmayanların mali ve hukuki açıdan “özelleştirmeye hazırlanmasına”, hazırlık işlemlerine gerek görülmeyenlerin ise doğrudan “özelleştirme programına” alınmasına karar vermek ve özelleştirme kapsamına alınan kuruluşların özelleştirme işlemlerinin tamamlanması için süre tespit etmek,
• Özelleştirme kapsamına alınmış olan kuruluşlardan gerekli görülenlerin özelleştirme kapsamından çıkarılarak eski statülerine iade edilmesine karar vermek,
• Kuruluşların; satış, kiralama, işletme hakkı devri, mülkiyetin gayri ayni hakların tesisi ve işin gereğine uygun sair hukuki tasarruflar ile devredilmelerine ilişkin özelleştirme yöntemlerinden hangisi ile özelleştirileceğini belirlemek,
• Yurt içinden ve/veya yurt dışından Özelleştirme Fonunun kullanım alanlarında yararlanmak üzere borç almaya ve bu amaçla Devlet garantili ve garantisiz iç ve dış tahviller ile gerekli görülen hallerde her türlü menkul kıymet ihracı ve diğer kıymetli evrakın düzenlenmesine karar vermek,
• Özelleştirme Fonu ve Özelleştirme İdaresinin gelir gider programlarını görüşerek onaylamak,
• Özelleştirme İdaresinin yıl içindeki uygulamaları ile gelecek yıl programlarını değerlendirerek varsa aksaklıkları giderecek tedbirleri almaktır.

Boğaziçi İmar Yüksek Koordinasyon Kurulu

Boğaziçi Alanında yerleşme ve yapılaşmanın planlanması, koordinasyonu, imar uygulamalarının yapılması ve denetlenmesi için Boğaziçi İmar Yüksek Koordinasyon Kurulu, Boğaziçi İmar İdare Heyeti ve Boğaziçi İmar Müdürlüğü 18.11.1983 tarih ve 2960 sayılı Boğaziçi Kanunu uyarınca kurulmuştur.

Boğaziçi İmar Yüksek Koordinasyon Kurulu yılda en az iki defa toplanmakta ve çalışma esasları Başbakanlıkça belirlenmektedir. Boğaziçi İmar Yüksek Koordinasyon Kurulunun başlıca görevleri;

• Boğaziçi imar planlarının yapılmasını kararlaştırmak, imar planlarını ve diğer ilgili planları görüşmek ve kabul etmek,
• Boğaziçi imar uygulama programlarını onaylamak,
• Boğaziçi imar uygulama programları gereği kamu yatırımlarını planlamak ve Bakanlar Kurulunun onayına sunmak,
• Boğaziçi İmar Müdürlüğünün mali yardım isteklerini incelemek ve karara bağlamak,
• İmar ve İskan Bakanlığınca getirilen Boğaziçi Alanı ile ilgili konuları görüşmek ve kararlaştırmaktır.

İdareler

GAP İdaresi

Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamında GAP Bölge Kalkınma İdaresi Teşkilatı, 27 Ekim 1989 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ve 6 Kasım 1989 tarih ve 20334 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan GAP Bölge Kalkınma İdaresi Teşkilatı’nın Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki 388 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile kurulmuştur. Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı’nın faaliyet alanı ve hedefleri ise (GAP Bölgesindeki Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak illerinde);

• Tarım, eğitim, sağlık, turizm gibi sektörlerde gelişmeyi sağlamak, istihdam kapasitesini arttırmak,
• Sosyo-ekonomik gelişmeye yönelik; genel kalkınma, tarımsal kalkınma, sınai kalkınma ve sosyal politika hedeflerini gerçekleştirmek,
• Ulusal ve uluslararası sermayenin bölgeye çekilmesini sağlamaktır.

TOKİ (Toplu Konut İdaresi Başkanlığı)

2.3.1984 tarih ve 2985 sayılı Toplu Konut Kanunu kapsamında, konut ihtiyacının karşılanması için;

• Konut inşaatını yapanların tabi olacağı usul ve esasların düzenlenmesi konusunda çalışmalar yapmak,
• Ülke şart ve malzemelerine uygun endüstriyel inşaat teknikleri ile araç ve gereçlerin ve devletin yapacağı desteklemelerle gerçekleştirmek üzere kurulmuştur.

2985 sayılı Toplu Konut Kanunu’nun 4. maddesi uyarınca “Başkanlık, gecekondu dönüşüm projesi uygulayacağı alanlarda veya mülkiyeti kendisine ait arsa ve arazilerden konut uygulama alanı olarak belirlediği alanlarda veya valiliklerce toplu konut iskan sahası olarak belirlenen alanlarda çevre ve imar bütünlüğünü bozmayacak şekilde her tür ve ölçekteki imar planlarını yapmaya, yaptırmaya ve tadil etmeye yetkilidir.

Toplu Konut İdaresinin 2985 sayılı Kanunla tanımlanan/belirlenmiş bazı görevleri şunlardır:

• Yurt içi ve yurt dışında doğrudan veya iştirakleri aracılığıyla proje geliştirmek; konut, altyapı ve sosyal donatı uygulamaları yapmak veya yaptırmak,
• Konut sektörüyle ilgili şirketler kurmak veya kurulmuş şirketlere iştirak etmek,
• Doğal afet meydana gelen bölgelerde gerek görüldüğü takdirde konut ve sosyal donatıları, altyapıları ile birlikte inşa etmek, teşvik etmek ve desteklemek,
• İdareye kaynak sağlanmasını teminen kar amaçlı projelerle uygulamalar yapmak veya yaptırmak,
• Devlet garantili veya garantisiz iç ve dış tahviller ile her türlü menkul kıymetler çıkarmak,
• Ferdi ve toplu konut kredisi vermek,
• Gerektiğinde her çeşit araştırma, proje ve taahhüt işlemlerinin sözleşmeyle yaptırılmasını temin etmek,
• Kanunlarla ve diğer mevzuatla verilen görevleri yapmaktır.

59. Hükümet Toplu Konut İdaresini, 14.08.2003 tarih ve 12142 sayılı Başbakanlık kararıyla konut müsteşarlığının bağlı kuruluşu olmaktan çıkarıp Bayındırlık ve İskan Bakanlığı’na, 16.01.2004 tarih ve 802 sayılı Başbakanlık kararıyla da doğrudan doğruya Başbakanlığa bağlı kuruluş olarak görevlendirmiştir.

Diğer Birimler

İller Bankası Genel Müdürlüğü

İller Bankasının kuruluş amacı;

• İl özel idareleri, belediyeler ve bağlı kuruluşları ile bunların üye oldukları mahalli idare birliklerinin finansman ihtiyacını karşılamak,
• Bu idarelerin sınırları içinde yaşayan halkın mahalli müşterek hizmetlerine ilişkin projeler geliştirmek,
• Bu idarelere danışmanlık hizmeti vermek ve teknik mahiyetteki kentsel projeler ile alt ve üstyapı işlerinin yapılmasına yardımcı olmak,
• Her türlü kalkınma ve yatırım bankacılığı işlevlerini yerine getirmektir.

İller Bankası bu amaçları gerçekleştirmek üzere;

• Ortaklarına kısa, orta ve uzun vadeli her türlü nakdi ve gayri nakdi kredi açabilir.
• Faaliyetleri konusunda araştırma, proje geliştirme ve danışmanlık hizmeti yapabilir veya yaptırabilir, teknik yardım verebilir.
• Bankanın öncülüğünde şirket kurabilir ve devredebilir.
• Sigorta acenteliği yapabilir.
• Gerekli izinleri almak kaydıyla yurtiçinde ve yurtdışında şube ve temsilcilik açabilir.
• Yurt içi ve yurt dışı finansman kurumlarıyla işbirliği yapabilir, bunların katıldığı ulusal ve uluslararası kuruluşlara üye olabilir.
• Yurt içi ve yurt dışı finansman kuruluşları ile para ve sermaye piyasalarından ve her türlü fonlardan kaynak sağlayabilir.
• Amacının gerçekleşmesine yardımcı olacak her türlü kalkınma ve yatırım bankacılığı işlemlerini yapar. Ana Sözleşmede belirtilen diğer faaliyetleri yürütür.

26.01.2011 tarih ve 6107 sayılı kanuna göre; Kanun ile düzenlenen hususlar dışında, özel hukuk hükümlerine tabi, tüzel kişiliğe sahip, anonim şirket statüsünde “İller Bankası Anonim Şirketi” unvanıyla bir kalkınma ve yatırım bankası kurulmuştur. Ban anın kısaltılmış unvanı “İLBANK”tır ve merkezi Ankara’dadır. Bankanın ilgili olduğu Bakanlık, Çevre ve Şehircilik Bakanlığıdır.

Bölgesel Kalkınma Ajansları

Bölgesel Kalkınma Ajansları 25 Ocak 2006 tarihinde kabul edilen 5449 sayılı kanunla birlikte Devlet Planlama Teşkilatı (DPT)’nin koordinatörlüğünde kurulmuştur.

Kuruluş amacı; kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek, kaynakların yerinde ve etkin kullanımını sağlamak ve yerel potansiyeli harekete ulusal kalkınma planlarına uyumlu olarak bölgesel kalkınmayı hızlandırmak, sürdürülebilirliği sağlamak, bölgeler arası ve bölge içi gelişmişlik farklarını azaltmaktır.

Ajansın bazı görev ve yetkileri ise;

• Yerel yönetimlerin plânlama çalışmalarına teknik destek sağlamak,
• Bölge plân ve programlarının uygulanmasını sağlayıcı faaliyet ve projelere destek olmak,
• Bölgede kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları tarafından yürütülen ve bölge plân ve programları açısından önemli görülen diğer projeleri izlemek,
• Bölgenin kaynak ve olanaklarını tespit etmeye, ekonomik ve sosyal gelişmeyi hızlandırmaya ve rekabet gücünü artırmaya yönelik araştırmalar yapmak,
• Yönetim, üretim, tanıtım, pazarlama, teknoloji, finansman, örgütlenme ve işgücü eğitimi gibi konularda, ilgili kuruluşlarla işbirliği sağlayarak küçük ve orta ölçekli işletmelerle yeni girişimcileri desteklemek,
• Ajansın faaliyetleri, malî yapısı ve ajansla ilgili diğer hususların güncel olarak yayınlanacağı bir internet sitesi oluşturmaktır.

Kalkınma Bakanlığı (DPT: Devlet Planlama Teşkilatı)

30 Eylül 1960’da 91 sayılı kanunla kurulmuştur. 1961 Anayasası’nın 129. maddesince ülkede ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmanın bir plana bağlanacağı hükme bağlanmıştır. 8 Haziran 1984 tarih ve 223 sayılı kanun hükmünde bir kararname ile yeniden düzenlenen DPT; Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ile Yüksek Planlama Kurulundan meydana gelmektedir.

Devlet Planlama Teşkilatının 223 sayılı Kanun Hükmünde Kararnameye göre bazı görevleri;

• Ülkenin tabii, beşeri ve iktisadi her türlü kaynak ve imkanlarını tespit etmek,
• Hükümetçe kabul edilen hedefleri gerçekleştirecek uzun vadeli kalkınma planları ile yıllık programları hazırlamak,
• Kalkınma planlarının ve yıllık programların uygulanmasını takip ve koordine etmek
• Kalkınmada öncelikli yörelerin daha hızlı şekilde gelişmesini sağlayacak tedbirleri tespit ve teklif etmek, uygulamayı takip ve koordine etmek,
• Milletlerarası ekonomik kuruluşlarla münasebetlerin geliştirilmesinde gerekli görüş ve tekliflerde bulunmaktır.

Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) Müsteşarlığı, 2011 yılında çıkarılan 641 sayılı Kanun Hükmünde Kararnameyle Kalkınma Bakanlığı olarak yeniden yapılandırılmış olup DPT’nin kuruluşundan bu yana üstlendiği kalkınma misyonu Bakanlığın adı olmuştur.

Kalkınma Bakanlığı, değişen ekonomik ve sosyal koşullar çerçevesinde sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasına ve toplumsal refahın artırılmasına yönelik strateji, plan ve programların hazırlanması görevini yerine getirmektedir.

Kalkınma Bakanlığı bünyesinde yer alan kurumlar;

• Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığı (TÜİK),
• Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) Bölge, Kalkınma İdaresi Başkanlığı,
• Konya Ovası Projesi (KOP) Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı,
• Doğu Anadolu Projesi (DAP) Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı,
• Doğu Karadeniz Projesi (DOKAP) Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığıdır.