Ünite 8: Beslenme Eğitimi

Giriş

Toplumda, beslenme yetersizliği sorunlarının oluşmasındaki en önemli nedenlerden biri eğitim eksikliği ve beslenme bilgisinin yetersizliğidir. Birçok kişi besinler, besleyici değerleri, besinlerin pişirme-hazırlama şekli gibi konularda ya bilgisiz ya da yanlış bilgilere sahiptir. Beslenme sorunlarının önüne geçmede etkili olacak tek yöntem beslenme eğitimin erken yaşlardan başlayarak doğru bir şekilde verilmesidir.

Beslenme Sorunları ve Temel Nedenleri

Yetersiz ve dengesiz beslenme sorunlarının nedenleri şu şekildedir:

Besin üretiminin ve dağılımının yetersizliği: Yeterli oranda besin üretilmemesi beslenme sorunlarının başında gelmektedir.

Satın alma gücünün yetersizliği: Ekonomik durumun yetersizliği ile alım gücü düşmektedir.

Çevre kirliliği ve çevre koşullarının sağlık kurallarına uygun olmayışı: Tüketilen besinlerin sağlık ve beslenme kurallarına uygun hazırlanmaması, saklanması ve tüketilmesi sonucunda hastalık yapıcı zararlı öğelerin vücuda alınması beslenme sorularına yol açmaktadır.

Kültürel etmenler: Beslenmede gelenek, görenek, inanç ve alışkanlıklara göre benimsenen yanlış alışkanlıkları yetersiz ve dengesiz beslenmede büyük rol oynar.

Beslenme bilgisi ve eğitiminin yetersizliği: Halkın beslenme bilgi düzeyinin yetersiz oluşu, ellerinde mevcut gıda ve ekonomik kaynak olsa bile bu kaynakların faydalı bir şekilde kullanımını olumsuz yönde etkilemektedir. Bu bakımından dengesiz beslenmenin önlenmesinde beslenme eğitimi büyük önem taşımaktadır.

Beslenme Eğitimi

Beslenme eğitimi; toplumu, yeterli ve dengeli besin tüketme alışkanlıklarının geliştirilmesi, yanlış ve olumsuz beslenme uygulamalarının ortadan kaldırılması, besinlerin sağlık bozucu duruma gelmesinin önlenmesi ve besin kaynaklarının daha etkin ve ekonomik kullanımı konularında eğitilerek beslenme durumunun düzeltilmesini amaçlar.

Beslenme eğitimin amacı yemeye ve içmeye yol göstermektir. Bunun yanında beslenme durumunun düzeltilmesi, bilgi ve davranış değişikliğinin kazandırılması amaçlanmaktadır. Etkin bir beslenme eğitimi, ilgi çekici ve anlaşılır olması, besin ögelerinden çok besinlerin kullanılması, mesajların tutarlı olması, oluşabilecek riskler konusunda insanların haberdar edilmesi, değişimin faydalarının vurgulanması, diyette değişimlerin sağlanması sırasında ortaya çıkabilecek engellerin üstesinden gelinmesi gerekir.

Eğitimde aileleri ve toplumu mutlaka işin içine katmak gereklidir. Hem örgün hem de yaygın eğitim yöntemleri ile halk eğitilmelidir.

Beslenme Eğitim Süreci

Toplum Grubunun Tanınması

Değişik bölge ve toplumların kendilerine özgü yaşam şekli ve beslenme uygulamaları bulunduğundan beslenme eğitiminden önce toplum ya da bireyin yaşam şekli, tutum ve davranışları ve sahip olduğu olanaklar bilinmelidir.

Planlama

Esas olan eğitimin ne zaman nerede, ne kadar süre verileceği ve hangi mesajları içereceğinin belirlenmesidir. Her eğitim programının bir amacı ve mesajları olması gerekir.

Kaynakları değerlendirme: Eğitimi kim, hangi yöntem ve materyalleri kullanarak verecektir, bu belirlenir.

Uygulama: Sorunu tespit edilmiş olan gruba yönelik bilgi aktarımı gerçekleştirilir. Fakat bilindiği gibi sözlü anlatım tek başına yeterli ve kalıcı değildir. Bu nedenle kişilere göstererek ve uygulatarak öğrenme yöntemi uygulanır.

Kontrol etme: Eğitim tamamlandığında eğitimin davranışa dönüşüp dönüşmediğinin izlenmesi gerekmektedir. Eğer eğitim etkili olmadıysa sebepleri araştırılır. Koşullara ve duruma göre yapılandırılarak tekrarlanır.

Düzeltme - Yeniden Uygulama: Uygulamadan sonra başarı kontrolü yapılır, aksaklıklar belirlenir, gerekli düzeltmeler yapılır, yeniden uygulanır ve tekrar kontrolden geçirilir. Programda amaçlanan davranışa ulaşana kadar bu duruma devam edilir.

Beslenme Eğitimi Veren Kişinin Sahip Olması Gereken Özellikler

Beslenme konusunda eğitim verecek olan kişi şu özelliklere sahip olmalıdır;

• Öğretmek istediği bilgileri kolay sindirilebilen parçalara ayırabilen ve bunu günlük hayatta kullanılabilir kılmalıdır.
• Temel beslenme bilgilerine sahip olmalıdır.
• Beslenmenin hoşa giden normal fizyolojik bir olay olduğunu kabul etmeli, rolünün uygun beslenme alışkanlıkları kazanılmasına yardım etmek olduğunu unutmamalıdır.
• İyi bir iletişimci olmalıdır. Etkin iletişimde dinlemenin önemini bilip, karşısındakini iyi dinlemelidir.

Beslenme eğitimini aileye çok yönlü hizmet götüren hekimler, diyetisyenler, sağlık eğitimcileri, hemşireler, ebeler, öğretmenler ve ev ekonomistleri gibi elemanlar yapar. Bu kişilerin etkili olabilmesi için yeterli bilgi, beceriye sahip olmanın yanı sıra sürekli destek ve denetim görmeleri gerekir. Bu nedenle öncelikle bu elemanlar beslenme, diyet, besin bilimi ve beslenme eğitiminin nasıl yapılacağı konularında eğitilmelidirler.

Özel Durumlarda Olanların Beslenme Eğitimi

Gebe ve Emziklilerde Beslenme Eğitimi

Gebe kadın, hem kendisinin hem de bebeğin gereksinmelerini karşılayabilmek için bu dönemde beslenmesine daha fazla dikkat etmek zorundadır. Gebelik ve emziklilikte kadının beslenmesinde dört amaç izlenir:

• Kadının kendi fizyolojik gereksinimlerini karşılamak,
• Vücudundaki besin maddeleri yedeğini dengede tutmak,
• Gebelikte bebeğin normal gelişmesini sağlamak,
• Emziklilikte de salgılanan sütün gerektirdiği enerji ve besin maddelerini tam olarak karşılamak için yeterli ve dengeli beslenmesi gerekmektedir.

Doğum öncesinde ve doğum sonrasında anneye beslenme eğitimi verilmesi büyük önem taşımaktadır. Gebe ve emzikliler için ek alınması gereken gıdaların tablosu için bakınız (S: 154, Tablo 8.1).

Çocuğun anne sütü ile beslenmesinin sayısız yararları vardır. Bu sebeple anne adayının emzirme ve emzirmenin önemine yönelik olarak eğitilmesi şarttır. Bu amaca yönelik olarak sağlık çalışanları gebe ve emziklilere her türlü beslenme sorununda danışmanlık yapabilme bilgisine sahip olmalıdırlar. Hükümetler, özellikle anne sütü ile beslenme konusunda yasal düzenlemeler yapmalı ve ilerleyen yaşlardaki beslenme konusunda toplumu bilinçlendirmeye yönelik sempozyumlarla katkı sağlayabilir. Sağlık bakanlığı tarafından görsel yayın organları ve sosyal medya aracılığı ile gebelik ve emziklilikte beslenmeye yönelik eğitici paylaşımlarda bulunulabilir.

Çocuklarda Beslenme Eğitimi

Sağlıklı beslenme davranışlarının temeli çocukluk döneminde atıldığından bu dönemde verilen eğitim bireyin yaşam boyunca sağlığı açısından büyük önem taşımaktadır. Çocukların beslenme eğitimi almalarının yanında ebeveynlerin özellikle annelerin de eğitim alması önemlidir.

Çocukların beslenme konusunda eğitiminde eğiticinin dikkat etmesi gereken önemli hususlar vardır. Bunlar;

• Çocukların besinden soğumasına ya da besine karşı negatif davranış geliştirmesine neden olacak davranışlardan kaçınmalı, çocuğu besinle cezalandırıp ödüllendirmemelidir.
• Her çocuğun büyüme hızı aynı değildir. Eğitici bu konuda bilinçli olduğunda çocuklara beslenme mesajı verirken daha dikkatli olacaktır.
• Ebeveynler ve öğretmenlerle işbirliği yaparak beslenmenin bu temel işlevlerini vurgulamalı ve vereceği eğitim mesajlarını onlara da kavratmalı ve eğitim süreci boyunca zaman zaman veliler ve öğretmenlerle toplantılar düzenleyerek konuyu tartışmalıdır.

Çocuklara verilecek beslenme eğitimlerinde hikâye anlatma önemli bir yer tutar. Hikâye anlatmadan önce çocuklarda hikâyenin ne hakkında olacağı konusunda merak uyandırılmalı, ses tonu monoton olmamalı hikâyedeki olaylara göre inişli çıkışlı olmalı, hikâye arasında acaba şimdi ne olacak, bu hikâye nasıl bitecek gibi sorularla çocukların aktif dinlemeleri sağlanmalıdır. Hikâye anlatımından sonra çocuklara anlatılan hikâye üzerine resim yaptırma, hikâyeyi canlandırma, tekrarlama gibi faaliyetler yaptırılarak hikâyedeki mesajın tekrarlanması sağlanmalıdır.

Çocukların beslenme eğitimi okul öncesi, okul çağı ve çocukluktan yetişkinliğe geçiş olan adölesan dönemi olmak üzere üç ayrı başlık altında incelenecektir.

Okul Öncesi Çocukların Beslenme Eğitimi

Erken yaşlardan itibaren verilecek beslenme eğitimi çocuklarda doğru besin seçimi ve doğru vücut algısı oluşturma konusunda etkili olacaktır.

Bu yaştaki çocuklar soyut ifadeleri anlayamadıkları için hemşire eğitiminde somut kelimeler kullanmalıdır. Piaget’e göre çocuk, öğrenmede aktif bir role sahiptir. Piaget çocukların kendi yaptıkları etkinlikler üzerinden beslenme kavramlarını öğrenmelerinin daha kolay olduğunu söylemiştir. Eğitimlerde çocukları aktif kılacak grup çalışmaları ve aktiviteleri (çizim, oyun, okuma, tartışma, elle yapılan aktiviteler) planlamalıdır.

Okul Çağı Çocukların Beslenme Eğitimi

Okullar yeterli ve dengeli beslenme alışkanlıkları kazandırarak kısa ve uzun sürede ortaya çıkabilecek hastalıkların ortaya çıkmasının önlenmesi için gerekli bilgi, yetenek ve davranışların gelişmesinde önemli bir konuma sahip olduğundan beslenme eğitimi için en ideal yerlerdir. Okul çocukları için beslenme programının iki amacı vardır;

1. Temel beslenme bilgilerini ve beslenme ile sağlık alanındaki ilişkileri öğretmek ve sağlıklı olabilmek için yeterli ve dengeli beslenme alışkanlığı kazandırmak,
2. Eldeki olanakları en iyi şekilde kullanarak okul çocuğunun yeterli ve dengeli beslenmesini sağlamaktır.

Okullarda, öğretmenlerin yaptırım güçleri yüksektir. Öğrenciler, genelde öğretmenleri model alırlar. Beslenme eğitimi öğretmenler aracılığıyla gerçekleştirilebilir.

Okullarda beslenme eğitimi ve rehberliğinin verilmesi, okul yönetiminin konuya önem vermesi, yemek verilen okullarda beslenme uzmanı veya diyetisyenlerin görev alması, okul yönetiminin kantinlerde yeterli ve dengeli beslenmeye yönelik yiyecek ve içeceklerin satılmasını sağlaması ve denetlemesi önem taşır.

Okuldaki beslenme eğitimi konusundaki değişim okulun kantininden başlamalıdır. Okul kantininde hazır gıdalar (fast food) yerine çocukların büyüme ve gelişimine faydalı olacak yiyecekler satılmalıdır. Ayrıca okul idaresi kantinin yanı sıra, çevredeki satıcıların güvenilir olması ile de ilgilenmelidir.

Adölesan Çağı (Ergenlik) Beslenme Eğitimi

Büyümenin hızlandığı bu dönemde tüm besin ögeleri, özellikle kalsiyum, demir ve çinko gereksinimi diğer yaş dönemlerine göre belirgin şekilde artmaktadır. Bu nedenle dönemde kazanılan doğru ve yanlış alışkanlıklar bireyin yaşam boyu sağlığını etkileyebilir.

Adölesan çağında beslenme durumu ve davranışlar; beslenme sorunlarının temel nedenlerinin yanında psikososyal faktörler, hazır yiyecekleri (fast food) tercih etme, öğün atlama, depresyon, tek yönlü beslenme, alkol, sigara, uyuşturucu kullanımı, vücut şekliyle saplantılı şekilde ilgilenme, kitle iletişim araçları gibi pek çok etmen tarafından etkilenir.

Okullar ile adölesanların büyük bir bölümüne ulaşılır. Çocuklar eğlenmeyi sevdikleri için, oyun ve eğlence faaliyetleri ile beslenme eğitimi verilirken, adölesanlara, konunun uzmanları tarafından verilecek panel, sempozyum ile yeterli ve dengeli beslenmeyi öğretmek daha etkili olmaktadır.

Sporcuların Beslenme Eğitimi

Sporcu beslenmesinde amaç; sporcunun cinsiyetine, yaşına, günlük fiziksel aktivitesine ve yaptığı spor branşına göre antrenman ve müsabaka dönemlerine yönelik yapılan düzenlemeler ile besinlerin yeterli ve dengeli şekilde alınmasıdır.

Fiziksel performansı etkileyen faktörlerden en önemlisi hatta birincisi olarak beslenme kabul edilmektedir. Bu sebeple sporculara mutlaka teorik ve pratik beslenme eğitimi verilmesi gerekliliği üzerinde durulmaktadır. Diyetisyenler tarafından antrenörlere, ailelere ve sporculara beslenme eğitimi verilmesini; sporculara özel enerji ve besin öğesi gereksinimlerinin belirlenip, beslenme planları hazırlanarak yardımcı olunması halinde uygun bir antrenman programı ile birlikte sporcuların sağlığının ve performansının en üst düzeye çıkacağı vurgulanmıştır

İşçilerin Beslenme Eğitimi

İşçilerin beslenmesi iki yönden düşünülmelidir. Bunlar:

1. İşyerinde işçinin beslenmesi: İşçinin evi dışında beslenme ihtiyacının karşılandığı yer iş yeridir. Bu sebeple iş yerinde verilen yemek işçinin günlük enerji ihtiyacını karşılayacak şekilde planlanmalıdır. Bunun yanından yemeklerin hazırlanması, pişirilmesi ve servisinde beslenme, sağlık ve temizlik kurallarına uyulmalıdır.
2. İşçinin iş dışı beslenmesi: İşçi günlük besin ihtiyacının ancak yarısını iş yerinde karşılayabilir. İşçinin iş dışı zamanlarda beslenmesi de sağlık ve verimliliği etkiler.

İşçinin evindeki beslenmesinde aile nüfusu ve bilinçsizlik ve bilgisizlik de etkilidir. Bu sebeple işçi ailelerine aile planlamasının yanında sürekli ve etkin bir beslenme eğitimi yapılmalıdır

Hastaların Beslenme Eğitimi

Hastalara verilecek beslenme eğitimleri diğer sağlık personeli ile uyumlu bir ekip çalışmasını gerektirir. Bu ekipte doktor, diyetisyen, fizyoterapist, psikolog ve gerektiğinde sosyal hizmet uzmanı ve davranış tedavisi veren bir uzman görev almalıdır. Ekibin koordinasyonunu sağlayacak bir ekip başı oluşturulmalıdır. Ekip başının kişiye uygulayacağı diyet konusunda bilgi vermek ve kişinin alışageldiği beslenme düzeninde değişiklik yapmasını sağlamak için aşağıdaki adımlar izlenmelidir.

Değerlendirme: Kişinin ekonomik, sosyal, psikolojik durumunun belirlenmesi ve beslenme alışkanlıklarının incelenmesi, uygulamalarının belirlenmesi, gerçekten değişiklik yapmaya gereksinimi olup olmadığının saptanması aşamasıdır.

İnandırma: Eğitici gerekli bilgileri topladıktan ve hastası için en uygun diyeti belirledikten sonra hasta ile yapacağı görüşmede hastayı beslenmesinde değişiklik yapmasının gerekliliği konusunda onu inandırması gerekir.

Diyete Uymanın Yararları, Diyete Uymamanın Sakıncalarının Belirlenmesi: Bu aşamada hasta ile birlikte diyete uyulduğunda ne gibi yararlar sağlanacağı, uyulmadığında ne gibi sakıncalar yaşanacağı sıralanır.

Beslenme Düzeninin Değerlendirilmesi ve Değişiklik Yapacağı Alanların Belirlenmesi: Hastanın beslenme öyküsü değerlendirilir ve besin bileşim cetvelleri aracılığı ile enerji ve besin ögeleri değerleri hesaplanır. Az ya da fazla tüketilen besinler ya da besin ögeleri ve beslenme ile ilgili değişiklik yapılması gereken davranışlar saptanır.

Diyete Uymasını Güçleştirebilecek Durumlar ve Çözümleri: Hastanın diyete uymasını güçleştirebilecek durumların belirlenmesi ve bunların giderilebilmesi için olası çözümlerin ortaya konulması gerekir.

Kontrol: Bu aşamada hastanın belirlenen diyet ve davranış değiştirme programına ne derece uyduğu izlenir. İzleme, hasta hastaneden ayrıldıktan sonra periyodik kontrollerle sürdürülür. Hasta hastaneye yakın olmayan bir yöreden geliyorsa kendisine en yakın klinikte bu izlemeyi sürdürecek bir kişi ile teması sağlanır. Uygun yönlendirme yapma imkânı yoksa hasta ile telefon, mektup vb. araçlarla izleme sağlanmaya çalışılmalıdır.

Yaşlıların Beslenme Eğitimi

Yaşlılık döneminde beslenmede dikkat edilmesi gereken hususlar, kronik hastalıklar ve metabolik hastalıklardır. Hipertansiyon, diyabet ve böbrek hastalıkları gibi hastalıkların yaşlılık döneminde ortaya çıkma ihtimali çok daha yüksektir. Bu hastalıkların hepsi birbirini peşi sıra izler. Genelde birçoğu da yaşlılıkta beslenme bazlı olarak çok sık bir şekilde atak gösterir ve ortaya çıkar. Tüm bu hastalıklardan korunurken sadece ilaç tedavisi değil, beslenme tedavisinin de dikkatli oranda sürdürülmesi ve düzenlenmesi gerekir. O yüzden yaşlılık döneminde hastalıklar bakımından özel durumlarda, beslenme ve diyet tedavilerinin dengeli oranda yapılması ve sağlanması, özellikle yaşlıların beslenme ve diyet eğitimi alması, sağlıklarını daha düzgün ve kaliteli bir şekilde sürdürebilmeleri bakımından çok önemlidir.

Toplumun Beslenme Eğitimi

Toplumun sağlığı için emek veren kurum ve kişilerin önemli görevlerinden biri de toplumu ve bireyleri beslenme konusunda eğitmektir. Toplumun beslenme eğitimi konusunda genel olarak yapılacaklar şu şekildedir;

• Toplum için oluşturulacak beslenme programlarında uzman kişilerin görev alması sağlanmalıdır. Sağlık çalışanları her türlü beslenme sorununda danışmanlık yapabilme bilgisine sahip olmalıdırlar.
• Beslenme eğitimi toplumun yaşam biçimine ve özelliklerine uygun olmalıdır. Aksi takdirde eğitim başarılı olmaz ve davranış değişikliği oluşmaz.
• Bilgiyi kuşaktan kuşağa iletilmekte, sağlıklı çocuklara sahip olmakta, kendi çocuklarını doğru bir biçimde beslemekte ve eğitmekte olduklarından kız çocuklarının eğitilmesi ayrı bir önem taşımaktadır.
• Tüm annelere anne sütü ve ilgili beslenme şekilleri konusunda yeterli eğitim verilmelidir.
• Sağlıklı beslenme ile ilgili dersler ve etkinlikler arttırılmalıdır.
• Alışverişlerde son kullanma tarihi ve etiket bilgilerinin okunması alışkanlığı kazandırılmalıdır.
• Organik tarıma daha fazla pay ayrılmalı ve ürünlerin iç piyasada da tüketilmesi teşvik edilmelidir
• Kitle iletişim araçları yolu ile (radyo, tv, gazete vb.) halka yanlış bilgi ve görüş kazandırmaktan kaçınılmalıdır.
• Doğru bilgilerin halkın tüm kesimlerinin anlayacağı şekilde verilmesi sağlanmalıdır
• Verilecek mesajların toplumda kargaşaya neden olmamalıdır. Çünkü beslenme bireysel ve her kişinin ve grubun (alması gerekli enerji ve besin ögeleri farklıdır. Bu sebeple toplumun beslenme eğitiminde medyanın kullanılması durumunda genel beslenme önerileri dışında öneri vermek yarardan çok zarar getirir.

Birçok ülke beslenme eğitimini ulusal programlarına dâhil ederek bir sisteme oturtmaya başlamıştır. Bu bağlamda halkın ulaşımına en yakın sağlık ocağı ve sağlık evinde göstererek, yaptırarak beslenme eğitimiyle ilgili yapılacak işler kısaca şöyle özetlenebilir:

• Öncelikle sağlık ocağına başvuran kişinin problemi saptanır.
• Bu sorunu ilaçla değil de uygun bir beslenmeyle çözülmesi gerektiği vurgulanır.
• Sağlık ocağında bulunan örnek yiyecekler uygun şekilde hazırlanır ve kişilere yedirilir, eğitim gerekirse toplu olarak yapılır.
• Ev ziyaretleriyle gösterilen uygulamanın doğru bir şekilde yapılıp yapılmadığı kontrol edilir eğer aksaklıklar varsa düzeltme yapılır.