Ünite 3: Bilgi Ekonomisinin Ölçülmesi

Giriş

Bilgi sektörünün diğer sektörlerden ayrılmaya başlanması sonucunda, klasik olarak tarım, sanayi ve hizmetler sektörleri şeklinde yapılan üçlü sektörel ayrımın yerini farklı sınıflamalar almaya başlamıştır. Machlup (1962) bilgi üreten ve bilgi üretmeyen sektörler ayrımı yaparken; Masuda (1980) bilgi toplumunun ekonomik yapısının birincil, ikincil, üçüncül ve dördüncül sektörlerden oluştuğunu belirtmiştir. Bilgi sektörünün diğer sektörlerden ayrılması, bilgi sektörünün ekonomideki payının ölçülmesi ile ilgili çalışmaları artırmıştır. İlk çalışmalarda genellikle bilgi sektöründe istihdam edilenlerin payı belirlenmeye çalışılırken, sonraki çalışmalarda bilgi sektörünün hem üretimdeki hem de istihdamdaki payı hesaplanmaya çalışılmıştır. Bilgi ekonomisi ile ilgili daha yeni çalışmalarda bilgi ekonomisinin ekonomik, sosyal ve alt yapı parametrelerine ilişkin analizler ve ölçümler yapılmaya başlanmıştır.

Bilgi Sektörünün Üretimdeki Payının Hesaplanması

Bilgi üretiminin toplam ulusal üretim (ulusal gelir) içindeki payı, esas olarak iki farklı yöntemle belirlenmeye çalışılmıştır. Machlup tarafından geliştirilen ilk yöntemde “bilgi endüstrisi”nin sınırları çizilmiş, ABD’nde bilgi endüstrisinin gayri safi milli hasıla (GSMH) içindeki payı, 1958 yılı verileri kullanılarak hesaplanmaya çalışılmıştır (Machlup, 1962). İkinci yöntem, Porat tarafından geliştirilmiştir. Porat, bilgi endüstrisinden farklı olarak “bilgi sektörü” kavramını tercih etmiş, bu sektörün ABD’nin GSYMH’sı içindeki payını hesaplamıştır (Porat, 1977). Her iki yöntem, sonraki yıllarda farklı ülkeler için yapılan çalışmalarda kullanılmıştır.

Bilgi Endüstrisinin Üretimdeki Payı: Machlup, bilgiyi birey tarafından bilinen her şey olarak tanımlamıştır. Bilgi üretimini ise, birisinin daha önce bilmediği bir şeyi öğrenme faaliyeti olarak tanımlamıştır (Machlup, 1962). Machlup, yaptığı analizlerde bilgi endüstrisindeki üretim faaliyetlerini aşağıdaki gruplar altında toplamıştır:

1. Eğitim
2. Araştırma ve geliştirme (Ar-Ge)
3. İletişim medyası
4. Bilgi Makineleri
5. Bilgi Hizmetleri

Bilgi Sektörünün Üretimdeki Payı: Machlup, bilgi endüstrisinin üretimdeki payını hesaplarken; Porat (1977), bilgi sektörünün üretimdeki payını hesaplamıştır. Porat, bilgi sektörü ile ilgili çalışmalarını daha sonra Rubin’den (Porat ve Rubin, 1977) destek alarak genişletmiştir. Porat, bilgi ekonomisini ölçerken Machlup tarafından yapılan çalışmadan esinlenmiştir. Bununla birlikte, kullandığı yöntemin Machlup’un yöntemine göre bazı farklılıklar içerdiğini belirtmiştir. Üç grupta toplanabilecek bu farklılıklardan ilki, Porat’ın Amerikan Ticaret Departmanı Ekonomik Analiz Bürosu tarafından geliştirilen Ulusal Gelir Hesabı Sistemi’ni kullanması, Machlup’un ise Ulusal Gelir Hesabı Sistemi’ni yeniden yapılandırarak hesaplamalarını gerçekleştirmesidir. İkinci farklılık, Machlup’un gayrisafi milli hasılanın ölçüsü olarak nihai talebi kullanmasına karşılık, Porat’ın katma değeri kullanmasıdır. Üçüncü farklılık, Porat’ın bilgi sektörünü birinci (üretim) bilgi sektörü ve ikinci (tüketim) bilgi sektörü olmak üzere iki alt sektöre ayırmasıdır (Porat, 1977). Porat, birinci bilgi sektörünü sekiz alt endüstriye ayırmıştır. Bunlar:

1. Bilgi üretimi ve buluş endüstrileri
2. Bilgi dağıtımı ve haberleşme endüstrileri
3. Risk yönetimi endüstrileri
4. Araştırma ve koordinasyon endüstrileri
5. Bilgi işleme ve dağıtım hizmetleri
6. Bilgi malı endüstrileri
7. Çeşitli kamu faaliyetleri
8. Bilgi sektörünü destekleyici hizmetler

Bilgi Sektörünün İstihdamdaki Payının Hesaplanması

Bilgi ekonomisinin ölçülmesi için yapılan çalışmalarda, bilgi üretiminin ulusal gelir içindeki payının belirlenmesi dışında incelenen başka bir olgu, bilgi üretimi yapan mesleklerin belirlenmesi ve bu mesleklerde istihdam edilenlerin toplam istihdam içindeki paylarının hesaplanması olmuştur. Bilgi sektörünün istihdamdaki payını belirlemeye yönelik ilk çalışma, Machlup (1962) tarafından yapılmış; bunu Bell (1972), Porat (1977), OECD(1981), Roger ve Huber (1986) ve Katz (1986) tarafından yapılan çalışmalar izlemiştir.

Bilgi Endüstrisinin İstihdamdaki Payı: Machlup, bilgi endüstrisinin istihdamdaki payını belirlemek amacıyla, ABD istatistiklerinde yer alan beş meslek grubundaki işgücünü, bilgi üreten (knowledge producing) ve bilgi üretmeyen (nonknowledge producing) olmak üzere iki gruba ayırmıştır.

Bilgi Sektörünün İstihdamdaki Payı: Machlup’tan sonra Porat (1977) bilgi işgücünün ABD’nin istihdamı içindeki payını hesaplamıştır. Porat, Machlup’a göre daha karmaşık bir yöntem kullanmış; tarım, sanayi, hizmetler ve bilgi sektörü olarak adlandırdığı dört sektörde işgücünün istihdam payını hesaplamıştır. Tablo 3.5’deki sınıflama, Porat’ın sınıflamasının Machlup’un sınıflamasından oldukça farklı olduğunu göstermektedir. Porat, Machlup’un çalışmasını başlangıç noktası olarak almasına rağmen, farklı meslekleri bilgi sektörüne dâhil etmiştir. ABD’nde istihdam edilen işgücünü tarım, sanayi,hizmetler ve bilgi olmak üzere dört sektörde toplamıştır. Bilgi sektöründe istihdam edilenleri bilgi işçileri olarak adlandırmıştır.

Bilgi Ekonomisinin Endekslerle Ölçülmesi

Ülkelerin bilgi ekonomisi olma yönünde kaydettiği ilerleme, tek tek değişkenler yerine çok sayıda değişkenin dikkate alındığı endekslerle de ölçülmüştür. Endekslerle yapılan ölçümler bazı avantajlara sahiptir. İlk olarak, çok sayıda değişkenin izlenmesi yerine, bu değişkenlerin oluşturduğu tek bir endeks değerinin izlenmesi ve ülkenin bilgi ekonomisi olma yolunda kaydettiği gelişmenin gözlenmesi daha kolaydır. İkinci olarak, endeks hesaplama farklı şekillerde ölçülen (kişi başına, yüzde, milyar TL) göstergeleri tek bir değişkene indirgemektedir. Bilgi ekonomisini ölçmek amacıyla geliştirilen endeksleri açıkladıkça, endeks ölçümünün sağladığı bu avantajlar daha iyi anlaşılacaktır. Bilgi ekonomisinin endekslerle ölçülmesi, ilk olarak Japonya’da Haberleşme ve Ekonomi Araştırma Kurumu (Research Institute of Telecommunications and Economics: RITE) tarafından yapılan çalışmalarla başlamış, bunu Japon Bilgi İşleme ve Geliştirme Merkezi (Japan Information Processing and Development Center: JIPDEC), Dünya Bankası, Dünya Ekonomik Forumu ve Uluslararası Telekomünikasyon Birliği tarafından hazırlanan endeksler izlemiştir

Haberleşme ve Ekonomi Araştırma Kurumu En deksi: Bilgi endeksinde yer alan parametreler; bilgi miktarı, haberleşme araçlarının dağılımı, bilgi faaliyetlerinin kalitesi ve bilgi oranı olmak üzere dört grupta toplanmıştır (Bkz.: Tablo 3.7). Bilgi endeksinin hesaplanması iki ayrı işlemi gerektirmektedir. İlk aşamada, ele alınan bir yılda Japonya’nın sahip olduğu parametre değerleri 100 olarak kabul edilmekte; bilgi endeksini hesaplamak istediğimiz ülkenin parametre değerleri buna göre belirlenmektedir. İkinci aşamada, her bir parametre için hesaplanan endeks değerleri toplanmakta; daha sonra bu değerlerin ortalaması alınarak ilgili ülkenin bilgi endeksi hesaplanmaktadır. Eğer hesaplamalarımızı başka bir yıl için tekrarlamak istersek; yine aynı şekilde, Japonya’nın ve ele aldığımız ülkenin ikinci yıldaki parametre değerleri, Japonya’nın hesaplamaya başladığımız ilk yılda 100’ e eşitlenmiş değerlerine göre belirlenecektir.

Japon Bilgi İşleme ve Geliştirme Merkezi End eksi: JIPDEC 1986 yılında bilgi toplumunun başka parametrelerini içeren bir endeks geliştirmiştir. Endeks donanım oranı, yazılım oranı ve iletişim oranı olmak üzere üç göstergeden oluşmaktadır. Donanım, bir bilgisayar sisteminin yazıcı, terminal ve işlem birimi gibi tüm maddi unsurlarını ifade ederken; yazılım, belirli bir fonksiyonu gerçekleştirmek için gerekli olan talimatlardan oluşan maddi olmayan unsurları ifade etmektedir (Monk, 1989). Donanım Oranı (hardware ratio), bir endüstrideki bilgisayar donanımının değeri, ilgili endüstride çalışan işgücü sayısına bölünerek hesaplanmaktadır. Böylece, ilgili endüstride çalışan her bir işgücünün ne kadar bilgi teknolojisi destekli çalıştığı ortaya çıkmaktadır. Yazılım Oranı (software ratio): bir endüstride son beş yıllık zaman süresi içinde kullanılan yazılım programlarının değeri, ilgili endüstrideki işgücü sayısına bölünerek elde edilmektedir. İletişim Oranı (communication ratio): bir endüstrideki bilgi taşıma kapasitesi çalışan sayısına bölünerek hesaplanmaktadır. “Bilgi taşıma kapasitesi” terimi ile anlatılmak istenen, çalışanlar arasındaki bilgi akışıdır.

Dünya Bankası Tarafından Geliştirilen Endeksler : Dünya Bankası, ülkelerin bilgi ekonomisi olma yolunda kaydettikleri ilerlemeyi ölçmek ve bilgi ekonomisine geçiş çabalarını kolaylaştırmak için Bilgi Değerlendirme Metodolojisi (Knowledge Assessment Methodology: KAM) geliştirmiştir. Ülkelerin bilgi ekonomisine hazır olup olmadıkları konusunda temel bir değerlendirme sağlayan Metodoloji dört temel unsurdan oluşmaktadır. Bu unsurlar şu şekilde sıralanabilir:

1. Ekonomik teşvik ve kurumsal rejim
2. Eğitilmiş ve yetenekli işgücü
3. Etkin bir inovasyon sistemi
4. Modern ve yeterli bir bilgi alt yapısı.

Dünya Ekonomi Forumu Endeksi: Ağa hazırlık endeksi (Network Readiness Index: NRI), 2002 yılında Dünya Ekonomik Forumu öncülüğünde yapılan çalışmalarla geliştirilmiştir. Ağa Hazırlık Endeksi, ülkelerin, ekonomik refahı yakalamada ve artan rekabet ortamında, rekabet gücünü artırmada; bilgi ve iletişim teknolojilerinin kaldıraç gücünden yararlanma kapasitelerini ölçmektedir. Bu bağlamda endeks; gelişmekte olan teknolojilerden maksimum düzeyde fayda sağlama açısından gerekli alanların tanımlanmasına öncülük ederek; ülkelerin, bu teknolojilerin faydalarını elde etme konusunda hazırlıklı olma durumlarını ve dijital devrim ve ötesinin sunduğu fırsatları sermayeye çevirebilme yeteneklerini değerlendirmektedir. Ağa hazırlık endeksi, başlangıçta “çevre” alt endeksi ve “hazırlık” alt endeksi ve “kullanım” alt endeksi olmak üzere üç bileşenden oluşmuştur. 2012 yılında yapılan güncellemede dahil edilen “etki” alt endeksi ile bilgi ve iletişim teknolojilerinin sosyal etkileri de endeks hesaplamasında yer almıştır (Bkz. Şekil 3.1)

Bilgi ve İletişim Teknolojileri Gelişme Endeksi: Eski adı Sayısal Fırsat Endeksi (Digital Opportunity Index) olan Bilgi ve İletişim Teknolojileri (BİT) Gelişme Endeksi, Uluslararası Telekomünikasyon Birliği tarafından geliştirilmiş olan ve uluslararası alanda sayısal bölünmenin ölçülmesinde dikkate alınan bir endekstir. Sayısal bölünme, literatürde “sayısal uçurum”, “sayısal açık” ve “dijital bölünme” şeklinde de kullanılmaktadır. Sayısal bölünme kavramı; bireyler, şirketler ve ülkelerin BİT’e erişiminde ve kullanımında ortaya çıkan farklılıkları ifade etmektedir. Sayısal bölünme, bireyler arasında yaş, eğitim düzeyi, gelir düzeyi ve cinsiyet farklılıklarına bağlı olarak ortaya çıkarken; şirketler düzeyinde bulunulan sektöre ve ölçeğe göre ortaya çıkmaktadır. Gelişmiş ekonomiler ve gelişmekte olan ekonomiler arasında mevcut olan sayısal bölünme, “küresel sayısal bölünme” olarak adlandırılmaktadır.

Avrupa Birliği Dijital Ekonomi ve Toplum Endeksi: Avrupa Birliği (AB), üye ülkelerin dijital ekonomiye dönüşüm sürecinde kaydettikleri gelişmeyi Dijital Ekonomi ve Toplum Endeksi (The Digital Economy and Society Index) ile ölçmektedir. Endeks beş grup göstergeden oluşmaktadır. Tablo 3.14’te bu göstergeler ele alınmıştır. Bunlar:

• Bağlayıcılık
• Beşeri Sermaye
• İnternet Kullanımı
• Dijital Teknolojinin Entegrasyonu
• Dijital Kamu Hizmetleri