Ünite 8: Hâlihazır Haritaların Oluşturulması ve Coğrafi Referanslama,

Hâlihazır Haritalarını Hazırlama

Harita ; yeryüzünü kuşbakışı görünüşüne göre belli bir oranda küçülterek iki boyutlu düzlem üzerinde detaylı bir biçimde çizgilerle gösterme yöntemidir. Ölçek; harita üzerinde iki nokta arasındaki mesafenin gerçek dünya üzerindeki mesafesine oranıdır.

Belediyelerin yaptığı teknik hizmetlerin proje planlaması, tasarımı, uygulaması ve işletmesi, imar planı ve projelerin gerçekleşmesi amacıyla kurumlarca yaptırılan büyük ölçekli haritalar Hâlihazır Harita olarak adlandırılır. Hâlihazır haritalarda çalışılan alanda bulunan tüm detaylar gösterilir. Hâlihazır haritalar, 1/1000 veya 1/2000 ölçekli olarak üretilir.

Veri Üretim Aşamaları: Halihazır harita üretimi şu aşamalardan oluşur:

• Sahadan istikşaf işlemi yapılarak poligon noktaları belirlenir ve röper krokileri hazırlanır.
• Poligon noktalarına her bir güzergâh için doğrultu ve mesafe okumaları yapılarak poligon hesabı ile koordinat değerleri hesaplanır.
• Poligon noktalarında mira ve nivo aleti yardımıyla yükseklik değerleri elde edilir.
• Elde edilen bu değerlerin hata sınırları hesaplanarak dağıtılır ve poligon noktalarına düşey koordinat (z) değerleri verilir.
• Poligon noktaları üzerinden detay alımı işlemine geçilir.
• Çalışılan bölgenin krokisi çizilir ve kroki üzerine alım noktaları işaretlenerek kaydedilir.
• Bu veriler sayısal ortama aktarılarak üzerinde gerekli hesaplamalar gerçekleştirilir.

Veri İşleme Aşamaları

Projeksiyon Tanımı: Projeksiyonlar, üç boyutlu yüzeyi iki boyutlu yüzeye indirirken açı, mesafe ve alanlarda oluşan hataları minimize etmek için tasarlanan algoritmalar bütünüdür. Genel olarak üç farklı projeksiyon sistemi mevcuttur. Bunlar; düzlemsel, silindirik ve konik projeksiyon sistemleridir. Türkiye için tercih edilen projeksiyon sistemi Universal Transvers Merkator (UTM)’dur. Datum ise bir elipsoidin şeklini tarif eden matematiksel bir modeldir.

Proje projeksiyon tanımının yapılacağı ‘Projeksiyon Özellikleri’ diyaloğuna (Uygulama Menüsü/Özellikler) seçeneği veya koordinat paneline çift tıklanarak ulaşılır (S:160, Şekil 8.1).

Online Haritaların Projelerde Altlık Olarak Kullanılması: Projelerde altlık olarak kullanılacak uydu, yükseklik ve sokak görüntüleri, farklı online harita sağlayıcılarının (Google Earth, Bing Map, Yandex, Open Street Map) proje ekranına eklenmesi ile sağlanabilir. Referanslar/Ekle/Online Haritalar seçeneği kullanılarak online haritanın proje ekranına yüklenmesi sağlanır (S:162, Şekil 8.16). referanslar altına yüklenen online harita üzerinde çalışma alanına Geocoding arama motoru kullanılarak yaklaşılabilir.

Saha Okumalarının Projeye Aktarımı: Haritada gösterilmesi gereken detaylar uygun dağılım ve arazi eğimi dikkate alınarak toplanır. Toplanmış bu veriler Netcad ortamına aktarımı yapılarak veriler üzerinde gerekli hesaplamalar yapılabilir. Verilerin toplandığı okuma yöntemleri şunlardır:

• GPS (Global Positioning System/Küresel Konumlama Sistemi) ; Dünya üzerinde herhangi engelsiz bir görüş hattında, dört veya daha fazla uydusu ile her türlü hava koşulunda yer ve zaman bilgileri sağlayan uzay tabanlı uydu konumlama sistemidir. Netcad ile GPS arasındaki bağlantının sağlanması için Koordinat Hesap Makinası/GPS seçeneği ile açılan “GPS Cihazı Ayarları” penceresinde gerekli ayarlamalar yapılmalıdır.
• Totalstation ; uzunluk, yatay ve düşey açı ve koordinat ölçümlerini mm hasasiyetinde sürekli ve otomatik olarak yapabilen ve hesaplama sonuçlarını anlık ekranında gösteren ve kaydeden cihazlardır. Totalstaion, lazer ya da infrared ışınlarının reflektöre yansıtılması ve geri dönme hızından yararlanarak mesafe ölçümü yapmakta ve reflektöre ait koordinat ve yükseklik değerlerinden faydalanarak koordinat değerlerini hesaplayabilmektedir. Araziden totalstation kullanılarak toplanan verilerin hangi yöntem kullanılarak toplandığı önemli olup kullanılan yönteme uygun işlem adımları takip edilerek sayısal ortama aktarılması gerekmektedir. Totalstation okumaları, Hesap modülü Hesap Araçları/Eğik Kenar-Düşey Açı seçeneği ile Netcad ortamına aktarılır.
• CORS-Tr ; ağ prensibinde çalışan gerçek zamanlı kinematik (RTK) prensipli sabit GPS istasyonlarının kurulması ve hücresel dönüşüm parametrelerinin belirlenmesine ilişkin araştırma ve uygulama projesidir. Cors cihazları kullanılarak toplanan arazi ölçümlerine ait veriler Netcad ekranına GPS aracı altında bulunan farklı dosya okuma özellikleri kullanılarak aktarılabilir.

Arazi Detaylarının İşlenmesi: Çalışma sahasında bulunan ve haritada gösterilmesi gereken detaylara ait koordinat bilgilerinin projeye aktarımı tamamlandıktan sonra mevzuatta belirtilen esas ve usullere uygun gösterimi sağlanmalıdır. Detayların gösterimi için Sayısallaştırma sekmesi altında B.Ö.H.Y.Y. uygun olarak tasarlanmış menüleri ile Netsurf/Şev-Yardımcı Araçları kullanılabilir. Arazi detaylarından biri olan şevlerin gösterimi için sev_nokta.xls dosyası Uygulama Menüsü/Aç seçeneği kullanılarak Netcad ekranına aktarılır.

Sayısal Arazi Modelinin Oluşturulması: Sayısal arazi modeli (SAM) , bilgisayar ortamında yapılacak çalışmalara esas olmak üzere yeryüzünün sayısal olarak gösterimidir. Sayısal arazi modeli üretimine yönelik kullanılan birçok farklı yöntem (En Yakın Komşu, Ağırlıklı Ortalama, Polinom, Multikuadrik, En Küçük Eğrilikli Yüzey ve Üçgenlerde Lineer Enterpolasyon vd.) tercih edilmektedir. Bu yöntemlerden üçgen model, rastgele alınmış kotlu noktalardan sayısal arazi modeli üretimine yönelik yöntemlerden biri ve en çok kullanılanıdır. Araziyi en gerçekçi ve doğru temsil edebilecek sayısal arazi modelinin oluşturulabilmesi için üçgen analiz sonucuna göre minimum ve maksimum kot değeri, üçgen kenar uzunluğu ile kot farkına filtre verilebilir.

Münhani İşlemleri: Arazinin topoğrafik durumu haritalarda münhani (eş yükseklik eğrileri) ile gösterilir. Münhaniler, yükseklikleri eşit olan arazi noktalarının yatay bir düzlem üzerindeki iz düşümlerini birleştiren eğrilerdir. Büyük Ölçekli Harita ve Harita Bilgileri Üretim Yönetmeliği’ ne göre 1/100.000 ölçekli haritalarda 50 m., 1/50.000 ölçekli haritalarda 25 m., 1/25.000 ölçekli haritalarda 10 m., 1/5.000 ölçekli haritalarda 2 m. ve 1/1.000 ölçekli haritalarda ise 1 m. aralıklarla münhani eğrileri oluşturulmalıdır. Münhani aralıkları, haritanın ölçeğine ve arazinin eğimine bağlı olarak çizilir. Eğimin fazla olduğu yerlerde münhani sık, az olduğu yerlerde ise birbirinden uzaktır. Sayısal arazi modeli üzerinden, istenilen kot değerleri arasında kalan münhanilerin oluşturulabilmesi için, Eğri Geçir diyaloğundaki Zmin ve Zmax istenilen kot aralıkları tanımlanmalıdır.

Hâlihazır Haritaların Üç Boyutlu İncelenmesi
Sayısal arazi modellerinin üç boyutta, istenilen açı ve yönde görüntülenerek incelenmesi için 3D+ arayüzü kullanılmaktadır. Oluşturulan model Araçlar/3D+ seçenei kullanılarak üç boyut arayüzüne gönderilir (S:175, şekil 8.25)

Mevzuatlara Uygun Paftalama İşlemleri
Pafta; belirli ölçekteki büyük harita, plan veya modeli oluşturan ayrı parçalardan her birine denir. Paftalara ayırma ise rasgele değil belli bir sisteme göre yapılır. Böyle bir sistem pafta bölümlemesi ya da pafta indeksi olarak adlandırılır. 1/1000000 – 1/250000 arası ölçekli paftalar uluslararası sisteme göre, 1/250000’ den daha büyük ölçekli harita takımı paftaları ise ulusal sisteme göre bölümlendirilir. Hâlihazır haritalarının paftalanması için Hesap/Stpafta Editörü seçeneği kullanılır. Pafta Editörü/Pafta/Pafta İndeksi Oluştur seçeneği ile farklı ölçeklerde pafta indekslerinin oluşturulması sağlanır.

Coğrafi Referanslama İşlemi

Coğrafi referanslama işleminde kullanılabilecek yöntemler şunlardır:

• Afin Dönüşümü: Grafik ekranda yüklü olan raster üzerinde koordinatı bilinen en az dört nokta kullanılarak gerçekleştirilen dönüşüm yöntemidir. Bu noktalar paftaların köşe koordinatları, gridler (karelaj), poligon ya da nirengi noktaları olabilir. Afin dönüşümü teorik olarak veri üzerinde belirlenen en az 3 nokta seçilerek gerçekleştirilebilir. Ancak dönüşüm hata oranının düşük olabilmesi için bu işlemin köşelere yakın en az 4 nokta seçilerek yapılması daha doğru bir yöntem olacaktır.
• Polinom Dönüşümü: Polinom denklemleri kullanılarak yapılan dönüşüm yöntemidir. Hata oranı Afin yöntemine göre daha azdır. Çünkü noktaların yeni yerleri polinom denklemleri kullanılarak belirlenir. Polinom dönüşüm derecelerinde kullanılacak en az kontrol nokta sayıları şöyledir: 1. Derece dönüşüm için en az 3 nokta, 2. Derece dönüşüm için en az 6 nokta, 3. Derece dönüşüm için en az 10 nokta, 4. Derece dönüşüm için en az 15 nokta, 5. Derece dönüşüm için en az 21 nokta, 6. Derece dönüşüm için en az 28 nokta gereklidir. Dönüşümün sağlıklı yapılması için istenilen karesel ortalama hata miktarını sağlayan en küçük polinom derecesinin seçilmesi ve kontrol noktalarının raster veri üzerine homojen olarak dağıtılması sağlanmalıdır.
• Inverse Distance Weighted  (Ters Mesafe Ağırlıklı Enterpolasyon Yöntemi): Bu dönüşüm şekli, referans olarak alınan dönüşüm noktalarının hata paylarını minimize etmeye yarayan işlemdir. Bu işlemin yapılması için öncesinde Afin ya da Polinom dönüşümünün yapılmış olması gerekmektedir. Afin ya da Polinom dönüşümü sonrasında, dönüşüm için referans olarak kullanılan noktaların veri üzerinde olması gereken noktayı ifade etmediği durumlarda IDW yöntemi ile ilgili düzeltmeler gerçekleştirilerek hata oranı düşürülebilir.

Projede altlık olarak kullanılan raster formattaki verilerin Netcad ekranına eklenmesinde Referanslar/Ekle/Raster seçeneği kullanılmaktadır.

Raster Hazırla seçeneği ile raster verilerin, doğru lokasyonlarına taşıma (coğrafi referanslama) işlemine tabi turmadan önce, grafik ekran üzerinde yerleşeceği konum, pafta adına veya veri ölçeğine göre belirlenebilir.