Ünite 4: Evren ve Örneklem

Temel Kavramlar

Araştırmanın sınırlılıkları dahilinde çok sayıda birime ulaşmanın zor olduğu durumlarda başvurulan örnekleme sürecine geçmeden önce örnekleme ile ilgili bazı temel kavramları açıklamak faydalı olacaktır. Örnekleme sürecinde en çok karşılaşılan kavramlar birim, evren, çalışma evreni ve tamsayımdır.

Birim: Belirli bir araştırma için geliştirilen bir tanıma uyan ve üzerinde özellikleri ile ilgili ölçüm veya gözlemlerin yapılacağı gerçek nesne, birey veya olaylardır. Bir olayın, nesnenin ya da bireyin birim kabul edilebilmesi için açık ve kesin bir biçimde tanımlanması, sayılabilir ve ölçülebilir olması gerekir.

Evren: Araştırma sonuçlarının genellendiği, araştırma kapsamı içerisinde yer alan ortak özelliklere sahip birimler bütünüdür. Evren genel evren ve çalışma evreni olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Genel evren, tanımlanması kolay, fakat ulaşılması güç ve çoğu zaman imkânsız olan birimler bütünüdür. Çalışma evreni, araştırmacının, ya doğrudan gözleyerek ya da ondan seçilmiş bir örnek küme üzerinde yapılan gözlemlerden yararlanarak, hakkında görüş bildirebileceği evrendir. Ayrıca evren sonlu evren ve sonsuz evren olmak üzere ikiyi ayrılır. Sonlu sayıda birim içeren evrenlere sonlu evren denir. Sonsuz sayıda birim içeren evrenlere sonsuz evrenler adı verilir.

Tamsayım: Hakkında araştırma yapılacak sonlu evrenin bütün birimlerinin sayılması işlemine tam sayım adı verilir. Genellikle küçük hacimli sonlu evrenlerde uygulanabilir.

Örneklem

Örneklem, evrenin bir alt kümesidir. Örnekleme, seçildikleri evreni temsil edebilecek özelliklerde belli sayıda birimden oluşan alt elemanlar grubu oluşturulması sürecidir. Örneklemi oluşturan birimlerin sayısına örneklem hacmi denir ve “n” harfi ile gösterilir. Örneklemenin amacı araştırmacıya evren hakkında genellemeler yapabileceği bilgiyi, evrenin bütününü tek tek araştırmasına gerek kalmadan sağlamaktır.

Örnekleme Süreci

Nicel araştırma yöntemlerinde izlenmesi gereken örnekleme süreci dört (4) aşamadan oluşmaktadır. Bunlar;

Araştırma evreninin tanımlanması, problemin tanımının örnekte kimlerin yer alması gerektiği şeklinde kesin ifadeler haline çevrilmesidir.

Örnekleme çerçevesinin belirlenmesi, örneğin seçildiği evrende yer alan bütün elemanların yazılı olduğu listedir.

Örneklem hacminin belirlenmesi, örnek bir kütleden elde edilen verilerden yola çıkarak evren hakkında genellemeler yapılabilmesi için araştırmacının hem temsil yeteneği sağlayan örnek büyüklüğünü hem de maliyet, zaman ve veri analizi şartlarını göz önünde bulundurması gerekmektedir.

Örneklem hacminin belirlenmesinde aşağıdaki yaklaşımlar dikkate alınabilir.

• Evrenin %20’sini örneklem olarak alma
• Korelasyon çalışmalarında en az 30 birim
• Nedensel karşılaştırmalarda her gruptan 30’ar birim
• Deneysel araştırmalarda her grupta 15’er birim
• Araştırrmadaki değişken sayısının 10 katı birim (örneğin araştırrmada 15 değişken varsa örneklem büyüklüğü 150 kifli)
• Likert tipi seçeneklerden oluşan veri toplama araçlarında madde sayısı X likert seçenek sayısı kadar birim (Veri toplama aracında 7’li likert tipinde 40 madde yer alıyorsa örneklem büyüklüğü (7x40) 280 kifli)

Uygun örnekleme yönteminin belirlenmesi, ö rnekleme yöntemleri örneklem için birim seçiminde uygulanan tekniğin keyfi ya da tesadüfi (rassal) olmasına göre olasılığa dayalı (olasılıklı) örnekleme yöntemi ve olasılığa dayalı olmayan (olasılıklı olmayan) örnekleme yöntemi olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Olasılıklı Örnekleme Yöntemleri

Olasılıklı örnekleme yöntemlerinin temeli yansızlık kuralıdır. Yansızlık, belli bir örneklem büyüklüğüne ulaşmada, evrendeki her birimin örnekleme girebilme olasılığının belli, bağımsız ve birbirine eşit olması durumudur.

Olasılıklı örnekleme yöntemleri;

• basit rassal örnekleme
• sistematik örnekleme
• tabakalı örnekleme
• küme örneklemesi

olmak üzere dört başlık altında ele alınabilir.

Basit Rassal Örnekleme: Evrendeki her birimin eşit seçilme şansına sahip olduğu ve bir birimin seçiminin diğerini etkilemediği örnekleme türüdür.

Sistematik Örnekleme: Sistematik örnekleme yönteminde evreni oluşturan birimlerin numaralandırma işlemi yansız olarak yapılır veya hazır listelerde var olan sıralama kullanılır. Örnekleme birimlerinin her birinin k’ıncı adlardan seçildiği ve bu adların hepsinin bir liste oluşturduğu örnekleme türüdür.

Tabakalı Örnekleme: Tabakalı örnekleme belli bir değişken dikkate alınarak, evrende bu değişkene ilişkin özelliklerin örneklemde de aynı oranda temsil edildiği örnekleme yöntemidir. Evrendeki alt grupların belirlenip bunların evren büyüklüğü içindeki oranlarıyla örneklemde temsil edilmelerini sağlamayı amaçlayan bir örnekleme yöntemidir.

Küme Örnekleme: Örnekleme biriminin kümeler (gruplar) olarak tanımlandığı durumlarda evrenden örneklem alma işi gruplar temelinde yapılır ve bu süreç küme örnekleme olarak adlandırılır. Bu örnekleme yöntemi,

• evren hacminin çok büyük olması
• birimlerin geniş bir coğrafi alana yayılmış olması
• birimlerle ilgili güncel bir çerçevenin bulunmaması
• çerçeve oluşturmanın hem masraflı hem de zaman alıcı olması

durumları için uygundur.

Olasılıklı Olmayan Örnekleme Yöntemleri

Olasılık dışı yöntemlerde örneklem oluşturulurken, evrendeki birimler arasında fark gözetilerek, evrendeki birimlere örnekleme seçilmeleri konusunda eşit şans verilmez.

Kolayda Örnekleme: Kolay ulaşılabilir birimleri seçerek örneklem oluşturma işlemidir. Bu örneklem yöntemi pilot çalışmalar (uygulamalar) ve anketlerin ön testleri için uygundur. Pilot çalışma, gerçek uygulamaya geçilmeden önce örneklem grubuyla benzer özelliklere sahip daha az sayıda bireyden oluşan bir grup üzerinde araştırmada kullanılacak ölçme araçlarında herhangi bir sorunun olup olmadığı, ölçme araçlarının doldurulma süresinin belirlenmesi gibi araştırma sürecine ilişkin fikir edinmek için yapılan ön uygulamadır.

Yargısal (Amaçlı) Örnekleme: Bu örneklemenin temeli, araştırmanın amaçları doğrultusunda evrenin temsilî bir örneği yerine, amaçlı olarak bir ya da birkaç alt kesimini örnek olarak almaktır. Örnekleme girecek birimlerin araştırmacının düşünce ve deneyimlerine dayalı olarak seçilmesi yani evrenin, soruna en uygun bir kesimini gözlem konusu yapmaktır.

Kota Örnekleme: Evrenin özelliklerini belirlediğine inanılan değişkenler dikkate alınarak, belirlenen sayıya ulaşıncaya kadar örneklemin oluşturulması işlemidir. Bu değişkenler cinsiyet, yaş, eğitim durumu, meslek, etnik köken gibi değişkenler olabilir. Belirlenen bir sayıya (kotaya) ulaşıncaya kadar örneklem seçme işlemine devam edilir.

Kartopu Örnekleme: Rassal olarak seçilen evrene dahil bir bireyle temas kurulmasının ardından, bu bireyin yardımıyla diğer bir bireyle görüşüp zincirleme olarak örneklemi oluşturma işlemidir.

Aşırı veya Aykırı Durum Örneklemesi: Tek ve değişik katılımcıları seçme işlemidir. Derin bir incelemeye tabi tutulabilecek sınırlı sayıda ancak bilgi bakımından zengin durumların çalışılmasını öngören bu örnekleme tekniği, aşırı veya aykırı durumların normal durumlara göre daha zengin veri ortaya koyabileceği ve araştırma problemini derinlemesine ve çok boyutlu bir biçimde anlamamıza yardımcı olabileceğini savunmaktadır.

Maksimum Çeşitlilik Örneklemesi: Uçlardaki durumları temsil edecek birimleri seçmedir. Maksimum çeşitlilik örneklemesinin amacı çeşitlilik gösteren durumlar arasında ortak ya da paylaşılan olguların olup olmadığını bulmaya çalışmak ve bu çeşitliliğe göre problemin farklı boyutlarını ortaya koymaktır.

Benzeşik Örnekleme: Amacı küçük, benzeşik bir örneklem oluşturma yoluyla belirgin bir alt grubu tanımlamak olan benzeşik örnekleme, maksimum çeşitlilik örneklemesinin tam tersi bir örnekleme tekniğidir.

Tipik Durum Örneklemesi: Amacı ortalama durumları çalışarak belirli bir alan hakkında fikir sahibi olmak ya da alan, konu, uygulama veya yenilik konusunda bilgisi olmayanları bilgilendirmek olan tipik durum örneklemesi yeni bir uygulamanın veya yeniliğin tanıtımında, uygulamanın yapıldığı ya da yeniliğin olduğu bir dizi durum, kişi ve grup arasından en tipik bir veya birkaç tanesi saptanmasıdır.

Kritik Durum Örneklemesi: Çalışılan olay ya da olguyu anlamak için en önemli birimleri seçme işlemidir.

Doğrulayıcı veya Yanlışlayıcı Durum Örneklemesi: Araştırmacının bulduğu sonuçlara zenginlik ve derinlik katan, bulguların geçerliğini artıran ek durumlar doğrulayıcı durumlar iken bulunan sonuçlara alternatif veya zıt açıklamalar getiren durumlar yanlışlayıcı durumlardır.

Araştırmalarda örneklemeyi kullanırken şu noktalara dikkat edilmelidir;

• Araştırmada yer alan örneklem birimleri açık ve detaylı olarak tanımlanmalıdır .
• Evren tanımlanmalıdır.
• Örnekleme yöntemi tanımlanmalıdır.
• Geri dönüş oranı verilmelidir.
• Örnekleme girecek birimlerin seçimi önyargıdan uzak olmalıdır.
• Örneklem seçim süreci araştırma problemine uygun olmalıdır.
• Örneklemdeki birim sayısı evreni temsil edebilir nitelikte olmalıdır.
• Nitel araştırmalardaki katılımcılar araştırma problemi için derinlemesine bilgi verebilecek kişiler olmalıdır.

Araştırmacı, amacına bağlı olarak yukarıda aktarılan olasılıklı ve olasılıklı olmayan örnekleme yöntemlerini kullanarak araştırma örneklemini belirlemelidir.