Ünite 6: Bireylerarası İletişim ve İletişim Araçları

Giriş

İletişim denilince insanların aklına insan ile insan arasındaki sözel bir şekilde işleyen iletişim gelir. Fakat iletişim ne sadece insanlar arasında ne de sadece sözlü bir şekilde gerçekleşir. Doğadaki bütün canlılar iletişim içerisindedir. İnsan ile insanın karşılaştığı ilişki kurduğu her yerde, her durumda, her mekânda ayrı bir dil biçimi içerisinde kodlanmış bir iletişim gerçekleşir. Gerçekleşen her iletişim de de çeşitli araçlar kullanılır. İletişim gerçekleşme sürecinde iletişim araçları da etkili bir rol oynamaktadır.

İletişim ve Bireylerarası İletişim

Genel bir ifade ile iletişim bir fikrin, tutumun iletilmesidir. Genel olarak iletişim süreci de “Gönderici-Mesaj-Kanal-Alıcı” çizgisel modeliyle şekillenir. Bu modelin daha kapsamlı olduğu söz konusu iken, genel olarak bir iletişim sürecinin bu şekilde olduğu söylenebilir.

Bireylerarası iletişim ise genellikle kendiliğinden ve teklifsizdir; iletişim içerisinde olanlar birbirlerinden en üst derecede geri besleme alırlar. Bireylerarası iletişim bağlamı ya fiziksel olarak aynı uzamı paylaşan iki kişinin ilişki biçiminde (yüz yüze ilişki) ya da farklı uzamlardaki iki kişi arasında (telefonla görüşme vb. gibi) mesaj alışverişi şeklinde gerçekleşir.

İletişim türü, türün nasıl tanımlandığına göre şekillenmektedir. Türün tanımlanmasına göre iletişim türleri aşağıdakiler gibidir:

Aracılanmaya göre tanımlarsak

• Teknolojiyle aracılanmamış iletişim: Teknolojinin kullanılmadığı, insanın doğal olanı kullanarak, doğalı dönüştürmeden yaptığı iletişim teknolojiyle aracılanmamış iletişimidir. Bu grup içerisine doğal araçların (beş duyumuzun) kullanıldığı dürtme, işaret etme, gösterme, çağırma, seslenme ve sözlü iletişim gibi her çeşit iletişim girer.

• Teknolojiyle aracılanmış iletişim: Bu grup, beynimizin, kulağımızın ve gözümüzün uzantısı olan araçları kullanarak yaptığımız iletişim çeşitleridir. Bu çeşitler de kullanılan teknolojik araca göre isimlendirilir. Örnek olarak yazı, fotoğraf, film verilebilir.

“Teknolojiyle aracılanmış iletişimde enformasyonun akış yönüne göre tanımlarsak;

• Basit dubleks tarz: Tek yönlü radyo ve televizyonda olduğu gibi tek bir alıcı kanal/araç vardır ve bu araç/kanal bize, karşılık verme olanağı tanımaz.

• Half-dubleks tarz: Walkie-Talkie telsizlerde olduğu gibi, biri konuşup bitirince, bir düğmeye basarak dinleyen kişi diğer kişiyle konuşabilir. Burada da tek bir iletişim kanalı vardır.

• Tam dubleks tarz: Cep telefonunda olduğu gibi iki taraf da aynı anda birbiriyle konuşabilir. Çift yönlü iletişim akışına izin veren araçta iki-kanal vardır.

Örgütlenmiş zamanın bağlamında tanımlarsak;

• Eş zamanlı iletişim: Tarafların aynı anda mesaj göndermesi ve almasıdır.

• Eş zamanlı olmayan iletişim: Eğer iletişim üretme, dolaşıma sokma ve yanıt verme süreçlerinde “zamansal kesinti ve zamanda gecikme” olursa, buna eş zamanlı olmayan iletişim denir.

İletişim ve dolayısıyla bireylerarası iletişim dinamik bir süreçtir. Bu süreç içerisinde yer alanlar sürekli olarak diğerinin gönderdiği mesajları algılar ve kimi zaman sessiz kalarak bile bu mesajlara geri bildirim verirler.

İletişim ve anlamlandırma sürecinde iletişimin gerçekleştiği bağlam oldukça önemlidir ve bu nedenle iletişim sürecinin hangi bağlamda gerçekleştiğini dikkate alarak değerlendirmek gerekir. Bağlam kadar etkili ve dikkate alınması gereken bir diğer nokta iletişim sürecinde kullanılan araçlardır. Bu araçlar bireylerarasındaki iletişimin başarısında belirleyici olabilmektedir.

İletişim araçları olmaksızın, iletişim gerçekleşemez. İletişim araçları denildiğinde iletişimin içeriğini taşıyan doğal ve yapay “taşıyıcı araçlardan” ve bu taşıyıcı araçlara içeriği yüklemekten bahsedilmektedir. Dolayısıyla araç, örgütlenme, ürün üretme, dağıtma ve tüketmeyle ilişkilidir. İletişimi kaydeden ve taşıyan araçlardaki gelişme kil tabletten elektronik sinyalleri taşıyan cep telefonu, bilgisayar ve USB’ye doğru oldu.

Bireylerarası ilişkilerde teknoloji kullanımı etkilidir. Genel olarak teknolojinin daha az egemen olduğu ve daha az karmaşık olan kırsal kültürlerde bireylerarası ilişkiler daha sabit, daha sıkı ve daha az bireysel amaca yönelik olma eğilimi gösterir ve işleve yönelik değildir. Buna karşın kentsel kentsel altkültürlerde bireylerarası ilişkiler özelleşmiş nitelik taşır ve konunun uzmanları tarafından verilmemiş enformasyon daha az güvenilir ve hatta önemsizdir. Gelişen teknolojiler ve kitle iletişim araçlarının yaygınlaşmasıyla iletişim açısından kentsel ve kırsal altkültürler arasındaki bu fark giderek ortadan kalkmaya başlamıştır.

Bireylerarası iletişim süreci tüm toplumsal süreçler gibi değişime uğrayan öğeler, çevreler ve ilişkileri içerir. İletişime giren bireyler aynı olmakla birlikte farklı dönemlerde benzer bir konuda yaptıkları sohbet ve/veya tartışmanın biçim ve içeriğinin yaşanan toplumsal dönüşümlerin etkisi ve bu dönüşümlerin bireyler üzerinde yarattığı etkiyle farklılık gösterme olasılığı yüksektir.

Bireylerarası iletişimdeki amaçlar ve sonuçları şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Zorunlu veya yaratılmış gereksinimleri giderme

• Arzuları ve istekleri yerine getirme

• Kendimizi ve diğerlerini tanımlama

• Kimlik oluşturma veya oluşturulmuşu sürdürme

• Herhangi bir nedenle birbirini anlama bağlamı kurma

• İlişkiyi açıklama, önceden tahmin ve kontrol etme

• İlişkiyi tanımlama ve bağlamını kurma

• İlişkiyi koruma, sürdürme ve geliştirme

• İlişkiyi düzenleme ve tamir etme

• Pazarlık, özveri, baskı veya şantajla arayı bulma

• Çatışmaları önleme veya çözme

• İlişkiye son verme

• İlişkiyi yeniden başlatma

• Sosyal bilgi kazanma

• Süregelen egemenlik ve mücadele koşullarını çeşitli biçimlerde katılarak veya katılmayarak yeniden üretme

• Ekonomik, siyasal ve kültürel üretimin ve ilişkilerin sürmesine ve değişmesine katılma

• Ezme ve ezilme bağlamını koruma veya değiştirmek için mücadele verme

İletişim Araçları

İletişim sürecinde önemli noktalardan biri iletişimin hangi kanallarla, hangi ortamda yapıldığı yani iletişim araçlarıdır. İletişimin amacına, hedefe ve bağlamın özelliklerine göre kullanılacak iletişim araçları farklılık gösterebilir. Bu araçlar için aşağıdakiler gibidir diyebilir:

• Sözlü İletişim Araçları: Sözlü iletişimin ana varlığı dildir, biçimi ise konuşmadır. Sözlü iletişim ağız yolu ile çıkarılan sözlere farklı anlamların yüklenmesi ile gerçekleşir. Sözlü iletişimde mesajların iletimi için zaman zaman araçlar, kanallarda kullanılır. Bu araçlar, genel olarak iletişimde bulunan alıcı ve vericinin birbirini görmediği zamanlardır. Buna örnek olarak internetten yapılan sesli aramalar verilebilir.

• Yazılı İletişim Araçları: Yazının bulunması ve gelişimi ile sözlü iletişim olgusuna yazılı iletişim türü eklenmiştir. 15. yüzyıl ortalarında matbaanın bulunuşu ile yazılı iletişim araçları hızla gelişmiş bir dönem soylulara özgü olan kitap okuma ya da sahip olma olgusu zamanla geniş kitlelere yayılmıştır. Bu gelişmeyi süreç içerisinde gazeteler ve diğer süreli yayınların çıkması ve yaygınlaşması izlemiştir. Günümüzde yaşanan gelişmelerin geldiği son noktada internet yazılı iletişime farklı bir boyut getirmiştir.

• Uzak İletişim Araçları: Uzaktan iletişim (tele-communication) verici ile alıcının birbirini görmeden herhangi bir iletişim kanalını kullanarak yaptığı iletişim türüdür. Bu iletişim türü, iletişimde bulunanların sayısı, alıcının sayısı, bulundukları ortam, amaç gibi özelliklere göre değişebilir.

Uzak iletişim/telekomünikasyon duyum, yazı, resim, simge ya da her çeşit bilginin tel, radyo, optik ile başka elektromanyetik dizgelerle iletilmesi, bunların yayımı ya da alınması olarak da tanımlanabilir. Uzak iletişimi kullanılan araç türüne göre de üçe ayırmak mümkündür:

1. Çeşitli iletişim araçları kullanılarak yapılan iletişim: : Mektup, telgraf, telefonda konuşma, SMS, ses ve görüntü bandı, plak, CD, VCD, DAT, MDV, DVD gibi sesli, görüntülü, yazılı araçlarla yapılan iletişim.

1. Kitle iletişim araçları ile yapılan iletişim: Radyo, televizyon, gazete, dergi gibi kitlelere yönelik araçlarla yapılan iletişim.

1. İnternet yolu ile yapılan iletişim: Bu iletişim e-posta yolu ile iletişim, e-sohbet, web sayfaları/siteleri gibi iletişim olarak farklı adlarla yapılabilir.

Bu sınıflandırmanın yanı sıra McLuhan, iletişim araçlarını şu şekilde sınıflandırmaktadır:

• Sıcak Araçlar*:* Tek duyuyu uzatan ve izleyiciye tamamlaması için çok şey bırakmayan araçlar sıcak araçlardır. Bu araçlara radyo, sinema ve fotoğraf vb. örnek olarak verilebilir. Bu sıcak araçlar duyuya oldukça fazla enformasyon verirler. İzleyici katılımı düşüktür.

• Soğuk Araçlar: Çok az şey veren ve izleyici tarafından çok şey eklenmesini gerektiren araçlar soğuk araçlardır. Soğuk araçlara örnek olarak televizyon ve telefon verilebilir. Soğuk araçlar da izleyici ya da kullanıcı katılımı ve tamamlama durumu yüksektir. Enformasyon bakımından verdiği az olduğu için izleyicinin aktif katılımı gerekir.

İletişim Araçlarının Bireylerarası İletişime Etkileri

İletişim araçlarının bireylerarası iletişim sürecine etkileri araca göre farklılık göstermekte ve olumlu ya da olumsuz olabilmektedir. Günümüzde farklı teknolojiler ve farklı iletişim süreçleri giderek daha çok birbiriyle ilişki kurma ve birbirine yaklaşma yönündedir. İletişim teknolojileri değişimin başlıca itici gücüdür; ancak bu teknolojiler kişisel, kuramsal ve toplumsal olsun çeşitli toplumsal bağlamlarda ele alınıp değerlendirilmelidir.

Bu noktada bireyler arası ilişkiler üzerindeki öneminden hareketle teknoloji kullanımının toplumlar ve dolayısıyla bireyler hayatındaki olumsuz etkilerine de değinmekte fayda var. Teknolojik olarak zehirlenmiş bireylerin gösterdikleri semptomları şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Bireyler ibadetten beslenmeye kadar her şeyde hızlı çözümler tercih etmektedir.

• Bir yandan teknolojiden korkarken, diğer yandan teknoloji bağımlılığı söz konusudur.

• Gerçek ve sahte bulanıklaşmıştır.

• Şiddet normalleşir.

• Teknoloji bireyler tarafından oyuncak gibi sevilmektedir.

• Bireyler hayatlarını mesafeli ve çılgın yaşamaktadır.

İletişim araçları bireyleri dünyaya yöneltmenin yanında bireylerin kullandıkları duyu oranını değiştirerek karakterlerini de değiştirir. İletişim teknolojisi kişilerin sadece ne düşüneceklerini değil nasıl düşüneceklerini de belirler. Örneğin, konuşmaya dayanan kültürde kulak (dinleme), basına dayanan kültürde göz (görme) önem kazanır ve basına dayanan kültürde insanlar duyduklarına inanmakta ve konuşulanı hatırlamakta zorluk çekerler.

Görüldüğü gibi teknolojik gelişmeler bir yandan bireyleri iletişim sürecinde özgürleştirmekte, uzakları yakın kılmakta ve dünyanın diğer ucundan bir başka bireyle etkileşimli iletişim kurmasına olanak tanımaktadır. Diğer yandan ise gelişmiş teknolojilerin ürünü olan iletişim araçlarını kullanmanın kendilerinde yarattığı alışkanlıklar ile iletişim sürecindeki beklenti ve tavırları değişebilmektedir. Örneğin telefon aracılığıyla mesajlaşan bireyler için eş zamanlılık ya da hız hayati önem taşımazken internet teknolojisinin bireyi alıştırdığı hız bireylerarası iletişim sürecinde beklemeye tahammülsüz bireyler yaratmıştır. Bu da bireylerarasındaki süreci olumsuz etkilemektedir.

Kitle iletişimdeki gelişmeler hayatın her alanına yansıdığı gibi bireylerarası iletişimde de etkili ve hatta belirleyici rol oynamaktadır. Etkileşime olanak tanıması, bireyler için birçok konuda enformasyon kaynağı olmaları ve özellikle gelişen teknolojilerin etkisiyle bireylerin hayatlarının merkezine yerleşmeleri bu araçların bireylerarası iletişimde etkisini ve dolayısıyla önemini arttırmaktadır.

Örneğin yazının kullanıma girmesi, insanların toplumsal yaşamlarını istemli yapılara dönüştürmelerine yardımcı olmuştur. Kayıtların tutulması, uzak mesafelerdeki insanlar, kurumlar, örgütler, topluluklar, vb. arasında yazışmalar aracılığıyla eşgüdüm sağlanması, toplumsal bütünlüğün korunması ve sürdürülmesi açısından olanak sağlamış ve dolayısıyla bireylerarası iletişimi de olumlu yönde etkilemiştir. Fakat yazılı iletişim aynı zamanda insanlar arasında hiyerarşik ilişkilerin, yöneten ve yönetilen, egemenlik ve bağımlılık ilişkisinin güçlenmesine neden olmuştur. Bu da yazının kullanıma girmesinin olumsuz etkisinin olduğunu da göstermektedir.

Günümüzde süreç içerisinde yaşanan teknolojik dönüşümlerin etkisiyle ortaya çıkan dijital gösterimler, daha önceki geleneksel üretim biçiminin aksine seyirciyi çok daha fazla merkezine koyan ve onun beklentilerine göre kendi dinamiklerini yenileyen bir aşama olarak olanaklarını gün geçtikçe arttırmaktadır. Dijital olanakların, seyircisine kazandırdığı seyir deneyimleri olan televizyon, video gibi teknolojilerde gözlemlenebilir sonuçlar vermesine karşın, bu sonuçların en somut değerlendirilebileceği teknolojiler üç boyutlu sinema ve interaktif seyir teknolojileridir. Bu olanaklar sayesinde değişen, dönüşen seyir kültürü televizyon, video, cd, dvd, blue-ray, cep telefonu ve internet ortamından bireysel izlemeye de olanak vermekte bu yönüyle kamusal alanda birlikte izleme ve devamında film üzerine yapılan bireylerarası sohbetlerle sosyalleşmedeki dönüşüm bu sürecin toplumsal bağlamdaki yansımalarını oluşturmaktadır. Çünkü bireyin kendisini teslim ettiği bir ritüelden daha çok, kendi seyir kurallarını, yalnız ya da birlikte izlediği seyirci çevresini belirlediği bir biçim söz konusudur ve bu nedenle kaçış alanı olma özelliği ortadan kaybolmaktadır. Yani seyircinin pasif konumu değişmiş, daha aktif bir seyirci gündeme gelmiştir.

Görüldüğü gibi yaşanan dönüşümler bireylerin sosyalleşme süreçlerinde önemli olan sinema ile kurdukları ilişki biçimini dönüştürmüştür. Bireylerin sinemaya gitme ve orada bireylerarası iletişimde bulunma aktiviteleri azalmıştır. Ancak bireyler başka izleme pratikleri üzerinden filmlerle kurdukları görece daha yoğun ilişkileri bugün sosyal medya aracılığıyla diğer bireylerle kurdukları bireylerarası ilişkilerde daha fazla gündem konusu yapmaktadırlar. Günümüzde herhangi bir izleyici interaktif senaryo yazım süreçlerinde filmlerin senaryolarının bir kısmını paylaşan senaristlere filme ilişkin görüşlerini iletebilmekte böylelikle internet üzerinden senarist ile kurduğu bireysel iletişim sayesinde filmin üretim sürecine de dâhil olabilmektedir. Ayrıca filmlere ilişkin yorumlarını sinema siteleri ve kişisel bloglarda paylaşabilmekte filme ilişkin dünyanın diğer ucunda hiç tanımadığı bir bireyle tartışma imkânı bulabilmektedir.

Bireylerin ilişki biçimini değiştiren pek çok araçtan bahsetmek mümkündür. Televizyon, internet, telefon vb. bireylerarası ilişkiler biçimlerini etkilemekte, yapısı gereği bu ilişki biçimlerini şekillendirmektedir. İnternet bunlar arasında neredeyse en etkili olan araçtır. Günümüzde bedenin bir uzantısı/parçası haline gelen bilgisayar, internet ortamı, cep telefonları, oyun konsolları, İpod veya avuç içi veri bankası kayıtlayıcıları ve iletişimcileri, diğer bir deyişle tüm dijital teknolojiler yeni medya başlığı altında toplanabilir. Yeni medyanın geleneksel medyadan (gazete, radyo, televizyon, sinema) ayırt edici temel özellikleri etkileşimli ve multimedya biçemine sahip olmasıdır. Dijital kodlama sistemine temellendikleri için, çok fazla miktarda enformasyonu aynı anda aktarabilme ve kullanıcılara geri dönüşümde bulunabilme olanağına sahiptir. Dolayısıyla enformasyonun düz çizgisel iletiminden hipermetinselliğe geçilmiştir. Yeni medyanın etkileşimsellik özelliği, iletişim sürecine iletişim uzamında karşılıklılık ve çok katmanlı iletişim olanağı kazandırmıştır. Artık yeni medya gündelik yaşantımızda geleneksel medyanın kapladığı yeri ve zamanı almakta ve yaşamın akışının doğal bir parçası haline gelmektedir. Yeni medya araçları bireylere yorum yapma, bilgi edinme, öğrenme, uzman desteği alma, örgütlenme, çevrimiçi grup-topluluk ve cemaatlere katılma imkânı tanımaktadır.

Özetle; gelişen teknolojiler yeni medya ve internet kullanımı bireylerarası iletişimde sınırların büyük oranda ortadan kalmasına neden olmuştur. Bireyler bu süreçte bilgiye daha kolay erişme ve paylaşma ve kendilerini farklı mecralarda tanıtma, ifade etme imkânı bulmanın yanı sıra gündelik hayatta tanışma şanslarının az olduğu bireylerle bile tanışabilme, fikir alışverişinde bulunma ve hem yeni tanışılan bireylerle hem de eski tanıdıklarıyla ilişkilerini sürdürme şansı yakalamışlardır. Bu açıdan bu sürecin bireylerarası iletişime katkısı olduğunu söylemek olanaklı hale gelmektedir.