Ünite 6: Ofis Ergonomisi ile İlgili Kavramlar

Ergonomi Ve Uygulamalarının Önemi

Ergonominin temel amacı, insan yeteneklerini en iyi şekilde kullanarak onu en uygun işe yerleştirmek ve performansını en yüksek düzeye çıkarmaktır. Ergonomi alanında çalışan uzmanlar, antropometri (vücut ölçüleri, biçimleri; nüfus ve değişimleri), biyomekanik (kaslar, eklemler, kuvvet, dayanıklılık), çevre fiziği (gürültü, ışık, ısı, soğuk, ışınım, titreşim), vücut sistemleri (işitme, görme, duygulanımlar), uygulamalı (beceri, öğrenme, hatalar, farklar) ve sosyal psikoloji (gruplar, iletişim, öğrenme, davranışlar) gibi çeşitli disiplinlerin veri ve tekniklerini kullanırlar. Ergonominin başlıca amaçlarından birinin işin, iş yerinin ve çalışma koşullarının bilimsel esaslara dayanarak düzenlenmesi, iş kazalarının önlenmesi ve çalışanların güvenliğinin sağlanması olduğu söylenebilir.

Ergonomi Nedir?

Genel olarak tekrar tanımlayacak olursak ergonomi, çalışan kişinin işi, iş aletleri ve iş çevresiyle olan ilişkilerini araştırır. Amaç sakatlanma riskini en aza indirerek insan vücudundan en yüksek verimi almaktır. Çalışma ortamı ve alışkanlıkları ile ilgili ergonomik koşulları ve düzenlemeleri öğrenmek, çalışanların rahatını ve verimliliğini büyük ölçüde arttırmaktadır. Bu doğrultuda ergonominin amaçları; .

1. Çalışanların etkinliğini arttırmak
2. Gereksiz ve aşırı zorlamalardan kaçınmak
3. Çalışmanın yöntemli bir şekilde düzenlenmesini sağlamak
4. Lüzumsuz aktiviteleri önlemek
5. İnsan-makine-çevre uyumunu sağlamak olarak sıralanabilir.

Ergonominin öncelikli hedeflerini ise aşağıdaki gibi sıralayabiliriz;

1. İnsancıllık: Çalışanların başına gelebilecek kaza ve hastalıkların en aza indirilmesi veya tamamen ortadan kaldırılmasıdır.
2. Ekonomiklik: Çalışanlar ile kullandıkları araçgereç arasındaki ilişkilerin uygun şekilde düzenlenmesi, iş yerinde verim artırıcı önlemlerin alınması ve çalışanın en verimli olduğu alanda iş görmesinin sağlanmasıdır.
3. Sağlığın Korunması: Geniş anlamıyla çalışma koşullarından ileri gelen hastalıkların önlenmesi veya azaltılması anlamındadır. Bir ergonomi programının amacı, iş yerini iş tanımına, gerekli görevlere ve bu görevleri yerine getiren çalışanın fiziksel yapısına bağlı olarak belirli bir çalışana uyarlamaktır.
4. İşin Sosyal Uygunluğu: İşin sosyal açıdan insana uygunluğu, insanın yaşamını toplumsal normlar (bunlar, yasalar, yönetmelikler ve yönergeler ya da toplu sözleşmelerle karşılanmış da olabilir) içinde sürdürebileceği ortamın sağlanması ve bireyler arası ilişkilerin özendirilmesi anlamını taşımaktadır.
5. Teknik Ekonomiklik: İnsan-makine sisteminin fonksiyonel açıdan doğru biçimde düzenlenmesi, bu tür sistemlerin performanslarının sürekliliğinin sağlanması ve insanların sitem içinde ekonomik açıdan en doğru biçimde görevlendirilmesi anlamını taşımaktadır.

Amaç ve hedeflerinden de anlaşılacağı üzere, ergonomi çok geniş bir çalışma alanına sahiptir. İzleyen bölümlerde daha detaylı olarak ele alınacak olan ergonominin çalışma konuları özetle;

• Vücut duruş ve hareketleri
• Fiziksel çevre koşulları
• İş organizasyonu
• İş, görev tanımları ve analizi
• Zihinsel çalışma ve enformasyondur.

Belirtilen amaç ve hedefler doğrultusunda, tüm çalışma alanlarında yapılan ergonomik faaliyetler, ilgili işletme ve kişilere birçok fayda sağlar. İşletmelerde ergonomi uygulamalarının sağladığı faydalar;

• İş gücü veya iş günü kayıpları azalacağı için işletmelerin işçilik maliyetleri azalır.
• İş gücü kayıplarının azalmasıyla dolaylı olarak çalışanların kaza, hastalık, engellilik maliyetleri de azalır.
• Çalışanların stresi azalır. Stres faktörlerinin azalmasıyla devamsızlıklar ve işten ayrılmalar azalır, kayıp zamanlar ve hatalar azalır.
• Çalışanların fiziksel ve psikolojik sorunları ile iş kazaları – meslek hastalıkları azalır.
• Araç-gereç ve donanımların insanlarca kullanım etkinliği artar, iş kalitesi ve verim artar.
• İşgücü verimliliği ve üretimde verimlilik artar ve dolaylı olarak da işletme kârlılığı artar, olarak sayılabilir

Ofislerde Karşılaşılabilecek Ergonomik Rahatsızlıklar

Ofislerde tüm mesai saati boyunca masa başında geçirilen hareketsiz saatlerin çalışan sağlığına etkileri göz ardı edilemez. Bu konuyla ilgili ofis çalışanlarının da görüşlerinin alındığı birçok araştırma bulunmaktadır. Bu araştırmalara göre ofis çalışanlarının sağlıklı ve ergonomik bir çalışma ortamı aradığı görülmektedir. Çalışanlara, çalışma masalarında bulunan veya bulunmasını istedikleri olmazsa olmaz ekipmanlar sorulduğunda, not kâğıdı ve kalemlik gibi çok standart ekipmanların hemen arkasından sağlık, ergonomi ve rahatlık ile ilgili ekipmanlar gelmektedir.

Ofis hastalıkları, sürekli aynı pozisyonda kalma, tekrarlayan hareketler, ekranlı ve klavyeli araçlarla çalışma, el bileği ve parmaklara aşırı yüklenmeler, ortamın ısı, nem, aydınlatma ve konfor yönünden uygunsuzluğunun neden olduğu çoklu sistemik hastalıklar topluluğudur. Ofis hastalıklarını izleyen başlıklar altında inceleyebiliriz:

• Kas-İskelet Sistemi Hastalıkları (KİSH): Vücudumuzdaki kaslar kullanılmamaya bağlı olarak zayıflayıp, vücudun bütün yükleri iyi dengelenmeden kemik ve eklemlere binmektedir. Böylece bel ağrıları, boyun-bel fıtıkları, dizlerde öncelikle olmak üzere kıkırdak aşınmaları sık meydana gelir. Sürekli klavye kullanmaya bağlı dirsek, ön kol ve el bileğinde kas hastalıkları çok olur. İleri yaşlarda da osteoporoz riski artar.
• Dolaşım Sistemi Hastalıkları: Sürekli stres ve yüksek tansiyon kalp damar hastalıklarında en önemli faktörlerdendir. Ek olarak, azalmış beden aktivitesi de kalp ve damar hastalıklarında risk faktörleridir.
• Alerjik Hastalıklar: Çalışanların kapalı ve dar alanlarda topluca bulunmaları, ofiste bulunan halı döşemeler, ofislerde kullanılan havalandırma ve ısıtma sistemleri gibi faktörler sonucu alerjik hastalıklar meydana gelebilmektedir. Ofislerde kullanılan karbon ve fotokopi kâğıtları, boya, mürekkep gibi malzemeler alerjik cilt hastalıkları açısından etkilidir. Klimalarla bulaşan lejyoner hastalığı denilen tipteki zatürre de ofis ortamında çalışanları tehdit edebilir. Kirlenen havalandırma kanalları, aldığı mikroplu havayı temizleyemeden ortama yeniden gönderir. Bu açıdan özellikle ofis ortamlarında meydana gelen alerjik hastalıklar meslek hastalığı olarak sayılabilir.
• Psikolojik Hastalıklar: Sürekli stres hâli insanlarda depresyon, öfke, mutsuzluk, uyumsuzluk gibi problemlerin ortaya çıkmasına neden olur. Bu toplumsal ve ikili ilişkilerde ciddi sürtüşmelere sebep olur.

Ofislerde Ergonomik Risk Faktörleri

Ofis hastalıkları ile ilgisi olan ve rahatsızlık sürecini hızlandıran faktörler, ergonomik risk faktörleridir. Bu risk faktörleri hata yapma durumlarının ortaya çıkmasına sebep olur ve aynı zamanda dolaylı olarak veya doğrudan rahatsızlıkların oluşumunu etkilemektedir. Ergonomi bilimi, risk faktörlerini göz önünde bulundurarak ofislerde iş sağlığı ve güvenliğini sağlamaktadır. Ergonomik risk faktörleri psikolojik, fiziksel ve çevresel faktörler olmak üzere 3 ana başlık altında incelenebilir.

Psikolojik Faktörler

Çalışma metotları, çalışma temposu, vardiya sistemleri, iş değişimi, yorgunluk, iş psikolojisi, iş stresi, iş doyumu, iş hevesi gibi birçok psikolojik faktör, çalışan insanın davranış ve reaksiyonlarını etkilemektedir. Üstelik bu reaksiyonlar olumsuz anlamda geliştiğinde bireylerin hastalanmasına veya yaralanmasına da yol açabilmektedir.

• Zihinsel yüklenme çalışanlara iş sırasında psikolojik olarak baskılayıcı etkiler nedeniyle oluşan bir faktördür. Aşırı zihinsel yüklenme çalışanın iş memnuniyetinde ve sağlığında olumsuz etkilere neden olacağı gibi belli bir süre maruz kaldığında kaslarda da aşırı yüklenmeye sebep olmaktadır.
• Psikososyal etkiler, iş yeri kuralları, çalışma şekli ve organizasyon yapısı hakkında kişisel fikirlerinden ileri gelen etkilerdir. Örneğin işin organize edilme şekli, denetleme ve yönetim yöntemleri kişiden kişiye farklı etkiler yapacaktır. Ayrıca işle ilgili kariyer fırsatları ve iş tanımının belirsizliği gibi faktörler de kişisel psikososyal etkiler olarak düşünülebilir.

Fiziksel Faktörler

Ofislerde ortaya çıkan fiziksel faktörler, yapılan işten kaynaklanan etkilerdir. Fiziksel faktörleri izleyen şekilde sıralayabiliriz:

• Tekrarlamalı hareketler: İş sırasında aynı ya da benzer hareketlerin sık aralıklarla tekrarlanması olarak tanımlanan faktörlerdir. Klavye üzerinde gün içerisinde 4 saatten fazla ara vermeden yazı yazmak tekrarlamalı hareketlere bir örnek olarak verilebilir.
• Statik duruş gerektiren işler: Çalışanların aynı pozisyonda uzun süre durarak veya oturarak çalışması gereken duruşlardır. Statik duruşlarda kan dolaşımı sınırlanır, kaslarda yorgunluk ve zedelenmeler oluşur.
• Uygunsuz (Biçimsiz) duruşlar: Uygunsuz duruşlar vücudun doğal duruşunun dışındaki duruşlardır. Doğal olmayan duruşlar kas ve eklemlere baskı yaparak vücudun fiziksel limitlerini zorlar. Gün içerisinde 2 saatten fazla beli veya boynu bükerek veya eğerek çalışmak uygunsuz duruşa bir örnek olarak verilebilir • Çalışma alanı yerleşimi, gerekli ekipmanların yerleşimi
• Aşırı Güç: Güç kasa uygulanan kuvvetin büyüklüğünü belirtir. Aşırı kuvvet kasların normalden daha fazla kasılmasına sebep olur. Kasların, eklemlerin üzerindeki yük artar ve zedelenmeler oluşur.
• Sıkışma: Yumuşak dokunun, kemik ile sert veya keskin bir nesne arasında sıkışmasıdır. Kavramadan ya da el aletlerinin köşeleri ile temastan kaynaklanan sıkışma, kan akışını ve sinir iletimini azaltır, tendonlara ve tendon korumalarına zarar verebilir.

Çevresel Faktörler

Ofis çalışanları için ergonomik açıdan incelenmesi gereken son faktör de çalışanlara ek yük getiren çevresel faktörlerdir. Çevresel faktörler, çalışma ortamından kaynaklanan etkilerdir.

Gürültü

Sağlıklı bir insan kulağı 0dB – 140 dB (desibel) arasında bulunan ses şiddetine karşı duyarlıdır. Ofis ortamında oluşan gürültü çalışanların işitme kaybına sebep olacak düzeyde olmasa da mesai saatleri boyunca ofisin boyutuna da bağlı olarak oluşan sürekli gürültü, çalışan üzerinde fizyolojik ve psikolojik etkiler yaratabilir.

Sıcaklık, Nem ve Havalandırma

Ofislerin bir başka deyişle iç ortamların sıcaklığı mevsim koşullarına bağlı olarak, ofis çalışanlarının konfor düzeyini desteklemelidir. Kişinin iç beden ısısı ile bulunduğu ortamın ısısı arasında denge kurulamazsa bronşit ve çeşitli iç hastalıkların ortaya çıkması kaçınılmazdır. Aşırı sıcak ve havalandırması olmayan ofislerde çalışanlar, monotonluk ve yorgunluk, sinirlilik, hata yapma problemleri yaşayabilirler.

Aydınlatma

Yetersiz aydınlatma da ofislerde karşılaşılan bir başka uygun olmayan ergonomik koşuldur. Ofisler, doğal ve yapay ışık kullanılarak aydınlatılabilir. Tabi ki de kaynakların sürdürülebilirliği açısından incelendiğinde, doğal ışık kullanımının tercih edilmesi gerekmektedir. Ancak, her ofis ve ofisin bulunduğu bina bu koşullara uygun değildir. Bu sebeple, yapay ışık kullanımı kaçınılmazdır.

Kimyasallar

Ofis çalışanları farkında olsun ya da olmasın çeşitli kimyasallara maruz kalmaktadırlar. Ofislerin öncelikle sağlık ve ardından görünüş açısından da düzenli olarak temizlenmesi gerekmektedir. Temizlik malzemeleri de bu sebeple sürekli maruz kalınan kimyasallardır. Yapıştırıcılar, mürekkepler, kartuş ve tonerler de başlıca tehlikeli kimyasallardır.

Ofislerde Ergonomi Uygulamaları

Ofislerde kullanılan ekipmanlar ve mobilyalar ofis çalışanlarının yetenek ve fiziksel özelliklerine göre değil, genel fiziksel ölçülere göre tasarlanıp üretilirler. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, kullanılacak bu ekipman ve mobilyaların ayarlanabilir olmasıdır. Derinlik ve yükseklik gibi boyutları ayarlanabilir mobilyaları kullanan ofis çalışanlarının çalışma koşulları kendilerine özgü olacağından, iş verimleri de artar. Ofis ergonomisi sadece araç/gereç ve mobilyaları kapsamamaktadır. Ofis ortamının ısısı, nemi, hava akımı, gürültü düzeyi ve aydınlatma gibi konfor faktörleri de çalışma koşullarını etkilemektedir. Ergonomi ve dolayısıyla iş sağlığı ve güvenliği açısından da tüm bu faktörler bir arada değerlendirilmelidir. Bu olumsuz faktörler ile karşılaşan ofis çalışanlarının vücutlarında yaşadığı problemleri genel olarak ofis sendorumu rahatsızlıkları olarak adlandırabiliriz.

Çalışma Alanının Ergonomik Koşullar Temelinde Düzenlenmesi

Ofislerde yaygın olarak kullanılan sandalye, monitör (bilgisayar ekranı), telefon, klavye ve fare ekipmanları ile kullanıcı arasındaki etkileşimler incelenerek çalışma ortamlarını ergonomik koşullar temelinde düzenlemek mümkündür. Çalışma alanı, çalışma birimi (işin çoğunun yapıldığı yer) ve dolaplar, kopya/çıktı alınan yerler ile diğer çalışma birimleri (daha az kullanılan yerler) olmak üzere iki bölgeyi kapsar.

Ofis Ergonomisinin Tamamlayıcısı Olan Egzersizler

Ofis çalışanları tüm gün ergonomi kurallarına uygun koşullarda çalışıyor olsalar da uzun saatler boyunca aynı pozisyonda oturmak, aynı işi sürekli tekrar etmek, yanlış hareketler yapmak, iş yükü ve strese maruz kalmak, mesleki kaygılar gütmek ve iş monotonluğu gibi sağlık üzerinde olumsuz etkileri olan faktörleri göz ardı etmemelidir. Önceki bölümlerde de değinilen ofis hastalıklarından korunmak için ergonomik ofis tasarımlarını kullanmanın yanı sıra spor ve fiziksel aktivite yapmalı, düzenli uyku ve dinlenmeye önem verilmelidir.

Ofis ortamında karşılaşılan olumsuz faktörlerin sağlık üzerine etkilerini en aza indirmek için önerilen ofis ergonomisi tamamlayıcısı egzersizler izleyen şekilde sıralanabilir:

• Gözlerinizi bir süre (10-15 saniye) için kapatarak, uzaklara bakarak ve sürekli kırparak dinlendirin. • Öğlen aralarında bilgisayar başından kalkın.
• Gün boyunca belirli aralıklarla ayağa kalkın ve 3 dakikalık kısa aralar verin. Araştırmalara göre en az 3 dakikalık dinlenmeler ile kasların yorgunluğunu atması sağlanabilmektedir. Yine bir başka araştırmaya göre, klavyede yazım işlemi dinlenme verilmeksizin 40 dakikadan fazla olmamalıdır.
• Koltuğun ayarını değiştirmek eklemlerin duruş değiştirmesini sağlar ve böylece koltuğun neden olduğu kas gerilmelerini ve doku ezilmelerini engeller.
• Her yarım saatte bir 30-60 saniyelik gerilme egzersizleri yapın (Resim 6.18 ve 6.19). Bu egzersizler kan dolaşımını düzenler, belirli bir pozisyonda uzun süre oturmaktan doğan rahatsızlığı azaltır, verimliliği arttırır ve hata yapmayı önler.
• Her yarım saatte bir 30-60 saniyelik boyun egzersizleri yapın.

Ayrıca;

1. Düzenli biçimde farklı duruşlar deneyin. Aynı pozisyonda uzun süre kalmayın.
2. Klavye kullanırken en az biçimde güç sarf edin.
3. Telefon, fare referans materyalleri gibi çalışma araçlarına uzanırken zorlayıcı hareketlerden kaçının.
4. Dirsek, ön kol ve bileklerin sert yüzeylere dayanmasından kaçının.
5. Gün içinde kısa molalar verin; kas ve eklemlere dinlenme ve yenilenme fırsatı tanıyın.
6. Aynı kasların aşırı kullanımı engellemek için farklı kas gruplarını çalıştıracak işleri dönüşümlü olarak yapın.
7. Zaman zaman farenin bulunduğu yeri değiştirerek -sağdan sola alarak- farklı elleri kullanmak ve farklı kasları çalıştırmak fazla çalışmadan dolayı sakatlanma riskini azaltacaktır.
8. Yazıcı ve/veya faks makinelerine kendiniz giderek gün içinde hareket etme potansiyellerinden yararlanın