Ünite 6: Tersine Lojistik

Giriş

Tersine lojistik, ürünlerin veya malzemelerin geri kazanımı ile ilgili tüm operasyonları kapsayan oldukça genel bir kavramdır. Ömrünü veya işlevini tamamlamış, fazladan veya hatalı üretilen, kira kontratı tamamlanmış, garanti kapsamında bozulan, iade edilen veya kullanıcılar tarafından istenmeyen, malzeme, parça ve ürünlerin yönetimi ve geri kazanımı tersine lojistik kapsamında ele alınmaktadır. Tersine lojistik, ayrıca, ürünlerin veya malzemelerin sürdürülebilir ve çevreye duyarlı bir şekilde geri kazanılması için gerekli tüm lojistik aktiviteleri içerir. Bu kapsamda toplama, ayrıştırma, yeniden kullanım, onarım, yenileme, yeniden üretim ve geri dönüşüm gibi çok çeşitli faaliyetler tersine lojistik aktiviteleri arasında bulunmaktadır. Günümüzde tersine lojistik faaliyetleri birçok firma için en az lojistik faaliyetleri kadar önem kazanmıştır. Tersine lojistik faaliyetlerine önem veren firmalarda, hem firma kârlılığının hem de müşteri memnuniyetinin arttığı gözlemlenmiştir. Firmalara getirdiği faydalar dışında günümüzde önemi gittikçe artan çevresel yararlar da tersine lojistik faaliyetlerinin önemini pekiştirmektedir. Tersine lojistik ağları, ürünlerin, parçaların veya malzemelerin son kullanıcılardan toplanması ve geri kazanılması için çeşitli tesislere ulaştırılmasını sağlamaktadır. Tersine lojistik ağları tasarımı, ileri yöndeki lojistik ağları tasarımına benzer olarak, kaç tesise ihtiyaç olduğunun belirlenmesi, her bir tesisin yerlerinin ve büyüklüğünün belirlenmesi, atamaların ve kullanılacak ulaşım yollarının belirlenmesi gibi kararları içerebilir. Tersine lojistik ağları tasarımındaki amaçlar ve kriterler sektöre ve tesis çeşidine göre birçok farklılık göstermektedir.

Tersine Lojistik Nedir?

Tersine lojistik, ürünlerin veya malzemelerin, geri kazanılması veya uygun bir şekilde bertaraf edilmesi amacıyla, tüketim noktasından başka herhangi bir noktaya ulaştırılması esnasındaki tüm faaliyetleri kapsar. Bu kapsamda, ham madde, yarı bitmiş mamuller, nihai ürünler ve ilgili bilgilerin akışının planlanması, uygulanması ve kontrolünün uygun maliyetle etkin bir şekilde yapılması için gerekli tüm süreçleri içerir.

Tersine lojistik faaliyetleri, bozuk bir ürünün garanti kapsamında iadesini kapsadığı gibi boş palet ve konteynırların yönetimini, ömrünü tamamlamış bir ürünün geri dönüşümünü veya bertarafını da kapsamaktadır. Ancak, tersine lojistik sadece geri dönen ürünlerin veya malzemenin yönetimi demek değildir; çok daha fazlasını içerir. Tersine lojistik, toplama, sınıflandırma, ayrıştırma, yeniden kullanım, onarım, yenileme, yeniden üretim ve geri dönüşüm gibi çok çeşitli faaliyetleri kapsar.

Tersine lojistik genel olarak aşağıdaki beş temel soru ile ilgilenmektedir:

• Ürünlerin, parçaların veya malzemelerin geri kazanımı için ne gibi alternatifler vardır?
• Geri kazanım alternatiflerinin her birini kim gerçekleştirmelidir?
• Geri kazanım aktiviteleri nasıl gerçekleştirilmelidir?
• Tersine lojistik aktivitelerini ileri yöndeki üretim ve dağıtım sistemlerine entegre etmek mümkün müdür?
• Hem ekonomik hem de çevresel faktörler göz önüne alındığında tersine lojistik aktivitelerinin maliyet ve faydaları nelerdir?

Tersine Lojistiğin Önemi

Günümüzde, tersine lojistik faaliyetleri, birçok firma için en az lojistik faaliyetleri kadar önem kazanmıştır. Tersine lojistiğe verilen önemin artması aşağıdaki üç ana nedene bağlanabilir:

• Kanun ve yönetmelikler
• Ekonomik sebepler
• Çevre bilinci.

Kanun ve Yönetmelikler

Eskiden üreticiler, tüketicilerin kullanımından sonra; ürünleri ile ilgili herhangi bir sorumluluk almamaktaydı. Ömrünü tamamlamış ürünlerin büyük bir kısmı atılmakta, yakılmakta veya bir şekilde bertaraf edilmekte, bu sorumluluk ise hiçbir şekilde üreticilere yüklenmemekteydi. Günümüzde, birçok gelişmiş ülkedeki kanun ve yönetmelikler, ürettikleri ürünlerin tüm yaşam döngüsünden üreticileri sorumlu tutmaya başlamıştır.

Birçok ülkede hayata geçen yönetmeliklerle, üreticiler, atıklarının bertarafının yanında, ürettikleri atık miktarlarından da sorumlu tutulmaya başlanmıştır. Dolayısı ile atık yönetimi ve atık miktarlarının azaltılması konuları çok önemli hale gelmiştir. Özellikle, ortaya çıkan tehlikeli atık miktarlarına çok ciddi sınırlamalar getirilmektedir. Bu sınırlamalar çerçevesinde üreticiler, tüm üretim sistemlerini değiştirip tehlikeli maddelerin yerine geçebilecek farklı maddeler kullanmak ya da kullandıkları tehlikeli maddeleri geri kazanmak durumunda bırakılmaktadır.

Ekonomik Sebepler

Kanun ve yönetmeliklerin getirdiği yükümlülükler ile gittikçe daha fazla ihtiyaç duyulan tersine lojistik faaliyetleri, üreticiler için çok maliyetli olabilmektedir. Çoğu üretici için amaç, tersine lojistik aktivitelerinin etkin bir şekilde, mümkün olan en düşük maliyetle gerçekleştirilmesini sağlamaktır.

Günümüzde gittikçe yaygınlaşan e-ticaret uygulamaları, lojistik sektörü için çok farklı yeni ihtiyaçlar doğurmuştur. Çok kısa teslim sürelerinde, dünyanın farklı yerlerinde yer alan çok sayıda müşteriye, küçük ve orta ölçekli birçok teslimat gönderilmesi gerekmektedir. E-ticaret’te geri gönderilen malzemelerin oranı çok fazla olabildiğinden, iade edilen ve hasarlı ürünlerin geri dönüşünün yönetimi çok maliyetli olabilmektedir. E-ticaretin yanı sıra, yüksek ürün geri dönüşleri yaşanan birçok başka sektör de mevcuttur. Yüksek ürün geri dönüşü sebeplerinden biri ise fazladan üretimdir. Mesela, satılmak üzere gazete bayilerine gönderilen gazete ve dergilerin üreticiler tarafından tekrar toplanması beklenmektedir. Bu esnada karşılaşılan toplama maliyetleri de gene tersine lojistik maliyetleri kapsamında değerlendirilmektedir.

Çevre Bilinci

Günümüzde gittikçe artan çevre bilinci tersine lojistik aktivitelerine verilen önemin de artmasına sebep olmaktadır. Kısıtlı doğal kaynaklar, ürün veya malzemelerin geri kazanılması gerekliliğini doğurmaktadır. Müşteriler artık çevresel konularda çok daha bilinçli tercihler yapmaktadır. Mesela, birçok müşteri daha pahalı olduğu halde süpermarketlerde geri dövüşülebilir torbaları satın almayı tercih etmektedir. Bilinçli tüketiciler, artık aldıkları ürünün tedarik zinciri boyunca ki ayak izini de takip etmek istemektedir. Mesela, bir ürün için karbon ayak izi ürünün tedarikçiden son tüketiciye olan yolunda ne kadar miktarda sera gazı emisyonuna sebep olduğu bilgisini vermektedir. Bu bağlamda, “yeşil lojistik” yani çevreye duyarlı, sürdürülebilir lojistik kavramı büyük önem kazanmıştır. Tersine lojistik aktivitelerinin büyük bir kısmı “yeşil lojistik” başlığı altında değerlendirilmektedir.

Tersine Lojistikte Temel Kavramlar

Yeniden kullanım : Ürünün tasarlandığı amaca benzer bir amaçla başlıca bir işlem görmeden tekrar kullanılması. Mesela, paletler, konteynırlar ve diğer bazı paketleme malzemeleri aynı işlevi görecek şekilde herhangi bir işleme tabi tutulmadan tekrar kullanılmaktadır.

Onarım : Arızalı bir ürünün tamir edilip çalışır ve kullanılabilir hale getirilmesi. Örneğin, birçok ev aleti, elektronik aletler ve endüstriyel makineler sıklıkla onarılmaktadır.

Yenileme : Ürünün temizlenip gerekli işlemlerden geçirildikten sonra yeni gibi bir hale getirilmesi. Mesela, iade edilmiş bozuk elektronik ürünler tamir edildikten sonra temizleme, boyama gibi gerekli işlemlerden geçirilip yenilenmiş halde tekrar satışa sunulabilmektedir.

Yeniden üretim : Ürünün birtakım parçalarının söküldükten sonra gerekli üretim aşamalarından geçirilmesi sonucu tekrar üretimi. Bu kısma örnek olarak yeniden üretilmiş fotokopi makineleri, uçak motorları ve makine parçaları verilebilir.

Geri dönüşüm : Ürünün hammaddelerine ayrıştırılması ve bu maddelerin yeni ürün yapımında veya farklı amaçlar için kullanılması. Geri dönüşümde ürünün yapısal özellikleri ve diğer fonksiyonları hiçbir şekilde korunmamaktadır. Hurdadan metallerin geri kazanımı, ürünlerdeki cam, kâğıt ve plastik malzemelerin geri dönüşümleri örnek olarak verilebilir.

Atık minimizasyonu : Üretilen atık miktarlarının azaltılmaya çalışılması.

Bertaraf : Katı atık sahasına gönderme, yakma, biyolojik arıtma gibi çeşitli yollarla imha etme.

Genişletilmiş üretici sorumlulukları : Üreticilerin, ürettikleri ürünlerin geri kazanımından ve uygun bir şekilde bertaraf edilmesinden de sorumlu tutulmaları.

İkincil pazar : Genellikle geri kazanılmış ya da kullanılmış ürünlerin satıldığı piyasa.

Söküm için tasarım : Ürünlerin daha kolayca sökülebilmesi ve parçalarının geri kazanılabilmesi göz önüne alınarak tasarlanması.

Yaşam döngüsü analizi : Ürünü oluşturan hammaddelerin elde edilmesinden ürünün geri kazanılmasına ya da bertarafına kadar geçen tüm süreçlerin çevresel etkilerinin analiz edilmesi. Bu analiz beşikten-mezara veya beşiktenyeniden doğuşa analizi olarak da adlandırılmaktadır.

Tersine Lojistik Ağları

Tersine lojistik ağları, kullanılmış ürünlerin son kullanıcılardan toplanması, muayene edilmesi, sınıflandırılması, gerekli ise ayrıştırılması ve geri kazanılması için çeşitli tesislere taşınmasını sağlamaktadır (Şekil 6.1’i inceleyiniz).

Tersine lojistik ağlarındaki akış kullanılmış, ömrünü tamamlamış, arızalı ya da istenmeyen ürünlerin kullanıcılardan toplanması ile başlamaktadır. Toplanan ürünler çoğunlukla toplama merkezlerinde konsolide edilmektedir. Ürünler toplama merkezlerine kullanıcılar tarafından direkt bırakılabileceği gibi üreticiler, perakendeciler veya aracı firmalar tarafından da toplanıp ulaştırılabilir. Sıklıkla karşılaşılan uygulamalarda, ürünler, kullanıcıların kolaylıkla ulaşabileceği yerlere bırakılan toplama kutuları vasıtası ile toplanmaktadır. Üreticiler veya üçüncü parti lojistik firmaları daha sonra bu kutuları toplayıp ilgili merkezlere ulaştırmaktadır. Toplanan ürün miktarlarını arttırmak ve kullanıcıların ürünleri ilgili toplama merkezlerine kendilerinin bırakmalarını sağlamak amacı ile mali teşvikler de uygulanabilmektedir. Eskisini getirene yeni satın alınacak olan üründe indirim yapılması mali teşviklere güzel bir örnek teşkil etmektedir.

Ürünler toplandıktan sonra muayene, sınıflandırma ve ayrıştırma gibi işlemlerden geçmektedir. Muayene süreci ürünlerin durumunun incelenmesi, gerekli ölçümlere ve testlere tabi tutulması, hasar ve kalite tespitini kapsamaktadır. Muayene sonrası ürünler geri kazanım alternatiflerine göre sınıflandırılmaktadır. Sınıflandırılan ürünler gerekli ise sökülerek parçalara ayrıştırılmakta, tekrar kullanılabilecek parçalar ve malzemeler de geri kazanım yöntemlerine göre tekrar sınıflandırılmaktadır. Bu işlemlerden sonra ürün, parça ve malzemeler sınıflarına göre ilgili tesislere gönderilmektedir. Bu aşamada, direkt kullanılabilecek veya tamir edilmiş ürünler ileri yöndeki dağıtım ağına, yeniden üretime gönderilebilecek ürün ve parçalar üretim tesislerine, geri dönüştürülebilecek malzemeler geri dönüşüme, geri kazanılması mümkün olmayan ürün, parça veya malzemeler ise bertaraf edilmek üzere ilgili tesislere gönderilmektedir.

Tersine Lojistik Ağlarında Karşılaşılan Stratejik Karar Verme Problemleri

Tersine lojistik ağlarında sıklıkla karşılaşılan stratejik karar verme problemlerine aşağıdaki maddeler örnek olarak verilebilir:

• Tersine lojistik ağında hangi tip tesislere ihtiyaç duyulduğunun belirlenmesi
• Kurulacak tesislerin yerlerinin ve kapasitelerinin belirlenmesi
• Hangi geri kazanım alternatiflerinin kullanılacağının ve bu alternatiflerin hangi tesislerde ele alınacağının belirlenmesi
• Tersine lojistik aktivitelerinin ileri yöndeki lojistik aktivitelerine nasıl entegre edileceğinin belirlenmesi
• Ürün tasarımlarının tersine lojistik aktivitelerini göz önüne alacak şekilde yapılması (ürünün kolay sökülebilmesinin düşünülmesi, yeniden kullanılabilir parçaların gözetilmesi, gibi ).

Tersine Lojistik Ağlarında Karşılaşılan Taktik ve Operasyonel Problemler

Tersine lojistik ağlarında karşılaşılan taktik ve operasyonel problemlere aşağıdaki konular örnek olarak verilebilir:

• Yeniden üretimin planlanması ve kontrolü
• Üretim ile yeniden üretimin entegre edilmesi ve kaynak paylaşımı
• Geri kazanılan ürün ve parçalar için envanter yönetimi
• Geri kazanılan ürün ve parçaların akış miktarlarındaki ve kalitelerindeki belirsizliğin yönetimi
• Ürün ve parça takip sistemlerinin geliştirilmesi
• Kanun ve yönetmelikler çerçevesinde belirlenen geri kazanım hedeflerine ulaşılmasının sağlanması.

Tersine Lojistik Uygulamalarından Örnekler

Tersine lojistik kapsamında birçok farklı ürün, parça veya malzeme geri kazanılmaktadır. Sıklıkla geri kazanılan materyallere paketleme malzemeleri (paletler, kutular, şişeler), tekrar kullanılabilen yedek parçalar (yazıcı kartuşları, makine parçaları, televizyon tüpleri) ve tüketim malzemeleri (buzdolapları, elektrikli ev aletleri, fotokopi makineleri) örnek olarak verilebilir. Bu kategorilerdeki ürün veya malzemelerin ne zaman ve hangi sıklıkta geri kazanıldığı farklılık göstermektedir. Mesela, paketleme malzemeleri göreceli olarak daha kısa sürelerde geri kazanılırken, yedek parçalar ürünler bozulduğunda veya bakım sırasında, yani göreceli olarak daha uzun sürede ve arıza oluşan durumlarda, tüketim malzemeleri ise çoğunlukla ömürlerini tamamladıktan sonra geri kazanılmaktadır.

Tersine lojistik kapsamında belki de ilk akla gelen ve uzun zamandır süre gelen geri kazanım aktivitesine örnek olarak geri dönüşüm verilebilir. Hurdacılar tarafından geri dönüştürülen metaller ve karton kutular, depozitolu içecek şişeleri satışları sayesinde geri dönüştürülen cam ve plastik şişeler ve kâğıt geri dönüşümü uzun zamandır uygulanmakta olan geri dönüşüm aktivitelerinden bazılarıdır. Evlerimizde her gün biriken evsel atıkların düzenli bir biçimde toplanması ve bertaraf edilmesi tersine lojistik kapsamındaki faaliyetler arasında sayılmaktadır. Diğer yaygın uygulamalar arasında, içerdiği tehlikeli maddelerin geri kazanılması için toplanan piller sayılabilir. Piller çoğunlukla yerleştirilen pil toplama kutuları sayesinde üçüncü parti lojistik firmaları vasıtası ile toplanmaktadır.