Ünite 8: Türkmenistan Cumhuriyeti

Bağımsızlık Süreci

Coğrafya ve Nüfus

Orta Asya’nın güneyinde, Hazar Denizi’nin doğusunda yer alır ve yüzölçümü 489 km2’dir. Ülkenin %95’i düzlüktür. Ülkenin büyük bir kısmını “Karakum Çölü” kaplamaktadır.

Karakum Çölü, 350 bin km2’lik bir alanı kaplamaktadır. Petrol ve doğalgaz kaynaklarının bulunduğu bir alandır.

Kazakistan, Özbekistan, İran ve Afganistan ile sınır komşusudur. Amuderya, Atrek, Tecen ve Mugrap önemli nehirleri arasındadır. Ülke;

• Çöl ve
• Vaha olmak üzere iki bölgeden oluşmaktadır.

Stalin’den sonra gelen Krusçev döneminde (1953-1966) Sovyetler Birliğinde bir yumuşama yaşansa da, 1966-1982 yılları arasında Sovyetler Birliği’ni yöneten LEonid Brejnev, nispeten sert bir rejim taraftarı olmuştur.

2012 nüfus sayımına göre ülke nüfusu yaklaşık 6 milyondur. Nüfusun %79’unu Türkmenler, %10’unu Özbekler, %3’ünü Ruslar ve %3’ünü Kazaklar oluşturmaktadır. Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra ülkedeki Rus nüfusu yarı yarıya azalmıştır. Ülkede belirleyici hizmetlerin sekteye uğramaması için çifte vatandaşlık uygulaması yapan tek Orta Asya cumhuriyetidir (S:194, Harita 8.1).

Sovyet Yönetiminden Bağımsızlığa

1928-33 yıllarında Sovyetler Birliği’nde kollektişeştirme politikası uygulanmıştır. U uygulama ile bireylere ait topraklar devletleştirilmiş yani kohlozlar çatısı altında birleştirilmiştir. Bu politika ile birçok zengin Türkmen hayatını kaybetmiş, din adamları ve türkmen aydınları sürgüne tabi tutulmuştur. 1924-36 tarihleri arasında Ruslaştırma ve Sovyetleşrime politikaları da uygulanmıştır.

Türkmenistan Komünist Partisi’nin başına mümkün olduğu kadar Moskova’ya sadık kişiler getirilmeye çalışılmıştır. Diğer cumhuriyetlerde olduğu gibi Sovyet Türkmenistan’ında da ülkenin başında Komünist Partisi birinci sekreteri bulunuyordu. 1947 yılına kadar genellikle bu göreve Ruslar atanmıştır.

Moskova’nın, Sovyetleştirme politikalarına uzun süre destek veren Türkmen yöneticilerin başında Muhammednazar Gapurov (1969-1985) gelmektedir. Ateist bir eğitim sistemini ülkeye yerleştirmek için çaba göstermiştir. Milliyetçilikten uzaklaştırmak için de uğraşmıştır.

Muhammednazar Gapurov (1922-1999), Ersarı kabilesine mensup olup, 1922’de Çarcou iline bağlı bir köyde doğdu. Pedagoji Enstitüsü’nden mezun olduktan sonra uzun süre öğretmen olarak çalıştı. 1944’te partiye girdi ve özellikle propaganda işlerindeki başarısından dolayı çok hızlı bir şekilde yükseldi. 1969’daTürkmenistan Komünist Partisi birinci sekreteri oldu.

1980’li yılların ilk yarısında halkın örf ve adetlerine sahip çıkma konusunda gösterdikleri kararlılık, Türkmen yöneticilerini ister istemez Moskova’ya karşı yeni bir taktik uygulamaya sevk etmiştir.

Gorbaçov’un uygulamaya başladığı daha demokratik ve şeffaf siyaset Türkmenistan’da etkisini gösterdi. 1990’da parlamento seçimleri yapıldı, Türkmen Türkçe’si resmi dil olarak kabul edildi, Türkmenistan bu yılın sonunda egemenliğini, Ekim 1991’de ise bağımsızlığını ilan etti.

İç Politika

Siyasi ve İdari Yapılandırma

Türkmenistan idari yapı olarak beş vilayetten oluşur. Bunlar 14 şehir ve 21 rayonu kapsayan, Ahal, Balkan, Daşoğuz, Lebap ve Mari vilayetleridir.

Bu vilayetleri devlet başkanı tarafından atanan (vali ve belediye başkanı yetkilerine sahip olan) hâkimler yönetmektedir.

Devlet başkanı ise gizli oylamayla 5 yıllığına seçilmektedir. Türkmenistan’ın ilk devlet başkan Saparmurat Niyazov (Türkmenbaşı), “ebedi devlet başkanı” ilan edilmiştir.

Halk Maslahatı: “Halk Kurulu” anlamına gelen bu kurum, 1992-2008 yılları arasında faaliyet gösteren en yüksek iktidar kuruluşuydu. Halk Maslahatı’nın oluşturulmasıyla meclisin yetkileri sınırlandırılmış, hatta bu kurula meclisi feshetme hakkı tanınmıştı. Devlet başkanı, milletvekilleri, hâkimler, savcılar, valiler ve diğer idarecilerden (toplam 2507 üyeden) oluşan ve çok geniş yetkilere sahip olan bu kurul, devlet başkanının faaliyetlerini onaylamış, onun politikalarını meşrulaştırmıştır. Ancak tamamen Türkmenbaşı’nın kontrolünde olup yalnızca onun isteğiyle önemli kararların onayı için toplanmıştır.

Halk Kurulu Türkmanbaşı’ndan sonra iktidara gelen Gurbangulı Berdımuhammedov 2008 yılında Halk Kurulu’nu kaldırmıştır. Parlamento sadece meclisten ibaret hale gelmiştir. Halk Kurulu’nun yerini Türkmenistan Demokratik Partisi aldı ve hakim parti aracılığıyla meclis üzerindeki hakimiyet devam etmiştir. Berdımuhammedov döneminde çok partili hayata geçilmiştir. Bu dönemde Sanayiciler ve İş Adamları Partisi kurulmuştur ancak sadece sanayici ve işadamlarının haklarını koruyan dernek gibi işlemektedir.

Türkmenistan’daki devlet yönetimine ülkedeki elitlerin etkisi vardır. “Tire” denilen kabile esasları etkilidir. Yönetime etki eden tireler, Kızıl Arvat, Mari, Balkanat, Daşoğuz, Ahal ve Carcov’dur. Özellikle Teke, Yomut, Ersarı, Göklen ve Salur gibi boyların (tayfaların) ve yerel siyasi grupların siyasi hayatta önemli etkileri vardır.

Sovyet yönetiminde “böl ve yönet” politikası, Türkmenistan’da da uygulandığı için, bu boylar sıklıkla karşı karşıya getirilmiştir. Günümüzde boylar arasında bir mücadele söz konusu değildir. Adı geçen boyların temsilcileri Aksakallar Meclisi’nin Üyeleridir.

Aksakallar Meclisi, 1990’da kurulmuştur. Türkmenistan’ın bütün boy, tire, tayfaların yaşlılarından oluşan bu meclis, daha çok danışma organı görevini yapmaktadır. Eski gelenekler çerçevesinde devlet başkanı, ülkeyi ilgilendiren önemli konularda ülkeni aksakalları ile danışmakta, onların karar ve düşüncelerine önem vermektedir. Aksakallar meclisi yılda bir kere olmak üzere her sene ülkenin başka bir bölgesinde toplanmaktadır.

Türkmenbaşı Dönemi (1985-2006)

Modern Türkmenistan’ın tarihini Saparmurat Niyazov dönemi ve sonrası olmak üzere ikiye ayırarak ele almak gerekmektedir.

Saparmurat Niyazov (Türkmenbaşı), 1940’ta Aşkabad’a bağlı Kıpçak köyünde doğdu. 1967’de Leningrad (St. Petersburg) Teknoloji Enstitüsü’nden mezun oldu. Daha gençlik yıllarında partiye üye oldu. Partiye ve komünist sisteme olan hizmetleri sayesinde hızla yükseldi.

1985’te Türkmenistan Komünist Partisi birinci sekreteri (yani Sovyet Türkmenistan’ın bir numaralı adamı) olan Niyazov, 1991’de Sovyetler Birliği’nin yıkılışından sonra bağımsız Türkmenistan’ın devlet başkanı oldu. Ülkenin en güçlü lideri konumunda olan Niyazov, artık “Türkmenbaşı” unvanıyla anılmaya başlandı.

2001’de Türkmenbaşı döneminin en önemli sembollerinden biri olan “Ruhname” adlı eser yayımlanmıştır. Türkmenbaşı’nın ismiyle yayımlanan bu eser, kutsal bir kitap gibi görülmeye başlanmış, okullarda ders olarak okutulmuş, üniversite giriş sınavlarında sorunlu tutulan eserlerden biri hâline gelmiştir.

12 Aralık 1995’te Türkmenbaşı, Türkmenistan’ın daimi tarafsız bir ülke olduğu kararını ilan etti. Bu karar, BM Genel Kurulu’nda da kabul edildi. Türkmenistan’ın “tarafsızlık” statüsü günümüzde de devam etmektedir.

Türkmenbaşı döneminde takvimdeki ay isimleri şu şekilde değiştirilmişti:

• Türkmenbaşı,
• Baydak (Bayrak),
• Novruz (Nevruz)
• Gurbansultan (Türkmenbaşı’nın annesinin adı),
• Mahtumkulu,
• Oğuz,
• Gorkut Ata (Dede Korkut),
• Alp Arslan (Selçuklu hükümdarı),
• Ruhname (Türkmenbaşı’nın kitabının adı),
• Garaşsızlık (Bağımsızlık),
• Sancar (Selçuklu hükümdarı) ve
• Bitaraplık (Bî-taraşık: Tarafsızlık).

Haftanın günleri de değişmiştir:

• Düşenbe (Pazartesi) yerine Başgün,
• Sişenbe (Salı) yerine Yaşgün,
• Çarşenbe (Çarşamba) yerine Hoşgün,
• Penşembe (Perşembe) yerine Sogapgün,
• Anna (Cuma) yerine Annagün,
• Şenbe (Cumartesi) yerine Ruhgün,
• Yekşenbe (Pazar) yerine Dinçgün.

Mahtumkulu (1733-1797), Türkmenlerin önde gelen şairlerindendir. Şiirlerinde milli değerleri, adaletsizlikleri halkın da anlayabileceği bir şekilde dile getirmiş, Türkmenleri birlik ve beraberliğe çağırmıştır.

Berdimuhammedov Dönemi

Gurbangulı Berdimuhammedov, 1957’de Aşkabat iline bağlı Babarap köyünde doğdu. 1979’da Türkmen Devlet Tıp Enstitüsü Dişçilik Fakültesinden mezun oldu. 1980’de bir köyde dişçi olarak çalışmaya başladı, 1997’de Sağlık Bakanı oldu. 2001’de Bakanlar Kurulu başkan yardımcılığına getirildi. 2007’de Türkmenistan devlet başkanı olan Berdimuhammedov, arkadag (hâmi) unvanıyla anılmaktadır.

Ekonomi

Yeraltı kaynaklarına dayanır. Başlıca doğal kaynakları petrol ve doğalgazdır. Madencilik ve enerji sektörü oldukça gelişmiştir. Karakum Çölünde sülfür rezervi dünya rezervlerinin dörtte birini oluşturur. Doğalgaz rezervi açısından dünyada 4. Sıradadır.

Transhazar Doğalgaz Boru Hattı Projesi, Hazar bölgesindeki gazın (Rusya devre dışı bırakılarak) Kafkasya üzerinden Türkiye’ye ve buradan da Avrupa’ya ulaştırmasını öngören projedir. Avrupa ülkeleri, enerji alanında Rusya’ya olan bağımlılıktan kurtulmak için bu projeye destek vermektedirler.

Ülkede üretilen başlıca tarım ürünleri pamuk, arpa, buğday, mısır, tütün, çeltik, susam, kavun, karpuz, üzüm, meyan kökü ve doğal ipektir.

Dış İlişkiler

Dış politika;

• Dünyaya açılma çabaları,
• Güvenlik kaygıları ve
• Komşularla iyi ilişkiler kurmak olmak üzere üç ana başlık üzerinedir.

ECO; Türkiye, Pakistan ve İran tarafından 1985’te kurulan ve 1992’de Orta Asya cumhuriyetleri ve Azerbaycan’ın üyeliğiyle genişleyen Ekonomik İşbirliği Örgütü’nün amacı, üye ülkeler arasında ekonomik ve kültürel işbirliğini geliştirmek, serbest ticaret bölgesi oluşturmaktır. Örgütün merkezi Tahran’dadır.

Türkmenistan’ın Küresel Güçlerle İlişkileri

Türkenistan’ın dış politikasına etki eden güçler, Rusya Federasyonu, ABD, AB ve Çin Halk Cumhuriyeti’dir.

Rusya, Türkmenistan’ın askeri-siyasi anlamda ABD, NATO ve Türkiye ile ilişkilerini güçlendirmesini baltalayan bir politika izlemektedir.

Nabucco, Rusya devre dışı bırakılarak, Orta Asya ve Orta Doğu doğalgazını Türkiye üzerinden Avrupa’ya ulaştırmasını öngören doğalgaz boru hattı projesidir. Avrupa ülkeleri ve Orta Asya cumhuriyetleri, bu projenin hayata geçmesi konusunda isteklidirler. Proje hayata geçtiği takdirde Avrupa ülkeleri, Rus doğalgazına, Orta Asya cumhuriyetleri de Rus boru hatlarına olan bağımlılıklarını biraz da olsa azaltacaklardır.

Manas Hava Üssü, Kırgızistan’ın başkenti Bişkek yakınında bulunan Manas Uluslararası Havaalanı’nın sınırları içerisinde 2001’de açılan Amerikan askerî üssüdür. ABD, bu üssü, Afganistan’a müdahale sırasında aktif olarak kullanmıştır. 2009’da üs, transit nakliyat Merkezine dönüştürülmüştür.

Avrupa Birliği, Türkmenistan’daki antidemokratik yapıyı gündeme getirmektedir. Türkmenistan’ın yurt dışına öğrenci gidişini yasaklaması AB ile olan ilişkilerini kötü etkilemiştir.

Güney Akım; Rusya’dan başlayan ve Karadeniz üzerinden geçen bu hat, Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan, Macaristan, Slovenya üzerinden Avusturya’ya ulaşmaktadır. Rusya için Güney Akım hattı sadece ekonomik açıdan değil, siyasi açıdan da önem arz etmektedir. Çünkü eğer Nabucco hattı Orta Asya’ya kadar uzanacak olursa AB ülkeleri Rusya’nın arka bahçesi olarak algıladığı Orta Asya’ya ekonomik olduğu kadar siyasi açıdan da etki edebilecektir.

Çin, Rusya’nın bölgedeki etkisinin azalmasını fırsat bilerek Türkmenistan ile ilişkilerini genişletmeye çalışmaktadır.

Türkiye bağımsızlığını ilan eden Türkmenistan’ı tanıyan ilk ülke olmuştur. Türkiye ile ekonomik ilişkiler “Bir millet, iki devlet” anlayışı çerçevesinde yürütülmektedir.

Kültür Hayatı

Sovyet Dönemi ve Sonrasındaki Gelişmeler

Bağımsızlığın ilk yıllarında Türkmenistan’daki eğitim sistemi (ilk, orta ve yükseköğretim) eski Sovyet sistemine göre devam etmiştir. Ancak 1993 yılında dönemin Devlet Başkanı Türkmenbaşı dokuz yıllık eğitime geçiş yapmıştır.

Yükseköğretim alanında ise dört üniversite bulunmaktadır:

1. Mahtumkulu Türkmen Devlet Üniversitesi,
2. Saparmurat Atayeviç Niyazov Türkmen Ziraat Üniversitesi,
3. Türkmen Devlet Tıp Üniversitesi,
4. Uluslararası Türkmen-Türk Üniversitesi (özel üniversite).

Bunların tamamı başkent Aşkabat’ta bulunmaktadır. Bunların dışında 13 enstitü, 3 akademi ve 1 konservatuvar bulunmaktadır.

Basın ve medya ile ilgili ve de sanat çalışmaları ile ilgili yasaklar Berdimuhammedov döneminde kaldırılmıştır. Türkmenistan’da yayımlanan 39 gazete ve dergilerin hepsi devlete aittir. En popüler gazeteler Rusça yayımlanan ve yaklaşık 50 bin tiraja sahip olan Neytralnıy Türkmenistan (Tarafsız Türkmenistan) ve Türkmence yayımlanan 40 bin tirajlı Türkmenistan gazeteleridir. Ülkede 7 TV ve 5 radyo kanalı bulunmaktadır.

1920’li yıllarda edebiyat yoluyla Türkmen çıkarlarını ve sorunlarını ortaya koyan yazarlar, Stalin döneminde halk düşmanı ve burjuva milliyetçisi olmakla suçlandılar, sürgün edildiler veya ortadan kayboldular. Hocanepes Çarıyev (1906-1941) ve Oraz Taçnazarov (1902-1942) gibi tanınmış Türkmen edebiyatçıları Stalin terörünün kurbanları oldular. 1950’li ve 60’lı yıllarda Türkmen şiiri sanat değeri ve içerik açısından zenginleşti. Bu dönemde Karakum kanalının yapılarak çöle su getirilmesi ve diğer sosyal konular işlendi. Düzyazı tarzında eserler çoğaldı, dram ve çocuk edebiyatı gelişti. Bu eğilim 1970’li ve 80’li yıllarda da gelişerek devam etti.

1980’lerin sonlarından itibaren Türkmen yazarlar tarih yazımında Sovyetlerin tarihçilerini sorgulamaya başladılar. Sovyet tarih yazımına göre Türkmenler XIX. yüzyılda kendi istekleriyle Rusya’ya katılmışlardı. Bağımsızlıktan sonra bu tutum eleştirildi ve tarih yazımı Türkmenler tarafından yapılmaya başlandı.

Türkmen toplumunda halılara, Ahal Teke atlarına, Türkmen milli oyunlarına ve milli giyimlerine, konuklara ikram edilen Türkmen pilavına, Tecen, Kızılarvat kavununa ve yemeklerine, Türkmen takılarına, bahşilerin dutar eşliğinde söylediği halk ezgilerine, aileye ve aile içi değerlere büyük önem verilmektedir. Özellikle doğum, ölüm, düğün, sünnet, Kadir Gecesi, Ramazan ve Kurban Bayramı, Nevruz, toylar ve dinî törenler, bağımsızlıktan sonra coşku ile yaşatılmaktadır.

Kültürel değerlerden birisi de Türkmen toyları olup, beş bölümden oluşmaktadır. Bu toylar arasında en büyüğü evliliktir. Türkmenlerde “toy” denilince akla “düğün” gelmektedir. Diğer dört toy ise şu şekildedir:

• Beşik toyu: Hamile kadına “toylu kadın” denir ve bebeğin doğmasıyla birlikte bebek toyu kutlanır. Bu kutlamada ezan okunur, bebeğe isim verilir ve değişik ikramlarda bulunulur.
• Kalpak toyu: Türkmenler yeni doğan bebeğin saçını keser ve kalpak toyu kutlarlar. “Oğlan dayısına çeker” denildiğinden, bebeğin saçı dayısına kestirilir ve ona hediye verilir.
• Diş toyu: Çocuğun dişi ilk çıktığında diş toyu yapılır. Bunun manası ise çocuğa sağlık, afiyet, bol rızık ve çocuğun cesur biri olmasını dilemektir.
• Ak koyun toyu: 63 yaş toyudur. Türkmenler bu yaşa geldikleri vakit, Hz. Muhammed’in yaşına kadar yaşamak kendilerine nasip olduğu için bir düğün ve kutlama yapmaktadırlar.

Geneş, doğrudan cumhurbaşkanlığına bağlı, dini işlerden sorumlu cumhurbaşkanı müşaviridir ve üç yardımcısı bulunmaktadır:

• Türkmenistan Müslümanları genel müftüsü,
• Din işleri koordinatörü ve
• Türkmenistan Hıristiyanları temsilcisi (Taşkent’te bulunan Orta Asya Ortodoks Ruhaniler meclisine bağlıdır).

Türkmenistan’da her vilayette bir baş imam vardır ve doğrudan Geneş’e bağlıdırlar. Türkmenistan’da günümüzde 248 cami ve 8 kilise mevcuttur. Bu camilerin 244’ü bağımsızlık döneminde ibadete açılmıştır.