Ünite 5 : Türkmen Edebiyatı

Türkmenler ve Türkmen Adı

Tarihte ilk kez Divânü Lûgâti’t-Türk’te geçen bu isim Kaşgarlı’ya göre, Büyük I·skender’in Türk cogˆrafyasında, Balasagun’da ikâmet eden yirmi dört kis¸iye Farsça “Türkmânend” (Türk’e benzer) demesiyle ortaya çıkmıs¸ ve daha sonra bu Türk boyu bu isimden mülhem Türkmen adıyla anılır olmus¸tur. 11. Yy.dan once bu isme rastlanmamaktadır. Bu isim hakkında birçok yorumda bulunulmuştur fakat en çok kabul gören Jean Deny ta- rafından ifade edilmis¸ olan Türkmen kelimesinin Türk ismi ile eklendigˆi sözcügˆe “büyük- lük ve mübalagˆa” anlamları katan –man/-men ekinden meydana geldigˆi s¸eklindeki görüs¸tür.

Kafesoğlu ise bu ismin “halis, asil, büyük, üstün, sagˆlam ... Türk” anlamına gelmis¸ olabilecegˆini iddia etmis¸tir. Belirsizlikere rağmen Türk tarihi literatüründe Ogˆuz ve Türkmen adlarının belli bir Türk boyunun iki ayrı adı oldugˆu genellikle kabul edilmis¸tir. Türkmen adının Oğuz boyu ile ilgili olduğu kanısında iki farklı görüş mevcuttur. Bunlardan birincisi Fuad Köprülü tarafından ortaya konumuştur. İslamiyeti kabul eden bir kısım Oğuzlar bu adı kullanmışlardır. İbrahim Kafesoğlu ise Türklerde din değiştirmenin isim değişeceği anlamına gelmediğini, bu adın Karlukların en kudretli zamanlarında kullandıkları siyasi bir terim olduğunu savunmaktadır.

Bunların yanısıra ilk zamanlardan beri tarihi kaynaklarda Oğuz ve Türkmen adlarının içiçe olduğunu belirtmek gerekir. Orta Asya’daki topluluklar uzun süre birlikte yaşadıkları için Türkmenistan tarihini ve diğer Türk boylarının tarihini birbirinden ayırmak mümkün değildir.

Türkmen boyları Hazar denizinin doğusunda Moğolların ve Timurluların hakimiyetinden yaşadıktan sonra Kalmukluların saldırıları nedeniyle Köpetdağ bölgesine çekilmişler. Burada da Hive Hanı ve İran şahı ile büyük mücadelelere girmişler ve Merv bölgesine çekilmişlerdir. Bu bölgede rahat bir hayat sürdürmüşlerdir. 1879’da Rusların hakimiyeti altına giren Türkmenler 1991’de bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır. Türkmenistan’da Çovdur, Ersarı, Salır, Sarık, Teke ve Yomutlar boyları yaşamaktadırlar.

Türkmenistan Cogˆrafyası

Batıda Hazar denizi güneybatıda Iran, güneydoğuda Afganistan, kuzeybatıda Kazakistan ve kuzeydoğuda Özbekistan ile çevrelenmiştir. 488.100 km2’lik bir alan üzerinde bulunan Türkmenistan’ın nüfusu 1996 nüfus sayımına göre 4.566.800’dür.

Türkmen Türkçesi

Uzun bir süre Çagˆatay ve Kıpçak sahası Türk boylarının arasında kaldıkları için, dil özellikleri bakımından digˆer Ogˆuz boylarından farklı özellikler gösterirler. Hem Oğuz türkçesini hemde doğu Türkçesini karakterize eden özellikleri bulunmaktadır.

Türkmen Edebi·yatı

Türkmen edebiyatını üç ana bas¸lık altında ele almak mümkündür:

• Türkmen Halk Edebiyatı,

• Klâsik Türkmen Edebiyatı,

• Çagˆdas¸ Türkmen Edebiyatı.

Türkmen Halk Edebiyatı

Türk boylarında olduğu gibi Türkmenlerde de çok farklı sözel ürünler bulunmaktadır. Türkmen halk edebiyatı ürünlerinde daha çok halkın yas¸ayıs¸ tarzı, örf ve adetleri, toplumsal sevinçleri ve hüzünleri gibi konular is¸lenmis¸tir.

Türkmen halk edebiyatının belli bas¸lı türleri s¸unlardır

Destanlar, erteki, atalar sözi ,matallar [bilmeceler],aydımlar [s¸arkı ve türküler],erkeklere mahsus aydımlar, kızlara / kadınlara mahsus aydımlar, çocuk aydımları.

Klâsik Türkmen Edebiyatı (18.-19. Yüzyıllar)

1. ve 19. Yy’a ait Türkmen edebiyatında şiir türünün geliştiği görülmektedir. Bu yüzyıllarda yazılmış şiiirler 20. Yüzyılda yazılmış şiirlerden ve diğer edebi türlerden farklıdır. Türkmen diyalektiğinin 18. Yy’da başladığı Kabul edilmektedir. Klasik Türkmen edebiyatının ilk öreneklerini Magtımgulı vermiştir. Magtımgulı (1733-1783), Türkmen dilinin edebî dile dönüs¸mesin- de çok önemli bir mihenk tas¸ı oldugˆu gibi Türkmen edebiyatının da ilk temsilcisi kabul edilir. Eserlerinde genellikle Türkmenlerin millet ve vatana bagˆlılıklarını is¸lemis¸tir.

Magtımgulı, kendisinden sonra gelen Seydi, Zelili, Mollanepes, Mätäci ve Talıbi gibi Türkmen s¸airlerine tesir ettigˆi gibi, digˆer çagˆdas¸ Türk edebiyatlarını da etkilemis¸ büyük bir s¸airdir.

Bir diğer önemli isim Dövletmämmed Azadîdir. Büyük şairlerden etkilenmiş önemli bir şairdir. Nurmuhammed Andalıp is kos¸ma, muhammes, müstezad gibi türlerinde s¸iirler yazmıs¸ önemli s¸airlerindendir. Bazı mesnevilerinde koşuk türünü kullanarak halkın anlamasını sağlamıştır. Diğer önemli isim ise Magrubîdir . Magrubî konusu as¸k olan Seypelmelik-Methal Cemaal “Melikin Kılıcı – Güzelligˆin Övgüsü” adlı bir destana sahip olan önemli bir s¸airdir. Tüm bu şairler 18. yüzyıl şairleri olarak anılmaktadır.

19 yy. şairleri ise sevgilinin hasretini ele alan, dıs¸ güzelligˆini tasvir eden bir anlayıs¸ ile Türkmen edebiyatına lirizmi yerles¸tirmis¸tir, denilebilir. Bu yüzyıl edebiyatında kullanılan dil açık ve kesindir. Bu yüzyılda İranın ve Rusya’nın işgalleri birçok yazar ve şairi bu konularda yazmaya itmiştir. Mesela Abdısetdar Kazı, Cengname adlı eserinde; Dovan, Misgingˆılıç, Mätäci gibi s¸airler de çes¸it- li s¸iirlerinde bu savas¸ları is¸lemis¸lerdir. 19.yüzyıl Türkmen edebiyatı, daha önceki yüzyılda eserler veren s¸airlerin izinden giden birçok şair sayesinde gelişme göstermiştir. Önemli isimlerden Seyitnazar Seydî devrin sosyal ve siyasal gelişmelerine de değinmiştir.Devrinin sosyal meselelerini cesaretle ele alan Memmetveli Kemine, bilhassa hiciv tarzında yazdıgˆı s¸iirler ile tanınmaktadır. Kemine sanatları en iyi kullanan ve dilin gelişimine katkı sağlayan şairlerden biridir. Gurbandurdı Zelili ise s¸iirlerinde, sosyal olayları hümanizmle birles¸tirerek devrinin digˆer s¸airlerinden ayrılır. Zöhre-Tahır adlı destanı yazan Mollanepes, Türkmen edebiyatında önemli bir yer edinmis¸ s¸airlerden biridir. Burada ismi geçen şair ev yazarlar devrin en önemlileridir.

Çagˆdas¸ Türkmen Edebiyatı (20. Yüzyıl Türkmen Edebiyatı)

Türkmen edebiyatı, 20. yüzyılın bilhassa ortalarından itibaren çagˆdas¸ anlamda s¸iirleri de bünyesinde barındırmaya bas¸lamıs¸tır. 20 yy. Türkmen edebiyatı sosyal gelişmeler ışığında kendi içinde farklı dönemler oluşturmuştur. 1917 devriminden sonra devrimi öven şiirler yazmaya zorlanmışlardır.1920’li yıl- ların Türkmen s¸iiri genellikle eski-yeni toplum çatıs¸ması üzerine kurgulanmıs¸tır, denilebilir. Berdi Kerbabayev bu akımın önemli isimlerindendir. Eserlerinde eski hayatı kötüleyip yeniyi övmüştür. Siyasal gelişmeler Türkmen halkını etkilediği gibi edebiyatını da etkilemiştir.Bu çerçevede 1920’li yılların eserlerinde, Rusların baskılarına kar- s¸ın Türkmenlerin sıkıntıları dile getirilmis¸tir. Bu yıllardan sonra baskılarla rejim lehine eserler ortaya koymuşlardır. Bu baskıya karşı gelenler ise ya sürülmüş ya da öldürülmüştür.

Önce Arap alfabesinden Latin’e daha sonra da Kiril alfabesine geçiş yazarları da etkilemiş ve 1920-1945 yılları arası, Türkmen edebiyatının durgunluk yılları olmuştur. 1920’li yıllarda Türkmen s¸iiri, yeni s¸ekiller ve konular ile zenginles¸mis¸tir. Bu yıllarda uzun s¸iirler, s¸iir tarzında yazılan eles¸tirel fıkralar, fabllar ve çocuk s¸iirlerinin ilk örnekleri yazılmıs¸tır.

Önemli isimlerden Berdi Kerbabayev,Türkmen toplumunun sosyal yapısını öven, genellikle kadın ve kadının özgürlügˆü, eski Türkmen toplumuna yergi ve yeni yapıya övgü, din ve ideoloji gibi konuları ele almıs¸tır. Diğer önemli şair Garaca Burunov didaktik ve hiciv tarzında s¸iirler yazmaktadır. Türkmen halk edebiyatı ve klasik Türkmen s¸iirinin etkilerini taşıyan Amandurdı Alamıs¸ov genç yaşta vefat etmiştir.

20’li yılların bir diğer özelliği ise şiir dışında da eserlerin üretilmeye başlanması. 30’larda ise şiir büyük bir önem kazanmış ve rejim propagandası halini almıştır. Bu dönemin konuları; iki farklı dünya görüs¸ünün meydana getirdigˆi tezatlık, köy hayatı ve Türkmenlerin hayatı, kadın ve özgürlük gibi konulardır.

1. dünya savaşına kadar olan dönemde Tiyatro eserleri de üretilmiştir.1930’lu yıllarda yazdıgˆı s¸iirler ile ön plâna çıkan önemli s¸airler s¸unlardır:

2. Hocanepes Çarıyev , Pus¸kin’in bazı s¸iirlerini Türkmen Türkçesine tercüme eden Çarıyev, yazdıgˆı s¸iirler ile Türkmen s¸iirinin gelis¸mesine katkı sagˆlamıs¸ önemli s¸airlerdendir. Genç yaşta Sovyetler tarafından öldürülmüştür.

3. Oraz Täçnazarov’un önemli eserleriDaagˆ- lar“Dagˆlar” (1937) ve Bir Gün (1937) adlı s¸iirlerlerdir.

I·kinci Dünya Savas¸ı Yıllarında Türkmen Edebiyatı (1941-1945)

I·kinci dünya savas¸ı yıllarında yazılan eserlerin konusu, yacephede yas¸ananlar ya da cephe gerisinde kalanların çektigˆi acılardır. Savas¸a katılmayan s¸air ve yazarlar ise devirle ilgili edebî eserleri üretmeye devam etmis¸lerdir. Bu yıllarda durağanlık söz konusudur. Vatan ve bagˆımsızlık düs¸ünceleri etrafında Türkmen s¸iirinin çes¸itlendigˆini, daha üretken bir hâl aldıgˆını da ifade etmek mümkündür. Önemli isimlerden S¸alı Kekilov kadın ve serbestlik konusu ele almıştır. Ata Nıyazov ise köy, parti, devrim vb. olan s¸iirler yazmıs¸tır. Rehmet Seyidov Karakum Kanalı, toprak ve su meseleleriyle ilgili s¸iirler de yazmıs¸ olan Seyidov, kendisinden sonra gelen Türkmen s¸airlerini de etkilemis¸ s¸airlerdendir. Bir diğer önemli isim Pomma Nurberdiyev ise sevgi, emek, vatan, kadın ve serbestlik konularında s¸iirler yazmıştır. Ruhı Alıyev’in işlediği konular ise genellikle savas¸, petrol, pamuk gibi konulardır.

Bu yıllarda savaşı konu edinen mensur eserlerde bulunmaktadır. Savas¸ yıllarında yazdık- ları eserler ile beliren önemli s¸air ve yazarlar s¸unlardır: B. Kerbabayev,Govs¸udov, Kekilov, Ismayılov ve Nıyazov’dur.

I·kinci Dünya Savas¸ından Hemen Sonra Türkmen Edebiyatı

Savaş sonrasında savas¸ın yol açtıgˆı acılar, savas¸ların acımasızlıgˆı ve gereksizligˆi, barıs¸ içinde ya-s¸amanın toplumlar için ifade ettigˆi huzur 1950’li yılların eserlerinde sıklıkla vurgulanmıs¸tır. Yazılan şiirler genelde savas¸ın kötülügˆü ve sebep oldugˆu acıları dillendiren, barıs¸ ve huzurun önemini vurgulayan ve Türkmenistan’ın ye- niden imar edilis¸i konularını ele almıştır.

Bu yıllarda ön plâna çıkan Türkmen s¸airleri s¸unlardır

Aman Kekilov çagˆdas¸ Türkmen s¸iirinin önemli s¸airlerinden biridir ve Türkmenistan milli marşının da yazarıdır. Çarı As¸ırov ilk s¸iirleri çocuk s¸iirleridir. Daha sonraki yıllar- da, döneminin degˆis¸ik olaylarını s¸iirinin konusuna dönüs¸türür. Gara Seyitliyev ilk s¸iirlerini Bakü Pedagoji Enstitüsü Filoloji Fakültesinde ögˆrenciyken yazmaya bas¸lamıs¸ve bu ilk s¸iirleri daha sonra kitap olarak yayımlamıştır.Tovs¸an Esenova çagˆdas¸ Türkmen edebiyatının kadın s¸airlerindendir. Haldurdı Durdıyev once ögˆretmenlik yapar ve ardından Sovyet Edebiyatı dergisi ve Sovyet Türkmenistanı gazetesinde çalıs¸mıs¸tır.Gurbandurdı Gurbansähedov ise I·kinci Dünya Savas¸ı ve sonrasına ait duyguları dile getiren s¸iirler yazmıs¸tır.

1950-1960’lı Yıllarda Türkmen Edebiyatı

Türkmen s¸iirinin en üretken oldugˆu ve degˆis¸ime ugˆrayıp yeniles¸tigˆi yıllardır. Türkmen s¸iirinin, 1950’li yılların ortalarından itibaren ifade gücü ve içerik bakımlarından zenginles¸tigˆini, sanat degˆeri yüksek ve okuyucu tarafından begˆenilen bir karakter kazandıgˆı söylenebilir.

Bu yıllarda işlenen konulara bakıldığında I·n- sanogˆlunun aya ayak basması, Karakum Kanalı’nın ins¸a edilerek çöle su indirilmesi, evli- lik ve çes¸itli sosyal problemleri görebiliriz. Digˆer taraftan daha çok Klâsik Türkmen s¸airleri tarafından sıkça is¸lenen “sevgi” ve “as¸k” konusunun, 1950’li yılların ikinci yarısından itibaren neredeyse aynı yogˆunlukla ele alındıgˆı da görülmektedir. Aynı zamanda çocuk s¸iirine ait örnekler de bu yıllarda yazılmaya bas¸lanmıs¸tır.

1950-1960’lı yıllarda yazdıgˆı s¸iirler ile hafızalarda yer etmis¸ önemli Türkmen s¸airleri s¸unlardır:

Ata Atacanov Bir taraftan zamanının meseleleri ile ilgili, digˆer taraftan da insan ve sevgi konularında lirik s¸iirler yazan Atacanov’un s¸iirleri aynı zamanda birçok dile de tercüme edilmis¸tir. Gurbannazar Ezizov kısa ömrüne çok sayıda estetik degˆeri yüksek s¸iirler sıgˆdıran ve döneminin birçok s¸air ve eles¸tirmeninin övgüsünü kazanmıştır. Kerim Gurbannepesov elis¸mis¸ halk kültürü ve edebiyat bilgisine sahip olan babasından s¸iir ve estetik ile ilgili bilgileri edinen Gurbannepesov, hayatı boyunca bu te- mel bilgiler sayesinde iyi s¸iirler yazmıs¸tır.Mämmet Seyidov ve Berdinazar Hudaynazarov gibi yazarlarda dönemin önemli yazarlardındandır.

1970-1980’li Yıllarda Türkmen Edebiyatı

Türkmen edebiyatında hem sosyal meselelerin ele alındıgˆı toplumsal eserler hem de sanat ve estetik seviyesi yüksek eserler bir arada üretilmis¸tir. Bu yıllara ait Türkmen romanında, bir taraftan I·kinci Dünya Savas¸ının Türkmen toplumunda yarattıgˆı sıkıntılar ve acılar dile getirilirken; digˆer taraftan Türkmenlerin tarihi, gerçek olay ve kahramanlar vasıtasıyla roman örgüsü içinde yazılmıs¸tır. Öte taraf- tan 1970’li yılların sosyal ve iktisadî durumunun ele alındıgˆı romanlar da yazılmıs¸tır. Şiirin yanında tiyatro eserleri de verilmiştir.