Ünite 3: Azerbaycan Türkçesi

Azerbaycan Adı

Arap tarihçilerinin Arran ve Şirvan olarak adlandırdıkları Azerbaycan’ın ismi, Mehmed Emin Resulzâde’ye göre Makedonyalı İskender’in kurduğu Yunan–Bahter İmparatorluğu’na karşı bağımsızlığını ilan eden Satrap Atropet’in adından gelir. Bu isim ilk defa coğrafi ve siyasi bir terimle Atropetenye ve Atropet olarak anılmıştır. Bu kelime Ermenice’de Atropatokan, Farsça’da Aterepata, Arapça’da Azerbaycan şeklini almıştır. Ahmet Caferoğlu’na göre, Azerbaycan, Atar ve Patar kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Atar Farsça’da ‘ateş’, pata ise ‘ülke’ demektir. Bu düşünceye göre Azerbaycan ‘ateş ülkesi’ demektir. Dr. Cemaleddin Fegihi, bu kelimeyi “kış rüzgârının estiği yer” olarak tanımlamıştır. E. Demircizade’ye göreyse “Aturpat” sözü “baş ateş Tanrısı” anlamına gelmektedir. R. Gurban da “Azerbaycan” sözünü “Az Erlerinin zengin ülkesi” olarak belirtmiştir. Şamil Cemşidov kelimeyi “Oderpatekan” olarak ele almış ve “sönmeyen odlar yurdu” olarak tanımlamıştır. Yazar kelimenin zamanla “Azerbaycan” şekline dönüştüğü görüşündedir.

Azerbaycan Türklerinin Tarihi

Azerbaycan’a ilk Türk göçleri MÖ I. yüzyılda olur. İskitler ve Sakaların büyük göçleri sonrasında Türkler buraya yerleşirler. Kıpçak, Bulgar, ve Oğuz boylarından değişik Türk oymakları bu topraklara yerleşirler. XI. Yüzyılda Selçuklular, Azerbaycan’ı Selçuklu topraklarına katmışlardır. 1086’da Nesevi Muhammed bin Ahmet, Türklerin durumunu belirtmek için: “Azerbaycan düzlüklerinde, dağlarında ve kalelerinde Türkler çekirge gibi yayılmışlardı.” demektedir. Azerbaycan XII. – XIV. yüzyılları arasında sırasıyla Moğolların, Harezmşahların ve Timurluların hakimiyetine girer. Daha sonra sürekli Safevîlerle Osmanlıların arasında el değiştirir. 1805’ten 1813’e kadar bölgede Rus-İran mücadelesi sonucu 1828’de Türkmençay Anlaşması’yla Aras nehri sınır olmak üzere, Kuzey ve Güney Azerbaycan olarak ikiye ayrılmıştır.

Azerbaycan Türkçesi

Anadolu’ya gelen Türkler arasında edebi dili bilenler vardı, ama daha önce buralara yerleşmiş olan Oğuz Türkleri, edebi dilden uzak olduklarından eser veren kişiler yeni bir ebedi dil yaratırken Oğuz Türkçesiyle edebi dili kaynaştırdılar. Azerbaycan Türkçesinin özellikleri XII- XIV. yüzyıllarda doğmaya başlar. Azerbaycan Türkçesi, Anadolu Türkçesiyle iç içedir. Azerbaycan Türkçesi 1828’de Azerbaycan’ın ikiye ayrılmasıyla kesintiye uğramıştır. Yazı dili olarak merkezi Kuzey Azerbaycan’dır. Şireliyef, Azerbaycan edebî dilinin ağızlarını dört grup etrafında toplamaktadır.

Doğu Grubu Ağızları: Bakü, Şamahı, Guba dialektleri, Mugan grubu ve Lenkeran ağızları dâhildir.

Batı Grubu Ağızları: Gazah, Karabağ, Gence ve Ayrım ağzı bu grubu oluşturur.

Kuzey Grubu Ağızları: Nuha ve Zagalata-Gah ağızlarını içerir.

Güney Grubu Ağızları: Nahçıvan, Ordubad, Tebriz ve Yerevan ağızları dâhildir.

Azerbaycan Edebiyatı

Azerbaycan Edebiyatı, ‘Doğu Oğuzca’ olarak tanımlanan Türk lehçesiyle oluşturdukları bir edebiyattır. Türkmen ve Çağatay Türk edebiyatlarını birbirine bağlayan bir köprüdür. Azerbaycan Türklerinin halk destanları dikkate değerdir.

Azerbaycan’da gazetecilik XIX. Yüzyılın ikinci yarısında başlar. Tiyatro alanında Ahunzâde’yi Necef Beg Vezirli ve Abdurrahim Bey Hakverdi takip eder. Musiki dalında ise Üzeyir Hacı Beyli’ dir. 1908 Meşrutiyeti ’nde Türkiye’de güçlenen Türkçülük akımı Azerbaycan edebiyatçıları üzerinde de etkili olur. Hüseyin Cavid’ in “Geçmiş Günler”, “Bahar Şebnemleri” şiir kitapları; “Ana”, “Maral”, “Şeyh Senan”, “Şeyda”, “Uçurum”, “İblis” adlı tiyatro oyunları ve “Peygamber”, “Topal Timur”, “Kinyaz”, “Telli Saz”, “Hayyam” adlı dramları oldukça önemlidir.

1920’li yıllardan itibaren sosyalist devir edebiyatı başlamıştır. Bu dönemin şair ve yazarları bir ortak Sovyet ekseninde komünizmi öven eserler vermişlerdir. Son yıllarda yaşanan milli varlık mücadelesi ve katliamlar da şiirde geniş yer tutmaktadır. Şekilde batı, muhtevada doğu geleneği ve Azerbaycan masal tefekkürünün cazibeli zemininde gelişen hikâye ve roman türü de Azerbaycan edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Hemen hemen her alanda çok sayıda eser verilen ve oldukça işlenen Azerbaycan Türkçesi, bugün oldukça gelişmiş bir edebî dil haline gelmiştir.

Azerbaycan Cumhuriyeti

Azerbaycan, Kafkasya’nın en kurak kesimi olan Orta ve Aşağı Kura havzası ile Büyük Kafkas Dağları’nın güneydoğusu ve Küçük Kafkas Dağları’nın kuzeydoğusunda yer alır. Kuzeyden Dağıstan Özerk Cumhuriyeti, kuzeybatıdan Gürcistan, batıdan Ermenistan, güneybatıdan Türkiye ve güneyden İran ile çevrilidir. Kuzey Azerbaycan’ın nüfusu 8.922.000’dür. İran’da ise 25 milyonu aşkın Azerbaycan Türk’ünün yaşadığı tahmin edilmektedir. Kuzey Azerbaycan'ın Güney Azerbaycan’a göre nüfus yoğunluğu daha fazladır. Kuzey Azerbaycan’da kilometre kareye 100, Güney Azerbaycan’da ise 60 kişi düşmektedir.

Azerbaycan genel olarak subtropikal iklim kuşağında yer alsa da ülkenin değişik kesimlerinde farklı iklim özellikleri görülür.

Daha önce SSCB’ye bağlı olan Azerbaycan 30 Ağustos 1991’de bağımsız bir cumhuriyet olarak kurulmuştur. Azerbaycan’da %65 oranında sulu tarım yapılmaktadır. Pamuk, tütün ve ipekçilik önemli yer tutar. Sebze ve meyve üretiminde de önemli bir ülkedir. Dünyaca meşhur olan havyar üretiminin %80’i de buradan çıkarılmaktadır. Üzüm ve şarap üreticisi olarak da Azerbaycan önemli bir ülkedir. Petrolle birlikte doğal gaz, demir, bakır, kurşun, kükürt, çinko, kobalt ve tuz diğer yeraltı zenginlikleridir. Azerbaycan sanayisinin yarısını gıda, tekstil ve giyim eşyaları; geri kalanını da petrole dayalı sanayi oluşturmaktadır.

Azerbaycan Türkçesi Grameri

Ses Bilgisi

Ünlüler: Azerbaycan Türkçesinde 9 ünlü bulunmaktadır: “a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü”.

Ünlü Uyumları

Büyük Ünlü Uyumu: Yalın veya eklerle uzatılmış Türkçe kelimelerde, ilk hecede bulunan ünlünün taşıdığı kalınlıkincelik niteliğinin diğer hecelerde de devam etmesi kuralıdır. Azerbaycan Türkçesinde kelime başında bulunan ı’lar i’ye dönüştüğü için bazı kelimelerde uyum bozulur. Türkiye Türkçesinde olduğu gibi bazı kelimelerde ve birleşik kelimelerde uyum yoktur.

Küçük Ünlü Uyumu: Türkçe kelimelerin ilk hecelerindeki ünlülerin düz veya yuvarlak oluşlarına göre onu takip eden hecelerdeki ünlülerin, kelimenin ilk hecesi düz ünlülü ise düz, yuvarlak ünlülü ise dar yuvarlak veya geniş düz olarak gelmesi kuralıdır. Türkiye Türkçesinde uyuma girmeyen bazı Türkçe ve yabancı asıllı kelimeler Azerbaycan Türkçesinde uyuma girerler. Yabancı kelimelerde bu uyum aranmaz.

Ünsüzler

Azerbaycan Türkçesinde 23 ünsüz vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, x, j, k, g, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z. Ünsüzlerin içinde sadece x ve ğ sesleri Türkiye Türkçesinden farklıdır.

Azerbaycan Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler:

1. Kelime başındaki bütün kalın k sesleri Azerbaycan Türkçesinde g olur.
2. Birden fazla heceli kelimelerin sonundaki bütün kalın k sesleri de g olur.
3. Kelime sonunda bulunan k sesi, iki ünlü arasında kalınca y’ye; kalın g ise ğ’ye döner.
4. Türkiye Türkçesinde d ve t ile başlayabilen ekler, Azerbaycan Türkçesinde sadece d ile başlar.
5. Kelime ortasında birbirini takip eden iki tonsuz ünsüzden ikincisi tonlu söylenir.
6. Azerbaycan Türkçesinde kelime sonunda b, c, d, g sesleri bulunabilir.
7. Türkiye Türkçesindeki bazı kelimelerin başındaki y sesi Azerbaycan Türkçesinde bulunmaz; y’den sonraki ı ise çok defa i’ye döner.
8. Kelime içinde o’dan sonra gelen v telaffuz edilmez; bunun yerine o uzatılır.
9. Azerbaycan Türkçesinde bazı ünlüyle başlayan kelimelerin başında bir h sesi türemiştir.
10. Bazı ön ses b’ler m’dir.
11. Azeri Türkçesinde bol miktarda göçüşme olayı olur.
12. Türkiye Türkçesinde bazı kelimelerin ön sesindeki p- Azerbaycan Türkçesinde b- olur.
13. Türkçe kelimelerin sonundaki –AğI ses grubu Azerbaycan Türkçesinde –Ov biçimine dönüşmüştür.
14. Arapça ve Farsçadan Türkiye Türkçesine alınan kelimelerde iki ünsüz arasında ünlü türemesi görülürken; Azerbaycan Türkçesinde bu kelimeler, çoğunlukla asıl şeklini korurlar.

Ünsüz Uyumu

Kelime içerisinde ve eklenme sırasında kullanılan ünsüzlerin tonluluk-tonsuzluk bakımından gösterdiği uyumdur. Azerbaycan Türkçesinde ünsüz uyumu, Türkiye Türkçesinde olduğu gibi sağlam değildir. Azerbaycan Türkçesinde bildirme eki (-dIr), bulunma hâli eki (-dA), ayrılma hâli eki (-dAn), görülen geçmiş zaman eki (-dI), zarf-fiil eki (-Ib) gibi ekler tek şekilli olduğu için bu uyum bozulur. Alıntı kelimelerde bu uyum aranmaz.

Şekil Bilgisi

Çekim Ekleri

İsim Çekim Ekleri

1. Çokluk Eki: Türkiye Türkçesinde olduğu gibi Azerbaycan Türkçesinde de çokluk eki -lAr’dır.
2. İyelik Ekleri: Örneğin (S: 54 TABLO: 3. 2)
3. Hâl Ekleri

• Yalın Hâl: Azerbaycan Türkçesinde yalın hâl eksizdir.
• İlgi Hâli: İlgi hâli eki ünsüzlerden sonra +In, +Un ünlülerden sonra ise +nIn ve +nUn’dur.
• Yükleme Hâli: Yükleme hâli eki +I ve +nI’dır.
• Yönelme Hâli: Yönelme hâli eki ünsüzlerden sonra +A; ünlülerden sonra da +(y)A şeklindedir.
• Bulunma Hâli: Bulunma hâli eki +dA’dır.
• Ayrılma Hâli: +dAn’dır.
• Vasıta Hâli:“ile”nin ekleşmesiyle oluşmuş +(y)IA şeklidir.
• Eşitlik Hâli: +cA’dır.

1. Aitlik Eki: +ki’dir ve büyük ünlü uyumuna uymayan eklerdendir.
2. Soru Eki: Daha çok tonlama ve vurgu ile belirtilir. Yine de Türkiye Türkçesinde olduğu gibi +mI, +mU eki kullanılır.

Fiil Çekim Ekleri

1. Şahıs Ekleri: Fiil çekimlerinde kullanılan ve şahsı gösteren eklerdir. Azerbaycan Türkçesindeki şahıs ekleri üç grupta toplanabilir:

• Zamir Kökenli Şahıs Ekleri
• İyelik Kökenli Şahıs Ekleri
• Emir Şahıs Ekler

2. Zaman ve Şekil Ekleri:

• Bildirme Kipleri
• Öğrenilen Geçmiş Zaman: Azerbaycan Türkçesinde öğrenilen geçmiş zaman iki şekilde yapılır. Birincisinin eki -mIş/ mUş’tür. İkincisi ise -Ib/ -Ub ekiyle yapılır. Ancak 1. şahıslar bu eki almaz.
• Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman: Türkiye Türkçesinde olduğu gibi -dI ekiyle yapılır.
• Şimdiki Zaman: Eki -r, -Ir’dır. Ünlüyle biten fiillerden sonra araya -y- ünsüzü gelir. Türkiye Türkçesinde olduğu gibi -magda/ -mekde ile şimdiki zaman ifade edilebilir.
• Geniş Zaman: Eki -Ar’dır.
• Gelecek Zaman: Eki -acag/-ecek’tir. Şahıslarda ince ünlülerden sonra ek geldiğinde ekin sonundaki g; y’ye; kalın sıradan ünlülerden sonra ise g sesi ğ’ye dönüşür.

b. Tasarlama Kipleri:

• Şart Kipi: -sA ekiyle ifade edilir.
• Gereklilik Kipi: Üç şekilde yapılır. Birincisi - mAlI ekiyle, ikincisi –AsI ekiyle, üçüncüsü ise “gerek” kelimesi ve –A istek ekiyle yapılır.
• Emir Kipi: Emir kipinde her şahsın ayrı bir eki vardır.
• İstek Kipi: Eki -A’dır. Ünlüyle biten fiillerden sonra araya -y- girer.

c. Fiillerin Birleşik Çekimi: Azerbaycan Türkçesinde birleşik çekim; rivayet, hikâye ve şart olmak üzere üç çeşittir.

• Rivayet: (-y)mIş, -mUş ekiyle yapılır.
• Hikâye: Fiillerin hikâye şekli –dI ekiyle yapılır.
• Şart: -(y)sA ekiyle yapılır.

d. İmek Fiiliyle Yapılan İsim Çekimi: İsim çekiminin; şimdiki zaman, öğrenilen geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman ve şart şekli olmak üzere dört kipi vardır.

• Şimdiki Zaman: İsim çekiminin şimdiki zaman biçimi isimlerin üzerine zamir kökenli şahıs ekleri getirilerek yapılır.
• Öğrenilen Geçmiş Zaman: -(I)mIş eki ile kurulur.
• Görülen Geçmiş Zaman: -(I)dI yardımcı fiiliyle yapılır.
• Şart

Yapım Ekleri

1. İsimden İsim Yapan Ekler
2. İsimden Fiil Yapan Ekler
3. Fiilden İsim Yapan Ekler
4. Fiilden Fiil Yapan Ekler

Sıfat-Fiiller

Sayı ve şahsa bağlı fiil çekimine girmeyen, fakat aldığı eklerle fiilin zamanına bağlı olarak taşıdığı kavramı sıfatlaştırdığından kendisinde sıfat ve fiil niteliklerini birleştiren fiil şekillerini oluşturan eklerdir.

Zarf-Fiiller

Cümlede yüklemin anlamını çeşitli yönlerden etkileyen, fiilden bazı eklerle yapılmış, şahıs ve zaman belirtmeyen zarf görevindeki yapılardır.

Hareket Adları (İsim-Fiiller)

1. –(I)ş/ -(U)ş
2. –mag, -mek
3. –ma

Kelime Türleri

Zamirler: Zamir, isimlerin yerini tutan isim soylu kelime türüdür.

a. Kişi Zamirleri

b. Dönüşlülük Zamirleri

c. İşaret Zamirleri

d. Belirsizlik Zamirleri

Sıfatlar

Nesneleri çeşitli yönlerden belirtirler.

a. Niteleme Sıfatları

b. Belirtme Sıfatları

• İşaret Sıfatları
• Sayı Sıfatları
• Kesir Sayı Sıfatları
• Üleştirme Sayı Sıfatları
• Belirsizlik Sıfatları
• Soru Sıfatları

Zarflar

• Zaman Zarfları
• Yer- Yön Zarfları
• Nitelik (Durum) Zarfları
• Miktar Zarfları
• Soru Zarfları

Edatlar

Tek başlarına anlamları zayıf olan, hiçbir nesne ve hareketi karşılamayan anlamlı kelimelerle birlikte kullanılarak onları destekleyen, gramer vazifesi gören kelimelerdir. Üç çeşittir:

• Ünlemler
• Bağlaçlar
• Son Çekim Edatları