Ünite 7: Özbek Türkçesi

Özbek Adı

Özbek adının 1313-1340 yılları arasında hüküm süren Altın Ordu hükümdarı, Özbek Han’dan geldiği en fazla taraftar bulan görüştür. A. A. Semyanov bu fikirlerin temelsiz olduğunu ileri sürerek “Özbek” adının Ak Ordu döneminde ortaya çıktığını ve hem İran hem de Orta Asya tarihçileri tarafından Ak Ordu devletinde Türk-Moğol kabilelerinin tamamı için kullanılan ortak bir ad olduğunu belirtmiştir. A. A. Semyanov, Özbek Han’ın Kök Ordu, yani Altın Ordu hükümdarı olduğunu ve sonradan Özbekler diye adlandırılan kabilelerin ona tâbi olmadığını belirtmektedir. H. Vambery’e göre Özbek kelimesinin tam anlamı “kendi kendinin beği, bağımsız, müstakil” demek olup kelime ‘Öz+bek’ şeklindedir. Denis Sinor’a göre Özbek sözü ‘Oğuz+bek’ kelimelerinin birleşmesinden çıkmıştır. Hasan Eren ise bu sözün ‘Özü+berk’ sözünden geldiğini söylemektedir.

Özbek Türklerinin Tarihi

Özbek Türkleri, Karluk, Kıpçak ve Oğuz Türklerinin birleşmesinden meydana gelmişlerdir. Batu’nun kardeşi Şeybânî neslinden gelen Ebu’l-Hayr Han (1428-1468), büyük dedesi Özbek Han’ın adını verdiği devleti 1428’de kurarak bağımsızlığını ilan etmiştir. Ebu’l-Hayr’ın yönetimini beğenmeyenler, ayrılarak kuzeye çekilmiş ve daha sonra Kazaklar diye adlandırılmışlardır. Ebu’lHayr’ın ardından tahta geçen Şah Budak Han’ın oğlu Şeybânî Han’ın Bâbür Şah’ı yenmesiyle Özbek Türkleri XVI. yüzyılın başında Timurluların hâkimiyetine son vererek, Türkistan’a yayılıp büyük bir güç hâline gelmişlerdir. Kendi aralarında yaşanan bölünmeler sonucu Özbek Türklerinin bir kısmı Yamud Türkmenleri ile Hive (Harezm) Hanlığı’nı devam ettirmişlerdir. 1924’ten 1991’e kadar Özbek Türkleri Rus hâkimiyeti altında yaşamışlardır. Özbekistan 20 Haziran 1990 yılında egemenliğini, 1 Eylül 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir.

Özbek Türkçesi

Özbek Türkçesi, Türk dilinin üç büyük grubundan biri olan Doğu Türkçesi (Karluk) kapsamında değerlendirilir ve Çağatay Türkçesinin devamı olarak kabul edilir. Özbek Türkçesi, Çağdaş Türk lehçeleri arasında, Türkiye Türkçesinden sonra en çok konuşulan lehçedir. Özbek Türkçesi dört ağıza dayandırılır:

1. Kıpçak Özbekçesi
2. Kuzey Özbekçesi
3. Güney Özbekçesi
4. Türkmenceleşmiş Özbekçe

Özbek Türkçesinin ağızlarını üç grup hâlinde tasnif etmek mümkündür:

1. Y’lavçi (y’li) ağızlar/Karluk grubu
2. C’lavçi (c’li) ağızlar/Kıpçak grubu
3. Oğuz grubu

Daha önce Arap alfabesi, Kiril alfabesi ve Latin alfabesi kullanan Özbekistan, 1995 yılında İslam Kerimov’un onayıyla daha kusurlu, eksik ve Türk fonetiğine uymayan, İngiliz-Latin alfabesi temel alınarak hazırlanan ÖzbekLatin alfabesine geçmiştir. Harf sırasında Türkiye Türkçesi yerine İngiliz alfabesinin, harflerin telaffuzunda ise batı dillerinin ve Rusçanın esas alınması, ayrıca h, x, k, q, g, ğ gibi ünsüzlerin kalın ve ince sıralı kelimeler için ayrı ayrı kullanılması ve Türkçenin temel ünlülerinden olan ı ve ü ünlülerini gösteren harflerin bulunmaması başlıca olumsuzluklardır.

Özbek Edebiyatı

Özbek Türkleri Karahanlı ve Çağatay edebiyatlarını tarihî bir devamlılık içinde izleyerek XX. yüzyıl başlarında bir Özbek edebiyatı ortaya koymuşlardır. Aynî, Niyâzî ve Fıtrat üçlüsünün önderliğinde başlayan Çağdaş Özbek şiiri üç döneme ayrılır:

1. Cedit Edebiyatı Dönemi (1910-1938): Dönemin ve Çağdaş Özbek şiirinin en büyük temsilcisi Abdülhamid Süleyman Çolpan (1893-1937)’dır. Çolpan’dan başka bu dönemin diğer şairleri arasında Abdurauf Fıtrat, Elbek, Aybek, Batu, Şâkir, Süleyman, Aydın, Gayretî, Uygun, Hâmid Alimcan, Gafur Gulam sayılabilir.
2. Suskunluk Dönemi (1938-1960): Stalin’in Çolpan, Batu, Elbek gibi Özbek aydınlarını sürgün ve cinayetlerle susturmasıyla başlayan bir dönemdir.
3. Yeni Dönem: Stalin’in 1953’te ölmesinden sonra biraz rahatlama ve yumuşama başlamış, 1960’tan itibaren Özbek edebiyatında lirik şiir tekrar çiçek açmıştır. En önemli şairleri Erkin Vâhidov, Abdulla Aripov, Cemal Kemal, Aziz Abdürrezak ve Rauf Parfi’dir.

Özbek edebiyatında Kâdirî’nin “Ötken Künler, Mehrabdan Çayan, Abid Ketman” gibi romanları; Aynî’nin “Buhara Celladları”; Aybek’in “Kutlug Kan, Nevâiy, Balelik, Ulug Yol” romanları önemlidir.

Özbekistan

Özbekistan, Türkistan’ın coğrafi ve kültürel merkezi olup bölgenin en önemli cumhuriyetidir. 447.400 km2 bir alana ve 22.000.000’u aşan bir nüfusa sahiptir. Kara iklimine sahip ülkede yazlar sıcak ve kurak; kışlar ise soğuk geçer. Ormanların alanı ülke yüz ölçümünün ancak % 1.2’si kadardır. Ülkenin başkenti ve en büyük şehri olan Taşkent, 2,5 milyon nüfusa sahiptir. Bugün 22 milyonu geçen Özbekistan Cumhuriyeti’nin nüfusunun % 88’ini Türkler (Özbek, Karakalpak, Kazak, Türkmen, Tatar, Başkurt) oluşturmaktadır. Özbekistan Cumhuriyeti içerisinde ayrıca özerk bir Türk Cumhuriyeti statüsünde olan Karakalpakistan Cumhuriyeti yer almaktadır. Tarıma dayalı bir ekonomisi olup, hayvancılığın da önemli bir yeri olduğu söylenebilir. Pamuk, ipek kozası, meyve ve sebze üretimi boldur. Hayvancılığın da önemli bir yer tuttuğu ülkenin başlıca yeraltı kaynakları petrol, kömür, doğal gaz, çinko, kurşun ve bakırdır.

Özbek Türkçesi Grameri

Ses Bilgisi: Ünlüler; Özbek Türkçesinde 10 tane ünlü vardır. Ancak bu sesler alfabede 7 harfle gösterilir. a-ä, ı-i, o-ö, u-ü sesleri ortak birer işaretle gösterilir. Yuvarlak å ise, o harfi ile gösterilir. o harfi Rusça kelimelerde o sesini verir. Özbek Türkçesi kalınlık-incelik uyumu yönünden Türk Lehçeleri içerisinde en bozuk olanıdır. Özbek Türkçesinde küçük ünlü uyumunun kısmen işlediğini söylemek mümkündür. Küçük ünlü uyumu, ince-dar ünlünün yardımcı ünlü olarak tercih edilmesinden dolayı bozulur.

Özbek Türkçesinde 23 ünsüz vardır. Kiril alfabesindeki sıralanışına göre bu ünsüzler şunlardır: b, v, g, d, c/j, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t, f, x, ts, ç, ş, q, ğ, h. 23 tane ünsüz Kiril alfabesinde 27 ses işaretiyle gösterilmektedir. Türkiye Türkçesinden farklı olarak k, g ve h ünsüzlerinin kalın şekilleri olan q, ğ ve x sesleri kullanılmaktadır. Ayrıca ñ (ng) ünsüzü de ayrı bir işaretle gösterilmemesine rağmen kullanılmaktadır. Özbek Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler: Türkiye Türkçesiyle karşılaştırıldığında Özbek Türkçesinde kullanılan ünsüzler ile ilgili şu özellikleri tespit edebiliriz:

1. Türkiye Türkçesinde g ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Özbek Türkçesinde ötümsüz şekliyle k’dir.
2. Türkiye Türkçesinde d ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Özbek Türkçesinde ötümsüz t ile başlar.
3. Türkiye Türkçesinde Türkçe asıllı kelimelerde bulunan c sesi, Özbek Türkçesinde ç’dir.
4. Türkiye Türkçesindeki v-, şu kelimelerde b-’dir.
5. Arapça ve Farsçadan geçen kelimelerde bulunan ve bu dillerde uzun olan a, Özbek Türkçesinde å olur.
6. Türkiye Türkçesinde d ve t ile başlayabilen eklerin, Özbek Türkçesinde sadece d’li şekilleri vardır.

Ünsüz Uyumu: Özbek Türkçesinde tonluluk bakımından uyumu “ç” ile başlayan ekler, tek şekilli olduğu için bozmaktadır. Tonsuzluk uyumu bakımından ise, Özbek Türkçesi daha çok uyumsuzdur.

Şekil Bilgisi: İsim Çekim Ekleri;

• Çokluk eki +lär’dır.
• İyelik ekleri tek şekilli olup yuvarlak şekilleri bulunmaz.
• Hal Ekleri: Yalın hâl eksizdir. İlgi hâli eki tek şekilli olup +ning’dir. Yükleme hâli +ni ekiyle yapılır. Yönelme hali eki +gä’dır. Bulunma hâli eki tek şekilli olup +dä’dir. Ayrılma hâli eki tek şekilli olup +dän’dir. Eşitlik, +çä ve ‘gibi’ anlamını veren teg > dek edatından ekleşmiş olan +däy, +dek ekleriyle sağlanır. Aitlik eki +gi ve +ki’dir. Soru eki olarak yazılı dilde sadece mi şekli vardır.

Fiil Çekim Ekleri:

• Şahıs Ekleri: Türkiye Türkçesinde olduğu gibi, Özbek Türkçesinde de üç grup şahıs eki vardır. Bunlar:

1. Zamir kökenli şahıs ekleri,
2. İyelik kökenli şahıs ekleri,
3. Emir kökenli şahıs ekleridir.

• Zaman ve Şekil Ekleri:

1. Bildirme Kipleri: Öğrenilen geçmiş zaman üç şekilde yapılır:

• 1. tip öğrenilen geçmiş zaman: -(i)b(di) ekiyle yapılır.
• 2. tip öğrenilen geçmiş zaman: -gän ekiyle yapılır.
• 3. tip öğrenilen geçmiş zaman: -miş eki ile yapılır.

Özbek Türkçesinde 1. tip görülen geçmiş zaman, -di ekiyle yapılmaktadır. İkinci tip görülen geçmiş zamanın yalnızca olumsuz şekli olup “-gän + iyelik eki + yoq” kalıbıyla kurulur.

Özbek Türkçesinde şimdiki zaman çekimi dört şekilde yapılır:

• 1. tip şimdiki zaman: -ä/-y ekiyle yapılan şimdiki - gelecek zamandır.
• 2. tip şimdiki zaman: -yäp ekiyle yapılır.
• 3. tip şimdiki zaman: -måqdä ekiyle yapılır.
• 4. tip şimdiki zaman: -(ä)yåtir ekiyle yapılır.

Gelecek zaman çekimi dört şekilde yapılır:

• 1. tip gelecek zaman: -ä/-y ekiyle yapılır.
• 2. tip gelecek zaman: İkinci tipi “kesin gelecek zaman”dır; -äcäk ekiyle yapılır.
• 3. tip gelecek zaman: Üçüncü tipi “niyet ifadeli gelecek zaman”dır; -måqçi ekiyle yapılır.
• 4. tip gelecek zaman: Dördüncüsü¨ öğrenilen geçmiş zaman kipinin ikinci tipinin süreklilik bildiren tur- yardımcı fiili ile kaynaşıp kalıplaşmış şekliyle yapılır. Ünsüzle biten fiillere -ädigän, ünlüyle biten fiillere ise -ydigän eki getirilir.
• 5. tip gelecek zaman: Özbek Türkçesinde gelecek zamanın edebî metinlerde çok az rastlanan “-gü (- ğu) + iyelik eki (+dir)” ile kurulan şekli de bulunmaktadır.

2.Tasarlama Kipleri: Geniş zaman kipi gelecek zaman anlamını da verdiği için “belirsiz gelecek zaman” olarak adlandırılmakta ve -(ä) r ekiyle yapılmaktadır. Şart kipi -sä ekiyle kurulur. Gereklik kipinin müstakil şekli yoktur; “keräk” kelimesi kullanılarak “fiil + (i)ş + iyelik eki + kerak” ve “-sä + şahıs eki + keräk” yapılarıyla ifade edilir. Emir çekiminde her şahıs için ayrı bir ek veya şekil vardır. İstek çekimi, emir çekiminin dışında başlıca iki şekilde ifade edilmektedir:

• 1. tip istek kipi: -gäy (-käy, -qay) eki ile çekimlenir.
• 2. tip istek kipi: İstek kipini karşılamak için “-gü + iyelik eki +bår” kalıbı da kullanılır.

3.Fiillerin Birleşik Çekimi: Özbek Türkçesinde e- “i-” fiili kullanılmak suretiyle basit çekimlerin rivayeti yapılır. Bunun için de e- fiilinin üstüne -gän ve -miş ekleri getirilir. Hikâye şekli e- (imek) fiiline - di ekinin gelmesiyle oluşan “edi” ekiyle yapılır. Şartlı birleşik çekim bol- (ol-) fiilinin üzerine şart ekinin getirilmesiyle oluşan “bolsä” yapısıyla meydana getirilir. İsim çekiminde şimdiki zaman veya geniş zamana kişi ekleri; geçmiş zaman ve şarta ise e- (imek) fiili getirilerek yapılır.

Yapım Ekleri: Türkiye Türkçesiyle Özbek Türkçesinde kullanılan yapım ekleri büyük oranda aynıdır. Türkiye Türkçesinde olduğu gibi Özbek Türkçesinde de yapım ekleri dört çeşittir:

1. İsimden isim yapan ekler,
2. İsimden fiil yapan ekler,
3. Fiilden isim yapan ekler,
4. Fiilden fiil yapan ekler

Sıfat-fiiller: Özbek Türkçesindeki sıfat-fiiller şunlardır: - (ä)yåtgän; -(a/-y)digän; -äcäk; -är; -mäs; -ärli/-ärli; -gän, - kän, -qan; -miş

Zarf-Fiiller: Özbek Türkçesinde görülen zarf-fiiller şunlardır: -(i)b/(-bån); -ä/-y; -gäç, -käç, -qaç; -gäni; -gäli; - gändä/-qandä; -gäniçä; -günçä; e-kän; -mäsdän; -mäy

Hareket Adları (İsim-Fiiller): Özbek Türkçesinde hareket adları (isim-fiiller) üç türlü ekle yapılır: 1. -(i)ş; 2. -måq; 3. -(U)v

Zamirler: Özbek Türkçesinde kişi zamirleri şunlardır: men, sen/siz, u; biz, sizlär/ senlär, ulär. Dönüşlülük zamiri “öz”dür.

Dönüşlülük Zamiri: Dönüşlülük zamiri “öz”dür: özim (kendim), özing, özi, özi-miz, özingiz, özläri.

Özbek Türkçesinde işaret zamirleri şunlardır: bu, şu, u (o), öşä (o), bulär (bunlar), şulär (şunlar), ulär (onlar), öşälär (onlar).

Özbek Türkçesindeki belirsizlik zamirleri şunlardır: älläqaysi (herhangi bir, biri), ällänärsä (bir şey), ällänimä (bir şey), älläqançä (birkaç), ayrim (bazı, kimi), ba’zi (bazı), ba’zi birlär (bazıları, kimileri), biråv (biri, birisi), bir qançä (bir kaç), bir neçä (birkaç).

Özbek Türkçesindeki başlıca soru zamirleri şunlardır: qaysi (hangi), qaysiläri (hangileri), kim/kimlär (kim, kimler), nimä (ne), nimälär (neler), nimäni (neyi), qançäsi (ne kadarı), neçtäsi (ne kadarı), närsä (ne).

Sıfatlar: Özbekçede kullanılan sıfatlar aşağıdaki gibi sınırlandırılmaktadır:

1. Niteleme sıfatları; varlıkların özelliklerini, vasıflarını, yapılarını bildirmektedirler: yaxşi kişi (iyi insan), kättä üy (büyük ev), qårä tåş (kara taş), yåmån xåtin (kötü kadın), songgi söz (son söz).
2. Belirtme sıfatları: Belirtme sıfatları varlıkların yerlerini, sayılarını, soru durumlarını ve belirsizlik şekillerini belirtirler. Kendi arasında dörde ayırabiliriz.

a. İşaret sıfatları

b. Sayı sıfatları

i. Asıl sayı sıfatları

ii. Sıra sayı sıfatları

iii. Kesir sayı sıfatları

iv. Üleştirme sayı sıfatı

c. Belirsizlik sıfatları

d. Soru sıfatları

Zarflar: Özbekçede zarf çeşitlerinden zaman zarfları, yeryön zarfları, nitelik (durum) zarfları, miktar zarfları, soru zarfları kullanılmaktadır.

Zaman Zarfları İş ve hareketin olduğu zamanı, vakti gösterir. Özbek Türkçesindeki bazı zaman zarfları şunlardır: bugün (bugün), endi (şimdi), song (sonra) gibi.

• Yer-Yön Zarfları: İş ve hareketin yapıldığı yeri bildirir. Özbek Türkçesinde bazı yer zarfları şunlardır: åst (alt), päst (alt, aşağı), årt (art, geri), åld (ön), tåşqari (dışarı), üst (üst), yuqåri (yukarı), årqa (arka), içkäri (içeri), beri, näri (öte, ora, ileri), toğri (doğru), qarşi (karşı), ilgäri (ile-ri, öne doğru).
• Nitelik (Durum) Zarfları: İş ve hareketin yerine getirilme tarzını bildirir. Özbek Türkçesinde bazı nitelik zarfları şunlardır: därhål (derhal), birdän (birden), birgä (birlikte), mäcburän (mecburen), täsådifän (tesadüfen), qahrämånlärçä (kahramancasına), härhåldä (herhalde), şundäy (şöyle), undäy (öyle).
• Miktar Zarfları: İş ve hareketin miktarını bildirir: piçä (azıcık, biraz), biräz (biraz), säl (biraz, birazcık), äzmunçä (az, azıcık), birmunçä (biraz), ançä (bir hayli), köp (hep, çok).
• Soru Zarfları: Fiilleri, zarfları ve sıfatları soru ilgisiyle belirleyen zarflardır: Özbek Türkçesinde bazı soru zarfları şunlardır: qandäy (nasıl), neçük (nasıl, niçin), negä (niye), nimä üçün (ne için), qaçån (ne zaman), nimädän (neden, niçin), nimägä (niye, niçin), qandåq (nasıl), qançägäçä (ne zamana kadar).

Edatlar tek başlarına anlamları olmayan, hiçbir nesne ve hareketi karşılamayan anlamlı kelimelerle birlikte  kullanılarak onları destekleyen, gramer vazifesi gören kelimelerdir. Özbekçede ünlemler, bağlaçlar ve son çekim edatları olmak üzere üç çeşit edat bulunmaktadır.

Ünlemler dört başlıkta incelenmektedir:

1. Duygu ünlemleri
2. Seslenme ünlemleri
3. Gösterme ünlemleri
4. Cevap ünlemleri

Özbek Türkçesindeki başlıca bağlaçlar şunlardır:

• Sıralama bağlaçları
• Denkleştirme bağlaçları
• Karşılaştırma bağlaçları
• Cümle başı bağlaçları
• Sona gelen bağlaçlar

Özbek Türkçesinde görülen başlıca son çekim edatları şunlardır:

• Yalın ve ilgi halinden sonra kullanılanlar
• Yönelme halinden sonra kullanılanlar
• Ayrılma halinden sonra kullanılanlar