Ünite 7: Kırgız Türkçesi

Kırgız Adı

Eski Çin, Yunan, Göktürk, Arap, Çağatay, Acem ve Moğol kaynaklarında geçen “Kırgız” boy adı ile ilgili pek çok tahlil ve değerlendirme yapılmış ancak kesin bir yargıya varılamamıştır. Kırgız adı Çin kaynaklarında, Hakas veya Keges olarak geçmektedir. Ruslar bir müddet Kazaklara da Kırgız demişlerdir. Kırgız adıyla ilgili görüşlerin çoğu halk etimolojisine dayanmaktadır. Radloff ’un tespit ettiği meşhur bir efsaneye göre “Kırgız” kelimesi “kırk kız” sözlerinden oluşmaktadır. L. Ligeti ise en eski metinlerden itibaren “kırkız” şeklinde görülen kelimenin “kırk” sayısına (ı)z çoğul eki getirilerek genişletildiğini ve kelimenin “kırklar” anlamına geldiğini belirtmektedir. Ligeti’nin bu görüşü, en fazla kabul gören teoridir.

Kırgız Türklerinin Tarihi

Kırgız Türkleri, Türk tarihinin bilinen en eski kavimlerinden birisidir. Çin kaynaklarının verdiği bilgiye göre, Kırgız Türkleri ilk devletini MÖ III. asırda kurmuştur. Bu ilk Kırgız devletinin adı Çin kaynaklarında “Ki-Ku, Kie-Ku” olarak geçer. MÖ II. yüzyılda Kırgızlar Büyük Türk İmparatorluğu’na dâhil olurlar. Hun İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra Kırgızlar IV. yüzyılda büyük bir devlet kurarlar. Bu devlet, Çin kaynaklarında “Hakas Devleti” adıyla anılır. Baykal gölünden Tibet’e kadar uzanan saha Kırgız İmparatorluğunun idaresi altına girer.

VI. yüzyılda Kırgızlar, Göktürklerin hâkimiyeti altına girerler. Ancak Göktürklere baş eğmezler ve esaretleri boyunca pek çok kez Göktürklere başkaldırarak kendi devletlerini kurarlar. Bu devlet X. yüzyılda Kara Hıtaylar tarafından ortadan kaldırılır. XX. yüzyılın başında verilen hürriyet mücadelesinin sonunda 1918’de ilan edilen Türkistan özerk vilayetinin bir parçası olarak kurulan Kırgızistan, Bolşevik kuvvetlerinin Türkistan’ı işgal etmesiyle, diğer Türkistan cumhuriyetleriyle beraber Rusya Federasyonu’na bağlanır. Kırgızistan, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra diğer Türk cumhuriyetleriyle birlikte 31 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığına kavuşmuştur.

Kırgız Türkçesi

Kırgız Türkçesi kuzey, güneydoğu ve güneybatı olmak üzere üç ana ağıza ayrılır. Kırgız Türkçesi tarihî olarak üç gelişim devresi içerisinde ele alınır:

Eski Kırgız Türkçesi (VII.-IX. yüzyıllar): Konuşulduğu alanda eski Uygur ve Oğuz Türkçeleri ile sürekli ilişkide bulunmuştur. Bunlarla birçok ortak yönleri vardır.

Orta Kırgız Türkçesi (X.-XV. yüzyıllar): Bu dönemden elde belge bulunmaz. Kırgız boyları arasında sıkı bir bağ vardır. Göçebe bir halkın dili olarak, halk arasında ve halk edebiyatında işlenmiştir.

Yeni Kırgız Türkçesi (XV. yüzyıldan sonra): XVIII. yüzyıl ortalarından sonra Kırgız Türkçesine Arapça ve Farsça kelimeler girmeye başlar. XVIII. yüzyıl ortalarından Ekim devrimine kadar ağızlar arası ayrılıklar oluşur. Son dönemde ise, ağızlar arası ayrılıklar azalır. Ortak yazı dili arama çabaları başlar. Kırgız Türkçesi son dönemlerde edebiyat dili özelliği kazanır.

Kırgız Türkleri 1924-1928 yılları arasında Arap alfabesini, 1928-1940 yılları arasında Latin alfabesini kullanmışlar, 1940’tan sonra da Kiril alfabesini kullanmaya başlamışlardır. Kırgız Türkleri, bugün de Kiril alfabesini kullanmaktadırlar. 21 Ağustos 1991 Kırgızistan bağımsızlık bildirgesi ile Kırgız Türkçesi resmî dil olarak ilan edilmiştir.

Kırgız Edebiyatı

XX. yüzyıla kadar yazılı edebiyatları olmayan Kırgız Türklerinin çok zengin bir halk edebiyatı vardır. Halk edebiyatına nazım türleri hâkimdir. Halk edebiyatı türleri içerisinde destan ve halk hikâyeleri önemli bir yer tutar. Destanlar arasında Manas, Kurmanbek, Er Tabıldı, Kedeykan, Olcobay Menen Kişimcan gibi destanların yanı sıra, eski âdetlerle hayat pratikleri hakkındaki şiirler, bilmeceler, atasözleri, kahramanlık destanları, hikâye ve masallar, efsaneler, dini ve lirik şarkılar zengin Kırgız Folklorunun önemli türleridir. Destanlar arasında, Manas Destanı Kırgız sözlü edebiyatının şaheseri ve aynı zamanda dünya edebiyatının en uzun destanıdır. 500.000 beyitten fazla olan bu destan, bugüne kadar sözlü olarak manasçılar tarafından getirilmiştir. Keldibek, Maymanbay, Timbek, Sagımbay Orazbakoğlu, Sayakbay Karalayoğlu önemli manasçılardır.

Kırgızlarda yazılı edebiyat 1920’lerden sonra gelişmeye başlamıştır. Kırgız Türkçesi ile yazılan ilk eser 1911’de çıkan Moldo Kılıç Şamırkanuulu’nun “Zilzala” adlı ırlar kitabıdır. Sovyet devresinde kültür ve edebiyat alanında büyük bir teşkilatlanma olmuş ve çok zengin sözlü bir geleneği olan Kırgız yazılı edebiyatı, bu yüzyılda giderek gelişmiştir. Kırgız edebiyatının en büyük ismi, Cengiz Aytmatov’dur. Aytmatov, dünyanın en bü- yük romancılarından birisi olarak kabul edilmektedir. Aytmatov’un eserleri yetmiş ülke diline çevrilmiştir. Cemile adlı hikâyesiyle ünlenen Aytmatov’un; Yüzyüze, Selvi Boylum, İlk Öğretmen, Deve Gözü, Toprak Ana, Gülsarı, Beyaz Gemi, Gün Olur Asra Bedel, Dişi Kurdun Rüyaları gibi hepsi şaheser niteliğinde olan birçok roman ve hikâyesi bulunmaktadır.

Kırgızistan

Kırgızistan Cumhuriyeti, Orta Asya’nın kuzeydoğusunda dağlık bir bölgede kurulmuştur. Dağlık bir bölgede olan Kırgızistan’da çeşitli göller oluşmuştur. Dünyadaki en bü- yük krater göllerinden biri olan Isık Gölü Kırgızistan’da bulunmaktadır. Tam bir kara iklimine sahip olan Kırgızistan, yağış yönünden oldukça fakirdir. Bugün cumhuriyetle yönetilen Kırgızistan, idari olarak yedi bölgeye ayrılmıştır. Bu bölgeler; Çüy, Isık-Köl, Narın, Calalabad, Batken, Talas ve Oş’tur.

Kırgızistan’ın ekonomisi başta hayvancılık olmak üzere tarıma dayanmaktadır. Faal nüfusun % 84’ü tarım ve ormancılık alanlarında çalışmakta ve millî gelirin % 40’ı tarım ve ormancılık sektöründen sağlanmaktadır. Tarım alanından sağlanan gelirin % 66’sı hayvancılıktan sağlanmaktadır. Tarım ürünleri arasında buğday, arpa, mısır, tütün, pamuk ve patates önemli bir yer tutmaktadır. Ülkenin başlıca yer altı zenginlikleri kömür, ham petrol, doğal gaz, uranyum, civa, antimon, çinko, kalay ve tungsten oluşturur.

Kırgız Türkçesi Grameri

Ses Bilgisi

Ünlüler

Kırgız Türkçesinde sekiz ünlü vardır. Bu ünlüler Türkiye Türkçesindeki ünlülerle aynıdır: “a, e, ı, i, o, ö, u, ü”. “e” sesi kelime başında “Э э” işaretiyle; kelime içinde ise “e” işaretiyle gösterilir: эки-eki (iki), эже-ece (abla), мен-men (ben), сен-sen. Bu ünlülerin dışında Kırgız Türkçesinde bir de y ünsüzü ile birlikte kullanılan ünlüler vardır: Ё ё = yo (коёт-koyot “koyar”, Ю ю = yu (моюн-moyun “boyun”, Я я=ya (aяк-ayak).

Kırgız Türkçesinin tipik özelliği uzun ünlüler bulundurmasıdır. Kırgız Türkçesinde uzun ünlülerin meydana gelişi şu yollarla olmuştur:

• İki ünlü arasındaki arka damak ünsüzü g düşer ve karşılaşan iki ünlü, uzun bir ünlüye dönüşür: bagatur > baatır, sagım > saam (bir sağım), bugday > buuday, ağrı > aaru, aglık > sooluk.

• Hece sonundaki ğ, g, v ünsüzü diftonglaşarak ünlüye dönüşür: tag > too (dağ), sag > soo (sağ), bag > boo (bağ), ev > öö, su (sub) > suu.

• Alınma kelimelerde ünlüler arasında kalan v düşerek uzun ünlü meydana getirir: kavim > koom, devir > door, cevap > coop.

• Alınma kelimelerde ünlüler arasında h düşer ve uzun ünlü meydana getirir: baha > baa, şehir > şaar, kahraman > kaarman.

Kırgız Türkçesinin en önemli ve tipik özelliklerinden biri de ünlü yuvarlaklaşmadır. İlk hecedeki yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü), sonraki hecelerde bulunan düz ünlüleri yuvarlaklaştırır. İlk hecedeki o ve u, sonraki hecelerde bulunan a’ları o’ya, ı’ları u’ya çevirir: bolso (olsa), bolbodu (olmadı), coldoştorum (yoldaşlarım).

Ünlü Uyumları

1. Büyük Ünlü Uyumu

Büyük ünlü uyumu Kırgız Türkçesinde sağlam bir şekilde işlemektedir: cayçılıktan (huzurdan), eşikteştik (kapı komşuluğu), artındagı (arkasındaki), cigitter (yiğitler), kurbı- lık (akranlık), ökünüç (pişmanlık), camandık (kötülük), kotormoçu (tercüman).

2. Küçük Ünlü Uyumu

Kırgız Türkçesindeki küçük ünlü uyumu (düzlük-yuvarlaklık) Türkiye Türkçesinden biraz farklıdır. Kırgız Türkçesinde düz ünlüleri düz ünlüler, yuvarlak ünlüleri ise yuvarlak ünlüler takip eder. Yuvarlak ünlülerden sonra düz ünlülerden sadece a gelebilir. Kırgız Türkçesinde ileri derecede bir yuvarlaklaşma olduğu için ilk hecede bulunan yuvarlak o, ö, ü ünlüleri devam eden hecelerdeki düz ünlüleri yuvarlaklaştırır: torpok (toprak), coldoş (yoldaş), koşmo (koşma); töşök (döşek), köçmön (göçmen), ölümdön (ölümden); üstöm (üstün).

Ünsüzler : Kırgız Türkçesinde yirmi ünsüz vardır: “b, c, ç, d, f, g, x, k, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, y, z”. Kırgız Türkçesi alfabesinde 20 ünsüzden başka çift ses değerine sahip ve daha çok Rusça kelimelerde görülen şu işaretler de bulunmaktadır: Ë (yo), Ц (ts), Щ (şç), Ю (yu), Я (ya).

Ünsüz Uyumu: Kırgız Türkçesinde ünsüz uyumu tam olarak işlemektedir.

Şekil Bilgisi

İsim Çekim Ekleri

1. Çokluk Eki: +lAr; +dAr, +tAr; +lOr, +dOr, -tOr: mamileler (münasebetler), arabalar, karlar, üylör (evler), ketkender (gidenler), coldor (yollar), baştıktar (başlıklar), coldoş- tor (yoldaşlar), cigitter (yiğitler), süröttör (resimler).

2. İyelik Ekleri: 1. teklik +m, 1. çokluk +bIz,+bUz; 2. teklik +ñ, 2. çokluk +ñIz, +ñUz; +ñAr, +ñOr; +ñIzdAr, +ñUzdOr ;3. teklik +I, +U; +sI, +sU; 3. çokluk +I,+U; +sI, +sU Örneğin; enem (annem), eneñ, enesi, enebiz, eneñer, enesi.

3. Hâl Ekleri

a. Yalın hâl: Eksizdir. Örneğin, baaluu (kıymetli, pahalı), cırtkıç (yırtıcı), açkıç (anahtar), köz (göz), kuyruk.

b. İlgi hâli: +nIn,+nUn; +dIn,+dUn; +tIn,+tUn: balanın, enenin (annenin), elinin (halkının), cıldın (yılın), elibizdin (halkımızın), üydün (evin).

c. Yükleme hâli: +nI; +dI, +tI; +nU, +dU, +tU: çıgarmanı (eseri), süyüünü (sevgiyi), kıluunu (kılmayı), ayıldı (köyü), müşküldü (müşkülü), dindi (dini) , sözdördü (sözleri).

d. Yönelme hâli: +gA; +gO; +kA, +kO: adamga (adama), tulgaga (ocağa), elge (halka), colgo (yola), üygö (eve), cıgaçka (ağaca), avtobuska (otobüse).

e. Bulunma hâli: +dA; +dO; +tA; +tO: şaarda (şehirde), cerde (yerde), coldo (yolda), üñkürdö (mağarada).

f. Ayrılma hâli: +dAn, +dOn; +tAn, +tOn; +An: kaydan (nereden), cerden (yerden), coldon (yoldan), közdön (gözden), taraptan (taraftan), kitepten (kitaptan).

g. Eşitlik hâli: +çA; +çO; +dAy, +tAy, +tOy: erkinçe (rahatlığınca), tuugandarınday (kardeşleri gibi).

h. Vasıta hâli: vasıta hâli eki “menen” (ile) kelimesiyle yapılır: kol menen (elle), çeti menen (kıyısıyla).

4. Aitlik eki

+kI, +kU; +gI, +gU: balanıkı (çocuğunki), meniki (benimki), aldıdagı (önündeki), kaptagı (torbadaki)

5. Soru eki

-bI, -bU; -pI, -pU: alamınbı (alıyor muyum), çabayınbı (vurayım mı), alarsıñbı (alır mısın).

Fiil Çekim Ekleri

1. Şahıs Ekleri

Fiil çekimlerinde şahsı gösteren eklerdir. Kırgız Türkçesinde şahıs ekleri üç grupta toplanabilir:

a. Zamir Kökenli Şahıs Ekleri: 1. teklik -mIn, -mUn, m; 1. çokluk -bIz, -bUz; 2. teklik -sIn,-sUn; 2. çokluk -sInAr, -sUnOr; -sIzdAr, -sUzdOr; sIz, sUz; 3. teklik -ø, 3. çokluk -ş b.

b. İyelik Kökenli Şahıs Ekleri: 1. teklik -m, 1. çokluk -k; 2. teklik -ñ, 2. çokluk -ñAr, -ñOr; -ñIzdAr; -ñUzdOr; -ñIz, -ñUz ; 3. teklik -ø, 3. çokluk -ş

c. Emir Kökenli Şahıs Ekleri: 1. teklik -Ayın, -OyUn; -yIn, yUn; 1. çokluk -AlIk, -OlUk; -AlI, -OlU; 2. teklik -ø, 2. çokluk -gIlA, -gUlA; -ñIzdAr, -ñUzdOr; -ñIz, -ñUz; 3. teklik -sIn, -sUn, 3. çokluk -ş-sIn, -ş-sUn

2. Zaman ve Şekil Ekleri

a. Bildirme Kipleri

1. Öğrenilen Geçmiş Zaman: -(ı)ptIr, -(U)ptUr: açıptırmın (açmışım), açıptırsıñ, açıptır, açıptırbız, açıptırsıñar, açıptır/açışıptır.

2. Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman: -dI, -dU; -tI, -tU; -gAn, -kAn; -gOn, -kOn;-çU: açtım açtıñ, açtı, açtık, açtıñar, açtı.

3. Şimdiki Zaman

1. Tip Şimdiki Zaman: fiil + (ı)p otur-, cat-, cür-, tur- + a (e, o, ö, y) + şahıs eki; -OOdO; -UUdA: alıp oturamın (alıyorum), alıp oturasıñ, alıp oturat, alıp oturabız, alıp oturasıñar, alıp oturat.

4. Gelecek Zaman: -A, -O; -y: tutamın(tutuyorum), tutasıñ, tutat, tutabız, tutasıñar, tutuşat.

5. Geniş Zaman: -Ar, -Or; -r: aytarmın (söylerim), aytarsıñ, aytar, aytarbız, aytarsıñar, aytışar.

b. Tasarlama Kipleri

Şart Kipi: -sA, -sO: aylansam (dönsem), aylansañ, aylansa, aylansak, aylansañar, aylansa.

2. Gereklilik Kipi: -(I)ş, -(U)ş+kerek/zarıl/lazım; fiil+- OO/-UU+iyelik eki+kerek/zarıl/laazım; fiil ismi+ yö- nelme hâli eki+ tiyiş

3. Emir Kipi: Emir kipinde her şahsın ayrı bir eki vardır. İstek Kipi: fiil+gİ (-kİ)+iyelik eki+bar/kelet; mAk(çI), -mOk(çU); -gAy ele+iyelik kökenli şahıs eki

Fiillerin Birleşik Çekimi

Kırgız Türkçesinde birleşik çekim: Rivayet eken (nadiren imiş) ile yapılır. Hikâye ele ile yapılır. Şart bol- fiilinin şart çekimi ile oluşturulur.

i- ve iken İle Yapılan İsim Çekimi

Şimdiki zamanda (veya geniş zamanda) şahıs ekleri; geçmiş zamanda eken ve ele, şart çekiminde ise bolso kullanılır.

Yapım Ekleri:

İsimden İsim Yapan Ekler: +çA, +çO; +çAk; +çAn; +çI, +çU; +çIk, +çUk; +çIl, +çUl; +çIlIk; +dAş, +dOş; +tAş, +tOş; +lAş, +lOş; +gIlt, +gUlt; +IrAAk, +UrOOk; +lIk, +lUk; +dIk, +dUk; +tIk, +tUk; +lUU; +dUU; +tUU; +OO; +sIz, +sUz; +ay: Kırgızça, Orusça (rusça), Türkçö (Türkçe), oorukçan (hastalıklı), ısıkçan (ateşli), pahtaçı (pamukçu), koyçu (koyun çobanı), irimçik (peynir), çalçık (bataklık), botoçuk (deve yavrusu), cerdeş (hemşehri), atalaş (kardeş), kepteş (musahip), keñeşteş (akıldaş).

İsimden Fiil Yapan Ekler: +A-, +O-; +Ay-, +Oy-; +dA- , +dO-; +I-, +U-; +kAr-, +kOr-; +gAr-, +gOr-; +lA-, +lO-; +dA-, +dO-; +tA-, +tO-; +lAn-, +lOn-; +dAn- , +dOn-; +tAn-, +tOn-; +r- (+Ar-, +Or-, +Ir-); +rA-, -rO-; +sI-, +sU-; +sIrA- ,+sUrA-: keze- (nişan al-), tünö- (tüne-), orno- (yerleş-),meltilde(silme dol-), löküldö- (söverek üzerine atıl-),verkele- (nazlandır-, okşa-), oylo- (düşün-), ürgülö- (uyukla-, pinekle-).

Fiilden İsim Yapan Ekler: -Ak, -Ok; -çAk, -çOk; -dI, -dU; -gA, -gO; -gAk, -gOk; -kAk, -kOk; -gI, -gU; -kI, -kU; -gIç, -gUç; -kIç, -kUç; -gIn, -gUn; -kIn, -kUn; -Iç, -Uç; -k (-Ik, -Uk); -m (-Im, -Um); -mA, -mO; -mAk; -mIş, -mUş Fiilden Fiil Yapan Ekler: -dIr-, -dUr-; -tIr-, -tUr-; -gIlA- ; -kIlA-; -gIz-,-gUz-; -kIz-,-kUz-; -l- (-Il-, -Ul-); -n- (-In-, -Un-); -r- (-Ir-, -Ur-); -ş- (-Iş-, -Uş-); -t- (-It-, -Ut-): bıçak, catak (yatak), möörök (çok böğüren), erinçeek (üşengen), tañılçak (bağ, deste), unutçaak (unutkan), cürölgö (alışkanlık), agılga (sert, kalkan).

Sıfat-Fiiller: -Ar, -Or, -r; -bAs, -bOs; -pAs, -pOs; -gAn, -gOn; -kAn, -kOn; -OOçU, -UUçU, -çU; -A, -O; -y elek; -GIs, -GUs Zarf-Fiiller: -A, -O, -y; -ArdA, -OrdO; -rdA; -bAstAn, -bOstOn; -gAnçA ; -kAnçA; -gAndA ; -kAndA; -gAnI, -gOnU; -kAnI, -kOnU; -gIçA, -gUçA; -kIçA, -kUçA; -mAyInçA, -mOyUnçA; -p (-Ip, -Up): keltir- (getir-), öltür- (öldür-), östür- (yetiştir-, büyüt-),cürgüz- (yürüt-), catkız- (yatır-), cetkiz- (ulaştır-), cogolt- (kaybet-).

Zarf-Fiiller: -A, -O, -y; -ArdA, -OrdO; -rdA; -bAstAn, -bOstOn; -gAnçA ; -kAnçA; -gAndA ; -kAndA; -gAnI, -gOnU; -kAnI, -kOnU; -gIçA, -gUçA; -kIçA, -kUçA; -mAyInçA, -mOyUnçA; -p (-Ip, -Up): cılmaya karadı (gülerek baktı), bara bara çeçiler (giderek çözülür), kelgende (geldiğinde, gelince), ketkende (gittiğinde, gidince), açkanda (açtığında), Oorukanadan çıkkanda (hastaneden çıktığında), çapıp > çaap (koşup), tapıp > taap (bulup), tepip > teep (tepip), öpip > ööp (öpüp).

Hareket Adları (İsim-Fiiller)

Kırgız Türkçesinde hareket adları iki türlü ekle yapılır:

1.-v; baruv > baruu (gitmek), kelüv > kelüü (gelmek), kıynav > kıynoo (eziyet etmek), cıynav > cıynoo (toplamak), süyüv > süyüü (sevmek), karav > karoo (bakmak), cazuv > cazuu (yazmak).

2. -ş (-Iş, -Oş, -Uş): soguş (çarpma), olturuş (oturuş), okuş (okuma, okuyuş), süylöş (konuşma), cürüş (yürüyüş), uruş (vuruş), barış (varma, varış) atkarılış (başarma, icra etme), ceş (yeme, beslenme).

KelimeTürleri

Zamirler

a. Kişi Zamirleri: men, sen, al; biz, siz, alar

b. Dönüşlülük Zamiri: Kırgız Türkçesinde dönüşlülük zamiri “öz”dür: özüm (kendim), özüñ, özü, özübüz, özüñüz, özdörü/özülörü).

c. İşaret Zamirleri: bu, bul (bu), uşul (şu), uşu (şu), al (o), oşol (şu), tigi (o), beriki (şu, şuradaki), tigil (o), bular (bunlar), oşolor (onlar), uşular (şunlar), tigiler (onlar), tee (şu), teetegi (şu, şuradaki).

d. Belirsizlik Zamirleri: biröö (biri), kimdir biröö (biri), kee biröösü (bazısı), bir nerse (bir şey), alda kanday (nasıl olduğu bilinmeyen), baarı (hepsi, herkes), bardıgı (hepsi), camı (hepsi), bütkül (bütün), eçteme (hiçbir şey), barça (bütün), eç kim (hiç kimse), eç nerse (hiçbir şey), eç kaçan (hiçbir zaman), tükünçö (filanca).

e. Soru Zamirleri: kim, ne, emne (ne), kanday (nasıl), kaysı (hangi), kança (ne kadar), neçe (ne kadar).

Sıfatlar

Niteleme Sıfatları: tuura sözdü kişi (açık sözlü kişi), körktü küz (güzel sonbahar), kümüş küzgü (gümüş ayna).

Belirtme sıfatları: Belirtme sıfatları varlıkların yerlerini, sayılarını, soru durumlarını ve belirsizlik şekillerini belirtirler. Kendi arasında dörde ayrılır:

İşaret Sıfatları (bu, bul (bu), uşul (şu), uşu (şu), al (o), oşo(l) (şu, işbu), tigi(l) (şu)).

Sayı Sıfatları (Bir, eki, üç, tört, beş, altı, ceti, segiz, toguz, on, cıyırma (yirmi), altınçı, kırkınçı (kırkıncı), ekinçi (ikinci), arım alma (yarım elma), çeyrek saat (çeyrek saat). beş beşten (beşer), eki ekiden (ikişer)).

Belirsizlik Sıfatları (kee bir (bazı), ayrım (bazı), ayrıkça köp (hayli), eç (hiç), cetişerlik (bir- çok), bir-az (biraz), bir top (birkaç, epey), köp (çok), neçe (nice), bir neçe (birkaç), bir katar (bir takım)).

Soru Sıfatları (kaysı (hangi), kanday (hangi), kança (kaç), neçe (kaç), neçençi (kaçıncı), kançançı kaçıncı)).

Zarflar

Zaman Zarfları(bügün (bugün), bıltır (geçen yıl), erteñ (yarın), murun (önce, eskiden), eç kaçan (hiçbir zaman), tün (gece), kündüz (gündüz), kiyin (sonra), dayım (daima), kışında, cayda (yazın), keç/keçinde (akşam), ar dayım (her zaman)).

Yer-Yön Zarfları (mında (burada), al cerde (orada), uşul cerde (şurada), tömön (aşa- ğı), cogoru (yukarı), içkeri (içeri), tışkarı (dışarı), ilgeri (ileri), art cak (geri), astı (alt), üst, mañday cak (karşı), öyüz (öte)).

Nitelik (Durum) Zarfları (daroo (derhal, hemen), kokustan (birden), kütüüsüzden (birdenbire), birge (birlikte), mıktı (güzel, iyi, sağlam), macbur bolgonduktan (mecburen), aşıgış (acele), akırın (yavaş), uşunday (şöyle), baçım (tez), anday (öyle), mınday (böyle), betme-bet (yüzyüze), arañ (zorla), bekerge (boşuna)).

Miktar Zarfları (az, eñ (en), dalay (pek çok), köp-köptön (çokça), ayabay (pek çok), abdan (çok), dagı (daha), az-azdan (azar azar), saal (azıcık), ança-mınça (biraz), bir-az (biraz), köp (çok), cakşı (gayet), boluşunca (oldukça)).

Soru Zarfları (kanday (nasıl), emne üçün (niye, niçin), kaçan (ne zaman), emne/emnege/nege (niçin, niye), emnelikten (niçin), kantip (nasıl), kaysı kezde (ne zaman), kança (ne kadar, kaç), kançalık (ne kadar)).

Edatlar

Tek başlarına anlamları zayıf olan, hiçbir nesne ve hareketi karşılamayan anlamlı kelimelerle birlikte kullanılarak onları destekleyen, gramer vazifesi gören kelimelerdir. Ünlemler, bağlaçlar ve son çekim edatları olmak üzere üç çeşit edat bulunmaktadır.

Ünlemler: His ve heyecanları ifade etmek için kullanılan kelimelerdir: ee (ha, işte, ya), oh, botom (vay), oy çirkin oy (vay gidi vay), a (hey), ay (hey), e (ey, hey).

Bağlaçlar: Kelimeleri, kelime gruplarını, cümleleri şekil ve anlam bakımından birbirine bağlayan, bunlar arasında ilgi kuran kelimelerdir: cana (ve), menen (ile), da (ve), ce (veya, ya da), caki (veya, ya da), ce bolboso (veyahut da), da (da), da...da, arı...arı (bazı...bazı), ce ... ce (ya ... ya), arı ... arı (hem ... hem), narı ... narı (hem ... hem), ...da ...da, meyli ... meyli (ister), ne ... ne.

Son Çekim Edatları: İsim ve isim soylu kelimelerden sonra gelerek sonuna geldiği kelimeyle cümledeki diğer kelimeler arasında anlam ilişkisi kuran, gramer görevli müstakil kelimelerdir: arkıluu (sayesinde), sımak (gibi), üçün (için), tuuraluu (hakkında), söröy (gibi), sıñar (gibi), menen (ile), boyu, boyunça (boyunca, doğrultusunda), boydon (gibi, şekilde), caraşa (göre), maal (doğru), taman (doğru), deyin (değin, kadar), çeyin (kadar), deyre (kadar), karaganda (nazaran), karata (göre).