Ünite 4: Bireysel Çalışma İlişkilerinin Düzenlenmesi

Ücrete İlişkin Düzenlemeler

İşçinin ve ailesinin tek geçim kaynağı olan ücret, işçinin yaptığı işe karşılık olarak, işverenin, iş sözleşmesine göre ödemesi gereken paradır. Ücretin olmadığı bir iş sözleşmesi olamaz. Ücret, işçi için bir hak, işveren için ise borçtur.

Ücret konusu aşağıdaki kanunlarla düzenlenmiştir.

• 4857 sayılı İş Kanunu,
• 5953 sayılı Basın İş Kanunu,
• 854 sayılı Deniz İş Kanunu
• 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu

Ücretin Tanımı ve Özellikleri

4857 sayılı İş Kanunu'nun 32. maddesinin birinci fıkrasına göre "genel anlamda ücret bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve parayla ödenen tutardır."

İş Kanunu'nda tanımı yapılan ücretler aşağıdakilerdir.

• Çıplak Ücret
• Temel Ücret
• Kök Ücret
• Giydirilmemiş Ücret

Ücret işin karşılığıdır: Sosyal ücret olarak adlandırılan tatil ücretleri dışında, ücreti işçiye bir iş karşılığı para ile ödenir. İşin karşılığı olmayan bir ödeme ücret değildir. İş Kanunu md. 46'da hafta tatili ücreti, md.47'de genel tatil ücreti, md.57'de yıllık izin ücreti tatil ücretidir. Ücret, nakdi bir ödemedir:

Ücret işveren, işveren vekili veya üçüncü kişiler tarafından ödenir: Üçüncü kişiler, otel, lokanta, restoran, gazino gibi yerlerde "servis ücreti" ve/veya "bahşiş" ödeyen müşterilerdir, bu müşterilerin ödediği bahşişler de ücret yerine gereç ancak bu ödemeler asgari ücretin altında kalırsa farkı işveren öder.

Ücret Türk parası ile ödenmelidir: İşçi ücreti Türk parası ile ödenir, yabancı bir para ile ödenmesini öngören sözleşme hükümleri geçersizdir, sözleşmede ödenecek ücret yabancı para cinsinden yapılmış olsa da ödeme gününde Türk parasına çevrilerek Türk parası olarak ödenir.

Ücret kural olarak dönemsel (periodik) ödenmelidir: Ücret sözleşmede belirtilen sabit zaman aralıklarında ödenir yeni Türk Borçlar Kanunu'na göre aksine bir adet olmadıkça işçiye ücreti her ayın sonunda ödenir.

Ücret Türleri

Zamana Göre Ücret: Saat, gün, hafta, ay gibi işin görüldüğü zaman dilimi esas alınarak hesaplanan ücrettir.

Verime Göre (Akort) Ücret: Verime göre ücret, zamana göre ücretten farklı olarak, ücret sabit değildir, değişir niteliktedir.

Yüzde Usulü Ücret: Otel, lokanta, eğlence yerleri gibi işyerlerinde müşterilerin hesap pusulasına belirli bir yüzde olarak eklenen paraların işveren tarafından toplanarak, işyerinde çalışan tüm işçilere işyerinin sunduğu hizmete ve bulundukları katkıya göre belirlenen oranlarda dağıtımı şeklinde uygulanan ücret sistemine "yüzde usulü ücret" denilir.

Ücret Ekleri

Asıl ücretin tamamlayıcısı niteliğindedir. Aksine bir hüküm yoksa asıl ücret hakkındaki hükümler uygulanır. İkramiye, prim, komisyon ücreti, kardan pay alma şeklinde olabilir.

İkramiye: İşçiyi daha fazla çalışmaya teşvik eden, asıl ücrete ek olarak işçinin yaptığı katkıdan dolayı işverenin memnuniyetini ifade etmek amacıyla verdiği bir miktar paradır.

Prim: İşçinin üstün çabası doğrultusunda yapmış olduğu işi ödüllendirmek için kendisine ödenen ek bir ücrettir.

Komisyon (Aracılık- provizyon) Ücreti: İşçinin yaptığı veya aracılık ettiği işlemin değeri üzerinden yüzde miktarı ile verilen bir ücret ekidir.

Kardan Pay Alma (Temettü İkramiyesi): İşletmenin karının bir bölümüne işçinin katılması şeklinde uygulanan ücret biçimidir.

Ücretin Miktarının Belirlenmesi

İşveren işçiye sözleşmelerde belirlenen ücreti serbestçe ödeme özgürlüğüne sahiptir. Sözleşmede hüküm yoksa asgari ücretten az olmamak üzere ücret öder.

Asgari Ücret: İşçiye ödenebilecek en alt seviyede ücrettir. Asgari ücret işçinin ve ailesinin insan onuruna yaraşır biçimde bir hayat sürdürmelerini sağlayan, devletçe tespit edilmiş, ulusal seviyede ve tüm meslekler için geçerli olan ücrettir.

Ülkemizde asgari ücret, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca ve Asgari Ücret Tespit komisyonu aracılığıyla en geç iki yılda bir saptanmaktadır. Asgari Ücret Tespit Komisyonu beşi devlet, beşi işçi ve beşi işveren temsilcilerinden olmak üzere on beş üyeden oluşmaktadır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'nın tespit ettiği üyelerden birinin başkanlığında en az on üyenin katılmasıyla toplanır. Komisyon üye oylarının çoğunluğu ile karar verir. Oyların eşitliği halinde, başkanın bulunduğu taraf çoğunluğu sağlamış sayılır.

Ücretin Ödenmesi

Ücret Ödeme Şekli, Yeri ve Zamanı

Ücretin Ödeme Şekli: İş Kanunu'nuna göre ücret sadece Türk parası ile ödenir, sözleşmede yabancı para olsa da ödeme zamanında Türk parası karşılığı ile ödenir. Temel ücretin eki niteliğinde olan yan menfaatler, ayni(mal) olarak ödenebilir.

Ücretin Ödeme Yeri: İş Kanunu’na göre ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkak kural olarak işyerinde veya özel olarak açılan bir banka hesabına, eğer banka aracılığıyla ödeme yapılması mümkün değil ise ödemeler T.C. Posta ve Telgraf Teşkilatı (PTT) aracılığıyla yapılmak zorundadır.

Ücretin Ödeme Zamanı: Kural olarak iş yapıldıktan sonra ödenir. İş Kanunu'na göre ücret en geç ayda bir ödenir. İş sözleşmeleri veya toplu iş sözleşmeleriyle ödeme süresi bir haftaya kadar indirilebilir.

Ücretin Ödenmemesinin Hukuki Sonuçları: İş Kanunu'na göre "Gününde ödenmeyen ücretler için mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı uygulanır." Ödeme gününden itibaren yirmi gün içinde mücbir bir neden olmaksızın ücretin ödenmemesi nedeniyle bireysel eylem olarak işçi işi bırakabilir. Bu nedenle işçinin sözleşmesi feshedilmez, yerine başka işçi alınmaz.

Ücret Alacaklarında Zaman Aşımı: İş Kanunu'na göre ücret alacaklarında zaman aşımının süresi beş yıldır.

Ücret Hesap Pusulası: İşçiye ödenen her türlü ücretin ödendiğini ispat eden ücret bordrosu işveren tarafından düzenlenir, yargıya intikal eden uyuşmazlıklarda uygulamada "ücret bordrosu" önem taşımaktadır.

Ücretin Korunması (Güvencesi)

Ücret, işçinin ve ailesinin çoğu zaman tek geçim kaynağıdır. Bu yüzden başta İş Kanunu olmak üzere mevzuatımızda ücretin korunması ile ilgili çeşitli koruyucu hükümler getirilmiştir bu hükümlere göre ücret;

• Haciz devir ve takas edilemez
• Yapı işlerinde çalışanlar için ipotek hakkı bulunmaz
• İşçi alacakları imtiyazlıdır (ayrıcalıklı)
• İşverenin ödeme güçlüğüne düşmesinde işçi ücret garanti fonundan yararlanır
• Ücretten indirim yapılamaz

Çalışma Süreleri ve Özellik Arz Eden Çalışma Şekillerine İlişkin Düzenlemeler

Çalışma Süreleri: "işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süredir" işveren iş için çalışma süresini belirlese de yasa koruyucu işvereni bu konuda serbest bırakmamıştır.

Türk İş Hukuku'nda da çalışma süreleri hakkında önemli düzenlemelere yer verilmiştir. Bunlar,

• Normal haftalık çalışma süreleri,
• Esnek haftalık çalışma süreleri,
• Normalden az haftalık çalışma süreleri,
• Gece çalışması,
• Ara dinlenmeler
• Hazırlama, tamamlama ve temizleme.

Normal haftalık çalışma süreleri

İş Kanunu'na göre normal haftalık çalışma süresi en çok 45 saattir. Bu sürenin içine işçinin fiilen çalıştığı süre ile işin niteliğinden ve işin icrasından kaynaklanan nedenlerle çalışmadığı, ancak çalışma süresinden sayılan haller olarak kabul edilen " farazi çalışma süreleri " dahildir.

Haftalık Çalışma Sürelerinin Esnekleştirilmesi ve Denkleştirme

İş Kanunu'na göre tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir

Normalden Az Haftalık Çalışma Süresi

Sağlık kuralları bakımından günde azami yedi buçuk saat veya daha az çalışılması gereken işlerde çalışma süresidir yönetmeliğe göre bir işçinin günde ancak yedi buçuk saat çalıştırılabileceği işler;

• Kurşun ve arsenik işleri
• Cam sanayi işleri
• Cıva sanayi işleri
• Çimento sanayi işleri
• Havagazı ve kok fabrikalarıyla termik santrallerdeki işler
• Çinko sanayi işleri
• Bakır sanayi işleri
• Alüminyum sanayi işleri
• Demir ve çelik sanayi işleri
• Döküm sanayi işleri
• Karpit sanayi işleri
• Kireç ve kokun ark fırınında eritilmesi işleri
• Asit sanayi işleri
• Akümülatör sanayi işleri
• Kaynak işleri
• Yer altı işleri
• Gürültülü işler

Bir işçinin günde yedi buçuk saatten daha az çalıştırılması gereken işler

• Su altında basınçlı hava işinde çalışmayı gerektiren işler (iniş, çıkış ve geçiş dahil);
• Cıva işleri;
• Kurşun işleri
• Karbon sülfür işleri;
• Ensektisitler

Özellik Arz Eden Çalışma Şekilleri

Fazla Çalışma

Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık kırk beş saati aşan ve işçinin rızasıyla yapılan çalışmalardır.

Fazla Çalışma Türleri

Genel Sebeplerle (Normal) Fazla Çalışma

Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin arttırılması gibi nedenlerle yapılan fazla çalışmadır. Genel sebeplerle yapılacak fazla çalışmadan önce, işverenin işçinin onayını alması gerekir.

Genel sebeplerle yapılacak "fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda iki yüz yetmiş saatten fazla olamaz." "Günlük çalışma süresi her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamaz.

Fazla Çalışmanın Yasak Olduğu İşler ve Kişiler İşler

• Sağlık kuralları bakımından günde en çok yedi buçuk saat çalıştırılabilecek veya yedi buçuk saatten az çalışmayı gerektiren işler.
• Gece sayılan gün döneminde yürütülen işler,
• Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi işlerin yer veya su altında yapılanları.

Kişiler

• On sekiz yaşını doldurmamış kişiler,
• Gebe ve yeni doğum yapmış ve emziren işçiler,
• Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler,
• İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği doktor raporuyla belgelenen işçiler.
• Kadın işçilere her ne şekilde olursa olsun gece döneminde yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamadıklarından, fazla çalışma da yaptırılamaz.

Zorunlu Sebeplerle Fazla Çalışma

İşyerinde ortaya çıkan "bir arıza sırasında" veya "bir arızanın mümkün görülmesi halinde yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmaması koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına" yaptırılan fazla çalışmaya zorunlu sebeplerle fazla çalışma denir.

Olağanüstü Sebeplerle Fazla Çalışma

"Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak suretiyle yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Bakanlar Kurulu günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkartabilir. Bu amaçla yapılan fazla çalışmaya olağanüstü sebeplerle fazla çalışma denir.

Telafi Çalışması

Telafi çalışması işçinin bazı nedenlerle çalışmaması halinde, kaybedilen çalışma süresinin belirli bir zaman dilimi içinde normal çalışma süresi üstünde çalışarak ve fazla çalışma ücreti ödenmesine gerek kalmaksızın yapılan çalışmadır.

Kısa Çalışma

Üç ayı geçmemek üzere, işyerinde uygulanan çalışma süresinin işyerinin tamamında veya bir bölümünde geçici olarak en az üçte bir oranında azaltılmasını veya süreklilik koşulu aranmaksızın, en az dört hafta süreyle faaliyetin tamamen veya kısmen durdurulmasıdır.

Kısa Çalışma Ödeneği: Genel ekonomik kriz, sektörel veya bölgesel kriz veya zorlayıcı sebeplerle işyerinde geçici olarak en az dört hafta işin durması veya kısa çalışma hallerinde işçilere çalıştırılmadıkları süre için işsizlik sigortasından kısa çalışma ödeneği verilir. Kısa çalışma yönetmeliğinin altıncı maddesi işçinin kısa çalışma ödeneğinden yararlanabilmesinin koşullarını düzenlemektedir.

Bunlar;

• İşverenin kısa çalışma talebinin Türkiye İş Kurumu tarafından uygun bulunması,
• Kısa çalışmanın başladığı tarihte, İşsizlik Sigortası Kanunu'nun 50. maddesine göre işçilerin, çalışma süreleri ve işsizlik sigortası prim ödeme gün sayısı bakımından işsizlik ödeneğine hak kazanmış olması,
• İşçinin kısa çalışma ödeneği talebinde bulunması gerekir.

Ücretli Tatiller ve Yıllık Ücretli İzin

Hafta Tatili

Haftanın altı iş gününde çalışan ve yorulan, özel yaşamına zaman ayıramayan çalışanlara bir gün bile olsa dinlenmesi çalışma yaşamının stresli, programlı ortamından kurtulması için genellikle haftada bir gün ve hafta sonunda tanınan dinlenme günüdür

Hafta tatili günü kural olarak Pazar günüdür. Ancak, sürekli çalışma zorunluluğu bulunan hastane, eczane, vapur, su, elektrik, gaz, telefon şirketleri, matbaa, tiyatro, sinema, eğlence yerleri, otel, lokanta, gibi sürekli çalışma zorunluluğu bulunan işyerleri Pazar günü de çalışır. Beklediği takdirde bozulacak veya değeri azalacak maddeleri kullanan veya üreten işyerleri ile ara vermeden zorunlu olarak çalışılan (bekçilik gibi) zorunlu işleri yapan işçilere haftanın diğer bir gününde tatil verilir

Hafta tatilinde bir günün ücreti (bir gündelik ücret) işçiye tam olarak ödenir, işçinin hafta tatili ücretine hak kazanabilmesi için tatilinden önceki işgünlerinde günlük çalışma sürelerine uygun olarak çalışmış olması gerekir.