Ünite 1: Çalışma Yaşamının Denetimine İlişkin Genel Bilgiler

Giriş

İş denetimi, işgücünü koruyucu yasal düzenlemelerin uygulanması bakımından sosyal politikanın vazgeçilmez elemanıdır. İş denetimi etkinliklerinin ilk örnekleri, 19. yüzyılda Sanayi Devrimi’nin kötü çalışma koşullarında, çalışanları korumak amacıyla yürürlüğe konulan yasaları uygulatmak amacıyla ortaya çıkmıştır.

İş Denetiminin Ortaya Çıkışı ve Etki Eden Unsurlar

Sosyal Politika Belgeleri ve İş Denetiminin Doğuşu

Sanayi Devrimi’nin yarattığı sağlık ve güvenlik sorunlarını çözmeye yönelik olarak, 1890 yılında 15 devlet temsilcisi Berlin’de düzenlenen konferansta bir araya gelmiştir. Konferansta; kadın ve çocukların çalışma sürelerinin sınırlanması, maden ocaklarında çalışma ve hafta tatili gibi konular üzerine kararlar alınmıştır. 1906’da Bern’deki konferansta, kadın işçilerin geceleri fabrikada çalışmasını ve kibrit yapımında beyaz fosfor kullanımını yasaklayan ilk uluslararası sözleşmeler yapılmıştır. Yeterli düzeyde koruyucu mevzuatın oluşturulmamış olması ve bu konudaki uluslararası normların ulusal düzenlemeye geçirilmesine direniş oluşturması sonucunda, sözleşmelerin ulusal düzeyde uygulanması konusunda sorunlar yaşanmıştır.

Sosyal politika sorunları üzerinde çalışacak sürekli bir uluslararası kurum oluşturulması kararı, 1919’da Paris’teki Barış Konferansı’nda verilmiştir. Milletler Cemiyeti’ne bağlı olarak kurulan Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), 1946 yılında Birleşmiş Milletler ile imzaladığı anlaşma ile, uzmanlık kuruluşu statüsü kazanmıştır. ILO’nun kurulmasıyla, riskli sektörlerde çalışanları, özellikle de kadın ve çocukları koruma amacıyla ilk sözleşmeler kabul edilmiştir. ILO, işçi-işveren ilişkilerinde kullanılacak asgari düzenlemeleri içeren uluslararası sözleşmeleri hazırlayarak, iş hukukunun oluşumuna önemli ölçüde katkıda bulunmuştur.

1947 yılında, ILO Sözleşmelerinin ulusal düzeydeki mevzuatla uygulanmasının denetimine ilişkin temel bir sözleşme hazırlanması, üye devletler tarafından benimsenmiş ve “Sanayi ve Ticarette İş Teftişine İlişkin 81 Sayılı Sözleşmesi” ve 81 Sayılı “İş Teftişi” adlı tavsiye kararı 1947 yılında kabul edilmiştir. IL0’nun 81 Sayılı Sözleşmesi’ni bir çok devletin kabul etmesi ve uygulamaya koymasıyla, birçok ülkede iş denetimi örgütlenmiş bir yapıya kavuşmuştur.

Sosyal Devletin Gelişimi ve İş Denetimi

Kişisel, sosyal ve ekonomik hakların hem uluslararası hem de ulusal düzeyde kabulü sonucunda, sosyal devletler bu hakların korunması ve geliştirilmesi görevini kazanmıştır. Sosyal devlet, işgücünü koruma amacıyla;

1. Ekonomik açıdan güçsüz olan işçiyi koruma, işçi ve işveren arasında sosyal adaleti sağama,
2. Çalışma koşullarının asgari standartların altında oluşumunu önleme,
3. Sosyal taraflar arasında çalışma barışını sağlama görevlerini üstlenmiş olup, bu görevler çerçevesinde çalışma yaşamını düzenlemeye yönelik temel politikalarını, düzenlediği yasa ve kurumlarla yerine getirir. İş denetimi konusu da, sosyal devletin bu amaçlarını gerçekleştirmeye yönelik aracıdır.

İş hukuku, işçinin iş sözleşmesine dayanarak, işverene bağlı olarak, ücret karşılığında yaptığı iş nedeniyle ortaya çıkan hukuki ilişkiyi, sosyal adalet ölçülerine göre düzenler. İş hukuku, işçinin korunması, işin düzenlenmesi, iş uyuşmazlıkları, sosyal güvenlik konularını kapsar. İş hukukunun temel ilkelerinden biri, işçilerin korunması olup bu çerçevede hazırlanan iş yasaları ve ilgili yönetmelikler, iş denetiminin görev alanını oluşturur. İş hukuku, sosyal politikalara ve işgücünü koruma anlayışlarına göre şekillenir. Ülkelerin ekonomik ve sosyal gelişmişlik durumlarına göre, iş hukuku ilkelerine uygun olarak temel iş yasaları düzenlenmiş ve iş yasalarının uygulanması ve denetimi de önem kazanmıştır.

İş Denetimine İlişkin Kavramlar

Birbiri yerine kullanılan teftiş, denetim ve kontrol kelimelerinin ortak anlamı, bir işin kurallarına uygun yapılıp yapılmadığını anlama etkinliğidir. Sözlük anlamına göre denetim, bir işin doğru ve yöntemine uygun olarak yapılıp yapılmadığını incelemek, murakabe etmek, kontrol etmek şeklinde açıklanır. Teftiş kelimesi ise, bir görevin yolunda yürütülüp yürütülmediğini anlamak için yapılan araştırma, denetleme, denetimdir. Çalışma yaşamına dönük denetim etkinliği anlamına gelen iş denetimi kavramı, günlük dilde hem denetim hem de teftişi kapsayacak şekilde kullanılmaktadır. İş müfettişleri, iş denetimini yürütmekle sorumlu ve yetkili memurlardır.

İş Denetiminin Amaçları

Esasen iş denetimi, içeriği ve anlamı bakımından diğer yönetsel denetimlerden daha değişik bir kamusal etkinlik olup çağımızın sosyal devlet anlayışına doğrudan karşılık verme ve biçimlendirme konusunda atılacak adımlara, içerik yönünden katkıda bulunmayı öngörmektedir.

Sosyal Devletin Amaçları Çerçevesinde İş Denetimi

İşgücünün Korunması

Devletin işgücünü korumaya yönelik amaçları; asgari hayat standardını sağlamak, çalışma hakkı ve özgürlüğünü yaşama geçirmek, çalışma koşullarının asgari standartlarını belirlemek, sağlık ve güvenlik hakkını korumak ve geliştirmek, sosyal güvenlik hakkını korumak ve geliştirmek olarak sıralanabilir.

Çalışma İlişkilerinin Düzenlenmesi

Çalışma ilişkilerinin amacı, düzen sağlamaktır. Düzeni oluşturacak sistemin oluşturulması, devlet müdahalesini gerektirir.

İş Denetiminin Amaçları

İşgücünün ve İşyerinin Korunması

İş yasalarıyla çalışma standartlarının belirlenmesinin ilk amacı, işçilerin korunmasıdır. İşçilerin korunmasıyla, işyerinin ve işverenlerin korunması ayrı ele alınamaz. İş yasalarıyla işçiler korunurken, işletmenin ekonomik ve teknik zorunlulukları, üretim ve verimlilik gerekleri dikkate alınır. İş denetimi de, iş hukuku gibi işçilerin ve işverenlerin hak ve borçların düzenleyerek korumayı hedefler. Denetimin asıl amacı, mevzuata uyulmasını sağlayarak, çalışma ortamı ve koşullarından kaynaklanan riskleri önlemeye veya çalışanları bu risklerden korumaya çalışmaktır. Denetim, bu amaca ulaştığı ölçüde başarılı sayılmaktadır.

İş Sağlığı ve Güvenliği Açısından Koruma

İş denetimi, çalışma ortamından kaynaklı, işçilerin sağlığını bozacak, yaşamlarını tehdit edebilecek olumsuz fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik ve psikolojik etkenlerin ortadan kaldırılmasına yardımcı olarak, iş sağlığı ve güvenliğini sağlamanın yanı sıra işyerleri ve işin sürekliliğine olanak sağlar.

Sosyal Risklere Karşı Koruma

İşçilerin korunması kavramı, kişisel gelişim ve refahı önleyecek faktörlere karşı korumayı kapsayarak; ücret, sosyal güvenlik gibi unsurları da ele almaktadır. Anayasa ve yasalarla, sosyal hakların düzenlenmesi kadar, bu hakların kağıt üzerinde kalmaması, hayata geçirilmesi için uygulanmasının denetimi de önemlidir.

Çalışma Koşulları ve Ortamlarının İyileştirilmesi

Çalışma yaşamına müdahalenin amacı, çalışma koşullarını en yasal standartlar düzeyine getirmek ve uygun çalışma koşulları ile ortamları yaratmaktır. İş denetimi ise, çalışma yasalarına uygunluğu sağlayarak ve çalışma yaşamını dönüştürerek bu iki amaca hizmet eder.

Kamu Düzeninin Sağlanması

İş mevzuatının önemli bir kısmı, kamu düzeninin oluşturulmasına hizmet eder. İş denetimi de, mevzuatı uygulayarak kamu düzeninin işlemesini sağlar. İş denetimi, iş hukukunun amacına uygun olarak; işçinin korunması yanında toplum düzenini korumak ve kamu yararına gerçekleştirmekle görevli olduğundan, iş ilişkileri haricinde toplumdaki hukuk düzeni açısından büyük önem arz etmektedir.

Devletin Çalışma Yaşamına Müdahale Aracı Olarak İş Denetimi

İş Yasası Kurallarının Uygulatılmasının Aracı Olarak İş Denetimi

İş yasaları ile oluşturulan normların uygulanmasını kontrol etme görevi devlete aittir. İş denetimi, iş yasalarının uygulanmasını denetleyerek devlet adına bu görevi yapar.

İşverenler Arasında Haksız Rekabetin Önlenmesinin Aracı Olarak İş Denetimi

İş yasalarının uygulanmasındaki eksiklikler, çalışanlar ve işverenler arasında sosyal adaleti engellemenin yanında haksız rekabete yol açabilmektedir. Etkili bir iş denetimi, işverenler arasında ortaya çıkabilecek haksız rekabeti önlemekte, işyerlerine aynı standartta aynı nitelikte hükümlerin uygulanmasını sağlayarak, iş mevzuatına saygılı işverenleri diğer işverenlere karşı ekonomik açıdan korumaktadır.

Çalışma Barışını Sağlama Aracı Olarak Çalışma Yaşamının Denetimi

İş denetimi, çalışma ilişkilerini düzenleyen yasalara uyumu sağlayarak, çalışma ilişkilerinin bozulmasını engelleyerek, iyi çalışma ilişkilerinin kurulmasına ve çalışma barışına olanak sağlar.

İşçilerin Sosyal Haklarını Güvence Altına Alıcı Mekanizmalar Olarak İş Denetimi

Anayasal ve yasal olarak düzenlenmiş ekonomik ve sosyal hakların çalışma yaşamında uygulanmasını sağlamak için, gerekli önlemleri almak, sosyal devletin önemli işlevlerindendir. Devletin sosyal hakları güvence altına alıcı mekanizma oluşturma ve sosyal haklara çalışanların erişimini sağlama açısından üstlendiği görevler şunlardır;

1. Çalışma yaşamında tarafların haklarını kullanabilmeleri için uygun ekonomik, sosyal vb. ortam sağlama,
2. Çalışma yaşamında tarafların hak ve yükümlülüklerini yasalarla düzenleme,
3. Sosyal tarafları, hakları ve yükümlülükleri konusunda bilgilendirme,
4. Yasal düzenlemelere uygunluğu idari yönden denetleme,
5. Hak ihlallerinin yargısal denetimini ve hukuki yaptırımları düzenleme.

İş Denetimi Sistemlerinin Örgütlenmesi

İş denetim sistemi geniş anlamda, “sosyo-ekonomik ve politik koşulların etkili olduğu ortamda, çalışma koşulları ve çalışma ortamının iyileştirilmesine katkı yaparak, çalışanların bedensel, ruhsal ve sosyal durumlarının iyileştirilmesi doğrultusunda faaliyette bulunan kişilerin, kurumların, kuruluşların, politikaların ve ilişkilerin oluşturduğu bütün olarak” tanımlanır.

İş Denetimi Sistemlerinde Kamu-Özel Yapılanma Biçimleri

Kamusal Denetim/Kamu Erkine Dayalı Örgütlenme

Toplumu yakından ilgilendiren iş mevzuatının noksansız uygulanıp uygulanmadığının denetimi, kamu düzeni ile ilgili olduğundan, bu görev devlete aittir. 81 sayılı sözleşmeyi onaylayan tüm devletlerde iş denetimi, kamusal erk tarafından düzenlenerek, kamu yönetimi altında örgütlenir.

Merkezi/Parçalı Yapıda İş Denetimi Sistemleri: Örgütlenme biçimi açısından esas olarak, iki tür iş denetim sistemi örgütlenmesi bulunur.

Merkezi/Federe Yönetim Yapısına Göre Örgütlenmiş İş Denetimi Sistemleri: İş denetiminin merkezi yönetim düzeyinde örgütlendiği model içinde iş denetimi, Çalışma Bakanlığı içinde örgütlenir. Bu model standart denetim modelinin oluşumunu ve uygulamasını kolaylaştırarak, iş denetimine olan politik destek ve kaynak gereksinimini sağlar. Federal devlet yapılanmasına sahip ülkelerde iş denetimi, federal düzeyde merkezi otorite altında örgütlenme; her federe birim düzeyinde merkezi otorite içinde örgütlenme ve bu iki modelin karması şeklinde oluşmaktadır.

Tekil/Çoğul (Sektörel) Yapıda Örgütlenmiş İş Denetimi Sistemleri: İş denetiminin bazı sektör ya da görev alanlarının ayrılarak, farklı kurumlar tarafından yürütüldüğü sistemler de bulunur. Birçok ülkede sosyal güvenlik ile ilgili görev alanı, bu alandan sorumlu sosyal sigorta kurumları ya da özel yapıya sahip sigorta kurumları tarafından denetlenir.

Kamusal İş Denetiminin Gelişim Eğilimleri: Son 20 yıl içinde açık bir şekilde kamusal iş denetiminin “parçalı yapıdan merkezi ve bütünsel bir yapıya” doğru kayma eğiliminde olduğu görülmektedir. Ortaya çıkan bu eğilim, yerel otoritelerden, sektörel bakanlıklardan, sendikalardan gelen teftiş hizmetlerinin tek bir merkezî otorite altında bir idare içinde yeniden organize edilmeleri sonucunu doğurmuştur. Bu tür bir gelişme lehine özellikle güçlü bir sav, merkezî bir otorite altına yerleştirmenin ülke için bir bütün olarak tek biçimli teftiş politikalarının ve prosedürlerinin kurulmasını ve uygulanmasını kolaylaştırmasıdır.

Kamusal ve Özel Örgütlenmeyi Bir Arada Barındıran İş Denetimi/Dual Örgütlenme

Kamusal denetim yanında özel örgütlenmenin yer aldığı denetim sistemleri, dual örgütlenme biçimleri olarak adlandırılır.

Sosyal Ortaklık ve Yönetişim Modeli Çerçevesinde YarıKamusal (Özerk) Örgütlenme

Sosyal ortaklık modeli, devletin başka işverenlerin ve işçi örgütlerinin üyelerinin, sosyal politikaların belirlenmesinde ulusal, işkolu, işletme düzeylerinde ve çalışmaya ilişkin sosyal politikaların uygulanmasında temsil edilmeleri biçiminde ortaya çıkar. Yarı resmi sivil toplum örgütleri temelinde, yarı kamu otoritesi giydirilmiş devlet dışı kurallardan oluşturulan bir yönetim yapısı olan yönetişim uygulaması, kamu yönetiminde ilgili tarafların temsilini içeren yönetim biçimidir.

Gönüllülük Esasına Dayalı Özel Denetim Mekanizmaları

Uluslararası Standardizasyon Uygulamaları ve Denetimi

Gönüllülük esasına göre oluşturulan ve özellikle uluslararası şirketlerin katıldığı standardizasyon ve akredite kurumları, özel denetim mekanizması olarak işlemektedir.

Özelleştirme Yaklaşımları: Denetimin devlet sorumluluğundan uzaklaştırılması ya da bu işlevin özelleştirilmesi günümüzde tartışılmaya devam etmektedir. Kendi kendini denetim rejimleri adı verilen iç denetim yöntemleri uygulandıkça, bu tartışma devam edecektir. Ancak bu yöntemler, işletme dışında bağımsız devlet denetimini ikame etmeyip devletin bu işlevini tamamlayıcı işlev taşımaktadır.

İş Denetiminin Görev Alanları

İş Denetiminin Birinci Görev Alanları

İş denetiminin temel görev alanları çalışma koşulları ve çalışma ortamıdır.

Çalışma Ortamı

Çalışanların sağlıklarını, güvenliklerini ve iyilik hallerini etkiler. İş denetimi bu alanda görev yaparak işçilerin sağlığını bozacak yaşamlarını tehdit edebilecek olumsuz fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik ve psikolojik etkenlerin ortadan kaldırılmasına yardımcı olur.

Çalışma Koşulları

Temelde çalışma süreleri ile ücretler ve genel olarak ödeme sistemlerini kapsar.

İş Denetiminin İkincil Görev Alanları

Bireysel Çalışma İlişkileri

İş sözleşmesinin yapılması, uyuşmazlıklar ve sona ermesiyle ilgili düzenlemeleri içerir.

Toplu Çalışma İlişkileri

Toplu uyuşmazlıkların önlenmesi, taraflar arasındaki ilişkilerin iyileştirilmesi, toplu pazarlık hakkının desteklenmesi, sendika temsilcilerinin haklarının korunması, toplu çalışma ilişkilerinin konularını kapsar.

İstihdam ve Mesleki Eğitim

İstihdam iş denetiminin, çalışanların korunmasına yönelik etkinlikleri arasında yer alır.

Sosyal Güvenlik

ILO iş denetimi tavsiyesinde çalışma yaşamı ve sosyal sigorta denetiminin ayrılabileceğini öngörmekte ve bu ayrım sosyal sigorta sistemlerinin işçi ve işverenlerin ortak olduğu, kurumsal örgütlenmeden bağımsız yapılara sahip olmasından kaynaklanır.

Çevre

Birçok ülkede özellikle Batı Avrupa’da, iş denetimine çevrenin korunmasıyla ilgili sorumluluklar verilmiştir.

İş Denetiminin Çalışma Yöntemiyle İlişkisi Çerçevesinde İşlevleri

İş Denetiminin Çalışma Yönetimi ile İlişkisi

İş denetimi, sosyal politikalar ve işgücü politikalarının uygulanması için, çalışma yönetiminin parçası olarak işlev görür. İş denetiminin çalışma yönetiminin işlevi dışında ilişkisi olduğu diğer konular şunlardır: Yasal araçların düzenlenmesi, yönetim, koordinasyon, ulusal işgücü politikasının kontrolü ve gözden geçirilmesi, yasa ve düzenlemelerin hazırlanarak gözden geçirilmesi, ulusal istihdam politikaları ile ilgili görevler, çalışma yaşamı ve koşulları, istihdam araçları, işverenlere, işçilere ve örgütlere hizmet ve tavsiyeler, uluslararası işgücü konularında devletin temsili.

İş Denetiminin İşlevleri

İş Denetiminin Temel İşlevleri

Bu işlevler, denetimin temel amacı olan iş mevzuatına uyulmasına sağlama amacına yönelik olarak;

1. Şikâyetlerin araştırılması ve materyal, teknik, idari kontroller ile işyerlerinin ziyareti yoluyla yasaların uygulanmasını sağlamak
2. İşverenlere ve çalışanlara yasal düzenlemelerin gereklerini yerine getirebilmeleri için bilgi ve tavsiye sağlamak
3. Mevcut yasal düzenlemeler tarafından karşılanmayan konuları ve ihlalleri yetkili otoritenin dikkatine sunmaktır.

İş Denetiminin Yardımcı İşlevleri

Bu işlevler şunlardır:

İş Uyuşmazlıklarının Önlenmesi: İş müfettişleri, işyerlerindeki çalışma ilişkilerini en iyi şekilde gözlemlediğinden, çalışma ilişkilerini koruma ve iş uyuşmazlıklarını önleme konusunda görev üstlenirler.

İş Uyuşmazlıklarının Çözümü: İş sözleşmesi devam eden işçilerin şikayetlerinin incelenmesi, iş müfettişliğinin görevlerinin bir uzantısıdır. İş sözleşmesi biten işçilerin başvurularının incelenmesi, genelde iş denetiminin görev alanı dışında olup birçok ülkede bu sorunlar, mahkemede ya da sorun özelinde örgütlenmiş birimlerce çözülür.

Bilgi Toplama ve Veri Hazırlama: İş müfettişlerine daha çok; ücretler, grevler ve istihdam konusunda araştırmalarda, yeni düzenlemelerin maliyet-yarar analizlerinin oluşturulmasında başvurulur.

İdari Görevler

İş müfettişlerinin idari görevleri, asıl iş yüklerinin çokluğuna bağlı olarak sadece istisnai durumlarda olmaktadır.

İş Denetiminin Temel Girişim Yöntemleri

İş Denetiminin Temel Girişim Yöntemleri

81 sayılı sözleşme ve uluslararası normlara göre, iş denetiminin temel girişim yöntemleri; uyarı ve öneride bulunma, yasaları yaptırımların desteğini alarak uygulatma, bilgi verme ve yol göstericilik yapma, sosyal tarafların katılımını kurumlar arasında işbirliğini ve eşgüdümü sağlama şeklinde ifade edilebilir.

Uyarı ve Öneride Bulunma

81 ve 129 sayılı ILO Sözleşmelerine göre, iş müfettişlerinin uygulayabildiği yasal yaptırımlara karşı gelmekten suçlu kimselere bir ön uyarı yapmaksızın ceza verilmesi işlemine girişilebilir.

Yasaları Yaptırımların Desteğini Alarak Uygulatma

Görev alanlarında ulaşılması gereken standartları tanımlayan mevzuatı, yaptırımların da desteğini alarak uygulatmak, ILO’nun 81 sayılı Sözleşmesi’nin de öngördüğü temel girişim yöntemlerinden biridir.

Bilgi Verme ve Yol Göstericilik Yapma

81 sayılı Sözleşme, bilgi verme ve yol göstericiliğin ayrı bir işlev olarak sayılıyor olması, bilgi verme ve yol göstericiliğin denetim ziyaretlerinden bağımsız olarak da yapılabileceğine işaret etmektedir.

Sosyal Tarafların Katılımını, Kurumlar Arasında İşbirliğini ve Eş Güdümü Sağlama

81 sayılı Sözleşme, iş denetimi örgütü ile sosyal taraflar arasında üçlü yapının kurulmasını ve ilgili taraflarla sıkı işbirliği sağlanmasını öngörmektedir.

İş Denetim Sistemleri ve Unsurları

İş Denetim Sistemleri

İş denetimi, birçok kamu hizmeti gibi, içinde bulunduğu sosyo-ekonomik, politik, yönetsel yapının parçası olup bu yapıdan etkilenmekte ve bu yapının içerdiği politikalara, yönetsel kararlara ve ilişkilere göre şekillenmektedir.

İş Denetim Sisteminin Unsurları

İş denetim sisteminin unsurlarını, kurumsal örgütlenmeye ilişkin olanlar ve hizmetin (denetimin) örgütlenmesine ilişkin olanlar biçiminde gruplandırmak olasıdır.

Kurumsal Örgütlenme Yapısı

Yasalar çerçevesinde kamu yönetiminin yapılanmasına uygun olarak biçimlenmektedir.

Hizmetin Örgütlenmesi

Kurumsal örgütlenme yapısı, denetim sisteminin önemli ayağını oluştururken iş denetimi hizmetinin hangi öncelikli görevler çerçevesinde ve hangi girişim yöntemleri kullanarak örgütlendiği, diğer ayağını oluşturmaktadır.

İş Denetimi Sistemlerinin (Modellerinin) Sınıflandırılması

Girişim Araçlarına Göre İş Denetimi Modelleri

İş denetimi modelleri, ağırlıklı olarak denetime egemen olan yaklaşım ve politikalara göre caydırıcı/cezaya dayalı ve uyumu arttırmaya yönelik olarak ikili sınıflandırma içinde ele alınır.

Caydırıcı/Cezaya Dayalı” ve “Uyumu Arttırmaya Yönelik” Denetim Modelleri

Bu modeller şunlardır:

Caydırıcı/Cezaya Dayalı Denetim Modeli: Caydırıcı denetim modeli, çalışma yaşamını düzenleyen yasal düzenlemelere uygunsuzluğun, piyasa ekonomileri içinde haksız rekabet sorunu olarak değerlendirildiği ve bu noktada, piyasaların etkin işlerliğini bozan unsur olarak cezalandırılması gerektiği anlayışına dayalı, iş denetim modelidir. Bu modelde cezalar ön plandadır.

Uyumu Arttırmaya Yönelik Denetim Modeli: Çalışma yaşamını düzenleyen kurallara uygunsuzluğun, istekten çok; çeşitli nedenlerden kaynaklı (bilgi eksikliği; finansal sıkıntılar gibi) sorun olarak algılandığı ve bu yüzden ilk olarak, uyuma yönelik kapasiteyi güçlendirici yönde hareket edilmesi gerektiği anlayışına dayalı, iş denetim modeli olmaktadır. Bu modelde, öncelikle uygunsuzluğu gidermeye yönelik yol gösterilerek, tavsiyeler ön plana çıkmakta ve yasalara uygunsuzluk durumunda, cezai yaptırım son başvurulan yol olmaktadır.

Görev Alanlarına Dayalı İş Denetimi Modelleri

İş denetim sistemleri, ülkelerin yasal, yönetsel, ve örgütsel yapısına göre farklılık göstermekle birlikte, iş denetiminin gelişiminde, ülkeler arasında benzer eğilimlere de rastlanmaktadır.

Görev Alanlarına Dayalı Hizmet Örgütlenme Biçimleri

İş denetimi sistemleri, literatürdeki sınıflandırma kapsamında genel, özel/uzmanlaşmış ve karma olarak üçe ayrılır. Görev alanlarına dayalı hizmet örgütlenmesi, bu hizmet örgütlenmesine uygun kurumsal örgütlenme yapısını (merkezi-yerel örgütlenme), müfettişlerin sayısını ve müfettişlerin kurumsal ilişkilerini belirler.

Genel Denetimci Sistemler: Müfettişlerin genel yetkiye sahip olarak, tüm görev alanlarını kapsayıcı biçimde görev yaptıkları sistemlerdir.

Özel Denetimci/Uzmanlaşmış Sistemler: Denetim örgütünün farklı birimlerinin, denetimin farklı alanlarında uzmanlaştığı ve yalnızca bu alanlardaki denetimi üstlendiği ya da bazı alanların iş denetim örgütü dışında denetlendiği sistemler olup denetim parçalı yapıdadır.

Karma/Farklı Uzmanlardan Oluşmuş Ekiplere Dayalı Sistemler: Genel denetimci ve özel denetimci sistemlerin özelliklerini içeren karma sistemler, son gelişen sistemler olarak ortaya çıkmış olup öne çıkan özelliği açısından, farklı uzmanlardan oluşmuş ekiplere dayalı denetim sistemi olarak adlandırılır. Bu sistemlerde çalışma koşulları ve çalışma ortamı, öncelikli görev alanlarını oluşturur. Bunların dışındaki alanlar, iş denetiminin görev alanında yer almaz.

Hizmetin Örgütlenmesine Göre Örgütlenmiş İş Denetimi Sistemlerinde Girişim Yöntemleri

Denetimin farklı konulardaki uzmanlardan ve denetlenecek işyerlerinin özelliklerine uygun şekilde oluşturulan ekip tarafından yapılması; işyerinin sorunlarının bütün olarak ele alınması ve çözüme yönelik politikaların oluşturulmasını ve eğitime zaman ayrılabilmesini sağlamaktadır.

Hizmet Örgütlenmesi Açısından Son Eğilimler

İş denetiminde yeniden yapılanma tartışmaları ve uygulamalar çerçevesinde, denetim sistemlerinin uzmanlaşma açısından bütünleşmiş olması görüşü ağırlıklı olarak paylaşılmakta ve denetim sistemlerinin bütünleşik sistemlere doğru dönüşmesi eğilimi ön plana çıkmaktadır.