Ünite 4: Çalışma Yaşamının, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Tarafından Denetimi

Giriş

Ülkemizde çalışma yaşamının devlet tarafından denetimini öngören ilk düzenleme 1936 tarihli 3008 sayılı İş Kanunu ile yapılmıştır. 3008 sayılı Kanun’un “İş Yaşamının Murakabe ve Teftişi” adlı bölümünün 91. maddesinde, devletin ulusal çalışma bütünlüğünün düzen altında yürütülmesini sağlamak üzere, iş yaşamının yasa kurallarına ve ülke çıkarlarına uygunluğunu takip edeceği, kontrolünü yapacağı ve denetleyeceği öngörülmüştür.

Bu ünitede 81 ve 129 sayılı ILO Sözleşmeleri ile değinilen ulusal mevzuat hükümlerine göre çalışma yaşamının denetimi açısından öncelikle Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından yapılan denetimin hukuki dayanakları, temel kavramları, temel görev alanları, yapılanması üzerinde durulacak daha sonra Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından yapılan çalışma yaşamı denetiminin türlerine değinilecektir.

Çalışma Yaşamının, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Tarafından Denetiminin Hukuki Dayanakları

Doğrudan çalışma yaşamının denetimi ile ilgili 81 sayılı Sanayi ve Ticarette İş Teftişi Hakkındaki Uluslararası Çalışma Sözleşmesi, Türkiye’nin onayladığı bir sözleşme olduğu için Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından çalışanları korumak, çalışma yaşamı ile ilgili mevzuatın uygulanıp uygulanmadığını izlemek ve denetlemek amacıyla yapılan denetime ilişkin en önemli hukuki düzenlemedir.

Söz konusu Uluslararası Sözleşmelere ilaveten başta T.C. Anayasası olmak üzere, İş Kanunları, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Alanında Bazı Mali Hükümler Hakkında Kanun ile Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi (Kararname Numarası: 1) ve Askeri İşyerleriyle Yurt Güvenliği İçin Gerekli Maddeler Üretilen İşyerlerinin Denetim ve Teftişi Hakkında Yönetmelik, çalışma yaşamının Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından denetiminin hukuki dayanaklarını oluşturmaktadır.

Çalışma Yaşamanın, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Tarafından Denetimine İlişkin Temel Kavramlar

İş Denetimi

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından “çalışanları korumak, çalışma yaşamı ile ilgili mevzuatın uygulanıp uygulanmadığını izlemek ve denetlemek amacıyla yapılan denetime” iş denetimi denir.

Teftiş Kavramı

Teftiş kavramı sadece incelemek ve araştırmak değil, aynı zamanda önleyici tedbirlerin alınmasını sağlamaya yönelik çalışmaları da ihtiva etmektedir. Dolayısıyla teftişin önleyici bir etkisinin de olduğu kabul edilir.

Müfettiş Kavramı

Müfettiş, “işyerlerinde işin yürütümü, işçi sağlığı ve iş güvenliğiyle ilgili teftiş yapan baş iş müfettişleri, iş müfettişleri ve teftiş yetkisi verilmiş iş müfettişi yardımcıları” anlamına gelir.

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Çalışma Yaşamının Denetimi Açısından Temel Görev Alanları

Öncelikli Görev Alanları

Çalışma yaşamında iş denetiminin öncelikli görev alanları çalışma ortamı ve çalışma koşullarıdır.

Çalışma Ortamı

Çalışma ortamı çalışanların sağlığını, güvenliğini ve iyilik halini etkileyen geniş bir alanı anlatılır. Fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik, psiko-sosyal etmenler çalışma ortamında oluşan ve gerekli önlemler alınmadığında çalışanların iyilik durumunu etkileyen etmenlerdir.

Çalışma Koşulları

Çalışma koşulları kavramıyla çalışanların korunmasını doğrudan ilgilendiren dört alan anlatılır. Bu dört alan şu şekilde sıralanabilir:

• Çocukların ve gençlerin çalıştırılması,
• Kadınların çalıştırılması,
• Çalışma süreleri,
• Ödeme sistemleri (Ücretler)dir.

İkincil Görev Alanları

Çalışma yaşamında iş denetiminin öncelikli temel görev alanları olan çalışma ortamı ve çalışma koşularına ilaveten ikincil görev alanları da vardır. Bu alanlar ise şu şekilde sıralanabilir:

• Çalışma ilişkileri,
• İstihdam,
• Mesleki eğitimdir.

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığının Çalışma Yaşamının Denetimi Açısından Yapılanması

703 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile adı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Alanında Bazı Mali Hükümler Hakkında Kanun olarak değiştirilen 3146 sayılı Kanunun yine aynı kararname ile “Danışma ve Denetim Birimleri” başlığı altında danışma ve denetim birimleri, teftiş kurulu başkanlığını da düzenleyen üçüncü bölümü yürürlükten kaldırılmıştır. 1 nolu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile de çalışma yaşamının denetim ve teftişi konusunda Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığının yeni hizmet birimleri görevli ve yetkili kılınmıştır. Buna göre Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı çalışma hayatını denetlemekle görevlidir (mad.65/p). Bakanlık bu görevlerini kendisine bağlı hizmet birimleri eliyle yerine getirir. Bu bağlamda bakanlığa bağlı Çalışma Genel Müdürlüğü, Yurt Dışı İşçi Hizmetleri Genel Müdürlüğü, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü ve Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı gibi hizmet birimleri doğrudan ve dolaylı olarak çalışma yaşamının denetimi konusunda görevler ifa etmektedirler.

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığının Çalışma Yaşamının Denetimine İlişkin Görevleri

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığının bu görevini destekleyici nitelikte çalışma yaşamına ilişkin diğer görevleri ise şu şekilde sıralanabilir:

• Çalışma hayatını düzenleyici, işçi-işveren ilişkilerinde çalışma barışının sağlanmasını kolaylaştırıcı ve koruyucu tedbirler almak,
• Çalışma hayatındaki mevcut ve muhtemel meseleleri ve çözüm yollarını araştırmak, çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları koruyucu ve çalışmayı destekleyici tedbirleri almak,
• Ekonominin gerektirdiği insan gücünü sağlamak için gerekli tedbirleri araştırmak ve uygulanmasının sağlanmasına yardımcı olmak,
• İstihdamı ve tam çalışmayı sağlayacak, çalışanların hayat seviyesini yükseltecek tedbirleri almak,
• Uluslararası işgücüne ilişkin politikaların belirlenmesi amacıyla gerekli çalışmaları yapmak ve belirlenen politikanın uygulanmasına ilişkin ulusal ve uluslararası düzeyde faaliyette bulunmak,
• Çalışanların mesleki eğitimlerini sağlayıcı tedbirler almak,
• İş sağlığı ve güvenliğini sağlayacak tedbirlerin uygulanmasını izlemek,
• Sosyal adalet ve sosyal refahın gerçekleştirilmesi için gerekli tedbirleri almak,
• Çeşitli fizyolojik, ekonomik ve sosyal risklere karşı sosyal sigorta hizmetlerini uygulamak, sosyal güvenlik imkanını sağlamak,
• yaygınlaştırılması ve geliştirilmesi için gerekli tedbirleri almak,

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Hizmet Birimlerinin Çalışma Yaşamının Denetimine İlişkin Görevleri

Çalışma Genel Müdürlüğünün Çalışma Yaşamının Denetimine İlişkin Görevleri

• Çalışma hayatı ile ilgili mevzuatı uygulamak,
• İşçi, işveren ilişkilerini düzenlemek, çalışma barışını sağlayıcı tedbirleri almak,
• Çalışma mevzuatı ve istihdam politikası ile ilgili taslakları ve kalkınma planları ve yıllık programlarda yer alan genel politika içinde mahalli ve sektörel bazda istihdam programlarını hazırlamak
• Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunlarında öngörülen işleri yapmak,
• İstihdamdaki gelişmeleri izlemek ve istihdamı sağlayıcı tedbirleri almak, üretimde emek verimliliğini yükselten politikaları geliştirmek amacıyla çalışmalar yapmak,
• Yüksek Hakem Kurulu ile Bakanlık arasındaki ilişkileri yürütmek,
• Resmi Arabuluculuk Teşkilatı ile ilgili işlemleri yapmak, g. Genel Kadro ve Usulü Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi hükümlerine göre, kamu kurum ve kuruluşlarının personel kadroları ile ilgili işlemlerini yapmak, uygulamalarını takip etmek ve denetlemek,
• Kamu personeli ile ilgili hususlarda her çeşit istatistiki bilgileri toplamak, personel kayıtlarını merkezi olarak tutmak, kurumlar arası veri değişimi için gerekli teknik koordinasyonu sağlamak,
• Personel ve teşkilata ilişkin mevzuat tasarılarının hazırlanmasına katkı sağlamak, bu konularda kurumlarca hazırlanan mevzuat tasarılarını incelemek ve görüş bildirmek,
• Kamu görevlileri sendikalarına ilişkin mevzuatın uygulanmasında personel konularında uygulama birliğini sağlayacak tedbirleri almak, kamu işverenini temsilen yetkili kurullar ile kamu görevlileri sendikaları ve üst kuruluşları arasında yürütülen çalışmalarda danışma, destek ve koordinasyon hizmetlerini yürütmek,
• Kamu personel alım sınavları ve yerleştirme işlemlerine ilişkin esasları belirlemek, engellilerin istihdamına ilişkin iş ve işlemleri yürütmek,
• Kamu personelinin eğitim ve yetiştirilmeleri ile ilgili her türlü çalışmaları yapmak, uygulamaları takip etmek, değerlendirmek ve denetlemek,
• Özelleştirme ve yeniden yapılandırma uygulamalarına ilişkin mevzuat hükümleri gereğince istihdam fazlası personelin diğer kamu kurum ve kuruluşlarına nakil işlemlerini yürütmek,
• Kamu iktisadî teşebbüsleri ve bağlı ortaklıkların personeli ile kadro ve pozisyonlarına ilişkin işlemleri yürütmek,
• İç ve dış seyahat yevmiyeleriyle sürekli görevle yabancı memleketlerde bulunan kamu görevlilerinin aylıklarına uygulanacak ödeme misillerini tespit etmek,
• Görev alanına giren konularda araştırma ve incelemeler yapmak ve bunların sonuçlarını değerlendirmek, ortaya çıkabilecek sorun ve tereddütleri giderecek tedbirleri almak ve uygulamaya esas olmak üzere görüş bildirmek,
• Bakan tarafından verilen diğer görevleri yapmak.

Yurt Dışı İşçi Hizmetleri Genel Müdürlüğünün Çalışma Yaşamının Denetimine İlişkin Görevleri

• Yurt dışında çalışan Türk vatandaşlarının; yurt dışındaki çalışma hayatı ve sosyal güvenlik mevzuatından doğan hak ve menfaatlerini korumak ve geliştirmek, çalıştıkları ülkelerde ve yurda dönüşlerinde karşılaştıkları meselelerin çözülmesinde yurt içinde ve dışındaki kuruluşlarla gerekli koordinasyonu sağlamak,
• Yurt dışı istihdamını takip etmek, yurt dışında Türk işgücünün istihdamı yönünde araştırma ve çalışmalar yapmak, yaptırmak ve istisna akdi ile işgücü anlaşmalarını hazırlamak, bu anlaşmaların yurt dışındaki uygulamasını takip ederek bu konuda politika geliştirmek amacıyla çalışmalar yapmak,
• Bakanlık yurt dışı kadrolarını düzenlemek, yönetmek ve denetlemek, yurt dışı birimleri vasıtasıyla sosyal güvenlik sözleşmelerinin uygulanmasını takip etmek, uygulamada koordinasyonu sağlamak,
• Kişi ve hak sahiplerinin yabancı ülke mevzuatından doğan sosyal güvenlik haklarının korunması amacıyla, bağlı, ilgili ve ilişkili kuruluşlarca yapılacak yazışmaların, Bakanlık yurt dışı teşkilâtı aracılığı ile yerine getirileceği ülkeleri tespit etmek,
• Bakanlık, bağlı, ilgili ve ilişkili kuruluşlarca yapılacak işlemleri koordine etmek, bunların diğer ülkeler ve uluslararası kurum ve kuruluşlarla ilişkilerinde koordinasyonu sağlamak, protokol işlerini yürütmek,
• Yabancı ülkelerle yapılacak sosyal güvenlik sözleşmeleri ve bunların tadili çalışmalarında koordinasyonu sağlamak,
• Bakan tarafından verilen diğer görevleri yapmak

İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünün Çalışma Yaşamının Denetimine İlişkin Görevleri

• İş sağlığı ve güvenliği ile iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi konularında inceleme ve araştırma çalışmalarını planlamak, programlamak ve uygulanmasını sağlamak,
• Üretilen ve ithal edilen kişisel koruyucu donanımların piyasa gözetimi ve denetimini yapmak, bu hususlarda usul ve esasları belirlemek,
• İşyerindeki sağlık ve güvenlik risklerini önlemek ve koruyucu hizmetleri yürütmek üzere görevlendirilecek işyeri hekimleri, iş güvenliği uzmanları ve diğer görevlilerin iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili eğitim ve belgelendirme usul ve esaslarını belirlemek,
• Meslekî eğitim görenler, rehabilite edilenler, özel risk grupları ve kamu hizmetlerinde çalışanlar da dahil olmak üzere tüm çalışanların iş kazaları ve meslek hastalıklarına karşı korunmaları amacıyla gerekli çalışmaları yaparak tedbirlerin alınmasını sağlamak,
• İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı ile İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Bölge Laboratuvar Müdürlüklerinin çalışmalarını düzenlemek, yönetmek ve denetlemek,
• İş sağlığı ve güvenliği alanında ölçüm, analiz, teknik kontrol, risk analizi ve değerlendirmesi, eğitim, danışmanlık, uzmanlık hizmetlerini yapmak ve bu tür hizmetleri verecek özel ve tüzel kişi ve kuruluşların niteliklerini belirlemek, yetki vermek, yetkilerini iptal etmek, kontrol ve denetimini sağlamak,
• İşyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, diğer teknik ve sağlık personel ile işçilere eğitim vermek için kamu kurum ve kuruluşları, üniversiteler ve 13/1/2011 tarihli ve 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre faaliyet gösteren şirketler ile ortak sağlık ve güvenlik birimlerini yetkilendirmek, gerektiğinde yetkilerini iptal etmek, hizmetin etkin ve verimli bir şekilde verilip verilmediğinin kontrol ve denetimini sağlamak, işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanının eğitimleri sonundaki sınavları yapmak veya yaptırmak, belgelerini vermek,
• Ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlarla işbirliği ve koordinasyonu sağlamak, ğ. Standart çalışmaları yapmak, normlar hazırlamak ve geliştirmek,
• Faaliyet konuları ile ilgili yayın ve dokümantasyon çalışmaları yapmak ve istatistikleri düzenlemek,
• Bakan tarafından verilen diğer görevleri yapmak.

Uluslararası İşgücü Genel Müdürlüğünün Çalışma Yaşamının Denetimine İlişkin Görevleri

• Yabancı istihdamı ve işgücü göçü ile ilgili ulusal ve uluslararası düzeyde faaliyette bulunmak, çalışma izni ve çalışma izni muafiyetine ilişkin iş ve işlemleri yürütmek, b. Uluslararası işgücüne ilişkin politika belirlenmesi amacıyla gerekli çalışmaları yapmak ve belirlenen politikanın uygulanmasına ilişkin ulusal ve uluslararası düzeyde faaliyette bulunmak, c. Yabancı ülkelerle imzalanacak işgücü anlaşmaları ve sosyal güvenlik sözleşmelerinin müzakerelerine, hazırlanmasına ve tadiline katkı sağlamak,
• Uluslararası işgücü göçüne ilişkin iş ve işlemleri yapmak,
• Uluslararası işgücüne ilişkin konularda ulusal ve uluslararası projeler hazırlamak ve uygulamak,
• Yabancı Başvuru, Değerlendirme ve İzleme Sistemini kullanarak yabancı çalışanlara ve yurt dışında yaşayan Türk vatandaşlarının niteliklerine ilişkin veri toplamak, bunları analiz etmek ve raporlamak,
• Ulusal göç politikasının oluşturulmasında görev alanıyla ilgili konularda çalışmalar yapmak,
• Görev alanıyla ilgili faaliyet gösteren uluslararası kuruluşlarla yazışmalar yapmak ve bu kuruluşlarla çalışmalar yürütmek,
• Ülkemize rekabet üstünlüğü sağlamak amacıyla uluslararası eğilimleri, işgücü potansiyelini ve hareketliliğini izlemek ve politikalar geliştirmesi için gerekli çalışmaları yapmak,
• Yüksek nitelikli işgücünün ülkemize kazandırılmasına yönelik yurt dışında tanıtım faaliyetleri yapmak, ulusal ve uluslararası fuar ve organizasyonlara katılmak, gerektiğinde tanıtım ofisleri açmak,
• Kültürel, sanatsal, ekonomik ve sportif alanlarda uluslararası gelişmeleri izleyerek ilgili kurum, kuruluş ve ülkelerle işbirliğini geliştirmek, gerektiğinde ortak projeler yürütmek,
• Eğitim düzeyi, mesleki deneyimi, bilim ve teknolojiye katkısı ile stratejik önemi haiz herhangi bir alanda öne çıkmış yurt dışında yaşayan nitelikli insan gücünün ülkemize kazandırılmasına yönelik faaliyetlerde bulunmak,
• Bilim, teknoloji, Ar-Ge ve yenilikçilik alanlarında yetişmiş yabancı beyin göçünü ülkemize kazandırmak amacıyla faaliyetlerde bulunmak,
• Bakan tarafından verilen diğer görevleri yapmak.

Rehberlik ve Teftiş Başkanlığının Çalışma Yaşamının Denetimine İlişkin Görevleri

• Bakanlığın görev alanına giren faaliyet ve işlemlerle ilgili teftiş, inceleme ve soruşturmaları yürütmek, gerekli önlemleri almak veya aldırmak,
• Bakanlığın görev alanına giren konularda ulusal ve uluslararası mevzuatın uygulanmasını izlemek, mevzuat çalışmaları yapmak, gerektiğinde, teftiş ve denetimler sonucunda, mevzuatın aksayan yönleri, uygulanabilirliği, sektörel bazda ilgili kurum ve kuruluşlarca alınması gereken önlemleri belirlemek,
• Denetim sonuçlarına ilişkin istatistikleri tutmak, değerlendirmek ve yorumlamak,
• 25/8/1999 tarihli ve 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu ile 25/6/2003 tarihli ve 4904 sayılı Türkiye İş Kurumu Kanunu uyarınca işyerlerinde inceleme yapmak, iş ve işlemlerini teftiş etmek,
• Kayıtdışı istihdamla mücadele etmek, bu amaçla sektörel analizlere dayalı denetimleri yürütmek ve bu konularda alınması gerekli tedbirleri önermek,
• Kurumun merkez ve taşra teşkilâtı ile personelinin idarî, malî ve hukukî işlemleri hakkında denetim, inceleme ve soruşturma yapmak.