Ünite 1: CBS’de Jeolojik ve Hidrolojik Haritalama Uygulamaları

CBS’de Jeolojik Haritalama

CBS ortamında sayısallaştırılan jeoloji haritaları birden fazla katmandan oluşmaktadır (Şekil 1.1). Bu katmanlar şekilsel olarak çokgen, çizgi ve nokta şeklinde gruplanabilir. Bu gruplar aşağıda özetlenmektedir.

Çokgen (poligon)

Jeolojik birimlerin (formasyonların) oluşturulması için kullanılmaktadır. Poligonlar, jeolojik oluşumun kaya türüne göre desen dolgulu olarak da oluşturulabilmektedir. Desenler için genel bir standart bulunmamaktadır. Bu tür ile ile ifade edilen yüzey şekilleri aşağıda listelenmiştir.

• Göl, akarsu, deniz, bataklık
• Yerleşim yerleri
• Formasyonlar

Çizgi (polyline)

Jeolojik haritalarda polyline türü katman çoğunlukla faylar, kıvrım eksenleri (antiklinal, senklinal gibi), akarsular, yollar vb. unsurlar için kullanılmaktadır (Şekil 1.3). İhtiyaç duyulması halinde jeolojik oluşum sınırlarının çiziminde de polyline kullanılır. Bu tür ile ile ifade edilen yüzey şekilleri aşağıda listelenmiştir.

• Akarsular, dereler, hendekler ve kanallar
• Yollar
• Kıvrım eksenleri
• Faylar
• Formasyon sınırları

Nokta (point)

Tabaka doğrultu ve eğimi gibi genelde pusula ile ölçümü yapılan noktasal jeolojik özellikler için kullanılmaktadır (Şekil 1.4). Bu tür ile ile ifade edilen yüzey şekilleri aşağıda listelenmiştir.

• Tabaka doğrultusu ve eğimi
• Yerleşim yerleri
• Dağ ve tepeler
• Kuyu, kaynak, sarnıç

Jeolojik Haritalamada Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Arazi gözlem ve ölçümlere göre oluşturacak jeoloji haritasının son hali iki ayrı kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım, jeoloji haritasının çizili olduğu “Harita” kısmı, ikincisi ise jeoloji haritasında yer alan birimlerin kayaç özelliklerinin tanımlandığı, çizgisel ve noktasal verilerin de anlaşılmasını sağlayan “Açıklamalar” kısmıdır.

Jeoloji haritasının çizildiği ana kısım mümkün olduğu kadar sade ve anlaşılır olmalıdır.

Haritanın açıklamalar bölümü en az harita bölümü kadar özenle hazırlanmalıdır. Jeolojik birimlerin dizilimi bulundukları jeolojik topluluğa ve yaş sırasına göre yapılmalıdır. En yaşlı birim en altta kalacak şekilde bir dizilim yapılmalı, her birimin simgesi ile birlikte kayaç özelliği özet halinde sunulmalıdır.

Jeolojik Haritalama Uygulaması

CBS ortamında sayısallaştırılacak raster haritanın öncelikle sahip olduğu projeksiyon sistemine göre en az 4 adet referans noktası yardımı ile rektifikasyonu veya koordinatlandırılması gerekir.

Haritadaki her bir formasyon poligon veri türü ile sayısallaştırılarak, formasyonlara ait bilgiler (Tablo 1.1) elde edilir. Poligonlar oluşturulduktan sonra jeolojik birimler yaşlarına göre standart RGB kodlarına göre renklendirililir.

Faylar ve tabaka doğrultu-eğimi gibi jeolojik bilgiler için sırası ile polyline ve nokta tipi dosyalar oluşturulduktan sonra haritanın açıklamalar kısmı oluşturulmuştur.

CBS’de Hidrolojik Haritalama

CBS ve Hidroloji

Hidrolojik çalışmalarda, ilgilenilen alanının hidrolojik sınırının belirlenmesi sonrasında, noktasal olarak gözlenen hidrolojik parametrelerin alansal dağılımına ihtiyaç duyulmaktadır. Örneğin bir şehrin bir kesimine yağmur yağarken diğer kesimine yağmaması hidrolojik olayların alansal değişimine bakılarak bulunur. Genelde meteoroloji gözlem istasyonlarından elde edilen noktasal gözlemler hidrolojik bileşenler olarak adlandırılır. Bunlar yağış, sıcaklık, buharlaşma, nem, vb. verilerden oluşmaktadır.

CBS’nin Hidrolojideki Uygulama Alanları

CBS ortamında gerçekleştirilen hidrolojik çalışmalar, aşağıda belirtilen hesaplama ve değerlendirmelerin yapılmasına zaman ve ekonomi boyutunda önemli katkı sağlamaktadır. Bu katkılardan bazıları aşağıda listelenmektedir.

• Herhangi bir akarsu üzerine inşa edilecek su yapısının veya akarsuyun herhangi bir noktasına göre drenaj havzasının (su toplama veya beslenme alanı) belirlenmesi
• Drenaj şebekelerinin (kanalizasyon, su tahliye kanalları, vb.) projelendirilmesi
• Sistem içinde yer alan yüzey ve yer altı sularının miktar ve kalite açısından sürdürülebilir yönetimi için ihtiyaç duyulan bilgiyi sağlaması

Topoğrafik Haritalarda Drenaj Alanının Belirlenmesi

Bir bölgenin drenaj alanının belirlenmesi aşağıdaki adımlar ile gerçekleştirilebilir.

• Drenaj alanı belirlenecek alanın, çalışmanın içeriğine bağlı olarak belirlenen uygun ölçekteki topoğrafik haritası sağlanmalıdır.
• Drenaj alanı elde edilecek noktaya yüzeysel akış ile su getirebilecek drenaj ağı belirlenmelidir
• Oluşturulan akarsu ağları dikkate alınarak topoğrafik harita üzerinde çalışılan alanınçevresindeki yüksek noktalar, tepeler ve sırtlar belirlenmelidir.
• Belirlenen yüksek noktalar, tepeler ve sırtlar birleştirilerek drenaj alanı elde edilmelidir.

Drenaj Alanlarının Belirlenmesinde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Havza veya drenaj alanı, hidrolojik sistemi kontrol eden doğal sınırlarla çevrili bir alan olmasına karşın bazı durumlarda, drenaj alanı sınırlarına yapay müdahaleler söz konusu olabilmektedir. Bu tür müdahaleler, drenaj alanı sınırını değiştirmektedir. Dolayısı ile bu tür durumların gözlendiği alanlarda, drenaj alanına yapay müdahaleler belirlenmeli ve gerçekleştirilecek hidrolojik çalışmalarda göz önünde bulundurulmalıdır.

CBS’de Drenaj Alanının Belirlenmesi

Mevcut CBS yazılımlarında Sayısal Yükseklik Modeli – SYM (Digital Elevation Model – DEM) temelinde drenaj alanı belirlemektedir.

Hidrolojik Simgeler

Harita çalışmalarında kullanılan hidrolojiye özgü bazı simgeler Şekil 1.13’de verilmektedir. Ayrıca bu simgeler, topoğrafik, jeolojik ve hidrojeolojik haritalarda da kullanılmaktadır. Bu simgeler genel olarak çizgi, çokgen ve nokta ile ifade edilir.