Ünite 3: Planlamada CBS Kullanımına Yönelik Örnek Uygulamalar

Planlamada CBS Kullanımına Yönelik Örnek Uygulamalar

Yerleşim yeri planlamalarında çalışmalarında Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) sıkça kullanılmaktadır.

Örnek Uygulama – 1

Seçilen örnek uygulamada yerleşim yerinde alan kullanımı örnek bir planlama işlemi için seçilmiştir. Seçilen yer özellikler tarihi dokusu olan nehir kenarında bir beldedir. Bu kapsamda beldenin konumunu, sınırlarını, coğrafi özelliklerini ifade edecek veriler oluşturulmaya çalışılmıştır. Seçilen beldenin ilk önce kadastro yapısını gösteren parsel verisi ilgili belediyeden istenmiştir. Bu sayede konut dağılımı, yollar, ticaret ve meydan alanlarına ait parsel bilgisi elde edilmiştir. Bu parsellerin şahsa veya kamuya ait olma durumları elde edilmiştir. Ayrıca araziye gidilerek fotoğraflar çekilerek ve bölge halkı ile beldeye dair konuşularak bilgiler elde edilmiştir. Kısacası hem arazi çalışması ile hem de büro çalışması ile sayısal veriler birleştirilerek belde ile ilgili genel envanter ortaya konulmaya çalışılmıştır. Daha sonra eldeki verilere göre yapılara belli ölçüde müdahaleler ve yeşil alan ve açık alanlar hakkında önerilerde bulunulmuştur.

Örnek Uygulama - 2

İkinci örnek uygulamada ise katı atık depolama alanı yeri seçimi örnek bir uygulama olarak verilmiştir. Çöp depolama alanı için uygun yer seçimi büyük miktarda mekânsal verinin işlenmesini gerektirir. Yer seçimi kriterleri; genellikle arazi kullanımı, jeoloji, politik ve idari sınırlar, su kaynakları, yollar gibi sınırlayıcı etmenler kullanılarak tanımlanır. Fakat bu kriterlerin yanında yerel standartlar ve deneyimler farklılık gösterebilmektedir. Sonuç olarak çalışma bu bağlamda karar vericiler için önemli bir karar destek aracı olarak da yarar sağlamaktadır.

Çalışmada Kullanılan Girdi Veriler

Çalışmada vektör veri katmanları olarak yerleşim yeri, baraj ve göl alanları, orman, akarsu, yollar, toprak ve maden sahaları yer almaktadır. Ayrıca arazi tarıma elverişlilik açısında beş farklı derecede sınıflandırılmıştır. Raster veri katmanı olarak çalışma alanının sayısal yükseklik modeli (DEM) kullanılmıştır. DEM verisinden alana ait eğim ve bakı haritası üretilmiştir.

Girdi Katmanlara Uygunluk Puanlarının Atanması

Çalışmada girdi katman olarak kullanılan veriler, katı atık yer seçimi için uygunluk değerlerine göre 1’den 5’e kadar puanlanmıştır. 5 yer seçimi için en uygun alanı 1 en düşük alanı temsil etmektedir. Uygulamanın amacı ağırlıklı çakıştırma mantığını kullanıcılara kavratmaktır. Aşağıda her bir katmanın puanlanması alt başlıklar altında anlatılmıştır.

Yerleşim Yeri

Katı atık tesissini yerleşim yerine çok yakın olması çevre kirliliği, koku, gürültü gibi insan sağlığını önemli ölçüde etkileyecek sorunlar doğurabilmektedir. Katı Atık Kontrol Yönetmeliği’ne göre kurulacak katı atık tesisleri yerleşim yerlerine en az 1000 m yakınlıkta kurulabilmektedir. Kurulacak tesisin yerleşim yerinden çok uzak olması da maliyet açısından olumsuzluklar ortaya çıkaracaktır. Bu nedenlerden dolayı uygulamada yerleşim yerine belirli mesafelerde tampon alanları tanımlanmıştır.

Akarsu

Katı atık depolama tesislerinin akarsu ve yer altı sularının bulunduğu bölgelere yakın kurulması, bu alanların kirlenmesine neden olacaktır. Bundan dolayı kurulacak katı atık tesislerinin bu alanlardan mümkün olduğunca uzakta olması çevre kirliliği açısından önemlidir. Uygulamada akarsu ağına en yakın 500 metre mesafede tesis kurulabileceği uygun görülmüştür. Akarsu ağına da, yerleşim yerinde olduğu gibi belirli mesafelerde tampon bölgeler oluşturulmuş ve ağırlıklı çakıştırmada kullanılabilmesi için vektör veri, raster veri tipine dönüştürülmüştür.

Yollar

Kurulacak katı atık tesisinin estetik açıdan ve ulaşım ağını kullanan kişileri kokudan dolayı rahatsız etmemesi açısından ana yol hatlarına belirli bir mesafede uzakta inşa edilmesi uygun olacaktır. Kurulacak tesisin kurulum maliyetinin fazla olmaması açısından ise tesisin ana yollara çok uzak olmaması gerekir. Bu doğrultuda bu uygulama için kurulacak tesisin, yollara minimum 250 metre yakınlıkta olması planlanmıştır. Akarsu ağında olduğu gibi yollara belirli mesafelerde tampon bölgeler oluşturulmuştur.

Maden Sahaları

Kurulacak katı atık tesisinin mevcutta bulunan maden sahalarının genişlemesine engel olmaması ve bu sahaların içine gelmemesi gerekir. Bundan dolayı çalışma alanı içinde yer alan maden sahalarına gösterilip mesafe değerlerine göre tampon alanları oluşturulmuş ve bu alanlara uygun puan değerleri atanmıştır. Yapılan puanlamalara göre yapılacak tesis bir maden sahasına minimum 1000 m yakın olabilmektedir. Maden sahasına göre en fazla puan değeri ise 3000 metreden uzak mesafelere tanımlanmıştır. Maden sahalarını gösteren katman bir vektör katman olduğu için akarsu, yol ve yerleşim yerine uygulanan tampon bölge oluşturma, raster veri tipine dönüştürme ve yeniden sınıflandırma işlem adımları benzer şekilde uygulanmıştır.

Orman Alanları

Katı atık tesislerinin dünyamızın oksijen kaynakları içine yapılması hem orman alanlarının tahrip edilmesi hem de çevre kirliliği açısından uygun olmayacaktır. Bundan dolayı tesislerin bu alanlardan belirli bir mesafe uzakta kurulması gerekir. Orman alanlarına göre oluşturulan tampon mesafeleri ve bu mesafelere göre verilen puan değerleri gösterilmiştir. Orman katmanı vektör bir veri olduğu için diğer katmanlara uygulanan tampon oluşturma, raster veri tipine dönüştürme işlemi ve yeniden sınıflandırma işlemleri benzer şekilde uygulanmıştır. Puanlama işleminde orman alanına 1000 metre olan alanlara 0 puanı atanmıştır. Bu alana tesis kurulması bu şekilde önlenmiştir. 3000 metre mesafeden daha uzak mesafeler tesis kurulumu için en uygun alanlar olarak tanımlanmış ve bu alanlara 5 puan atanmıştır.

Göl ve Baraj Alanları

Akarsu katmanında olduğu gibi göl ve barajların yakınına inşa edilen katı atık tesisleri bu alanlarda çevre kirliliğine neden olabilmektedir. Bundan dolayı kurulacak tesisin bu alanlardan belirli bir mesafe uzakta kurulması uygun olacaktır. Göl ve baraj alanları için belirlenen tampon mesafeler ve bu mesafe değerlerine göre atanan puan değerleri verilmiştir.

Toprak

Çalışmada kullanılan toprak katmanı beş sınıftan oluşmaktadır. Toprak sınıfları verimlilik derecelerine göre birden beşe doğru sıralanmaktadır. Bu sınıflardan I. Sınıf Toprak alanları tarım için en uygun alanları temsil etmektedir. Bu alanları korumak için katı atık tesislerinin bu alanlara yapılması uygun olmayacaktır. Toprak sınıflarına göre verilen puan değerleri gösterilmiştir. Toprak katmanı toprak sınıflarına göre vektör veri tipinden raster veri tipine dönüştürüldükten sonra yeniden sınıflandırılarak puan değerleri atanmıştır.

Eğim

Çalışma alanına ait eğim haritası sayısal yükseklik modelinden yüzde birimine göre üretilmiştir. Katı atık yer seçiminden eğim faktörü tesisin inşası aşamasından son derece önemlidir. Tesisin çok dik eğimli alanlara kurulması yüksek derecede kazı maliyeti ortaya çıkaracaktır. Seçilecek tesis yerlerinin düşük eğime sahip olması maliyetin daha düşük olmasını sağlayacaktır. Eğim haritası raster bir veri olduğu için çakıştırma analizinde kullanılabilmesi için yeniden sınıflandırma işlemi yapılarak puan değerleri atanmıştır. Uygulamada eğim değerleri 6 sınıfa bölünmüştür. Bu sınıflardan %0 – %3 eğime sahip alanlara en yüksek puan olan 5 değeri verilmiştir. Eğimi % 20’den fazla olan alanlar için 0 puan değeri verilmiştir. Bu alanlarda için tesis kurulması uygun değildir.

Bakı

Bakı haritası da eğim haritası gibi sayısal yükseklik modelinden elde edilmiştir. Katı atık tesisi yer seçiminde bakı haritası hâkim rüzgâr yönünün belirlenmesi açısından önemli bir parametredir. Çalışma alanında hâkim rüzgâr değerleri yazları batıdan, kışları ise doğudan etkili olmaktadır. Rüzgârlar kurulacak katı atık tesisinden yayılan kokunun çevreye yayılmasını sağlamaktadır. Bundan dolayı kurulacak tesislerin rüzgâr yönüne açık inşa edilmemesi gerekir. Bakı değerleri hâkim rüzgâr değerleri dikkate alınarak gösterilmiş ve puan ataması yapılarak yeniden sınıflandırılmıştır.

Ağırlıklı Çakıştırama ile Uygun Katı Atık Tesis Alanlarının Seçilmesi

Uygulamada kullanılan tüm katmanlar belirlenen puan aralıklarına göre yeniden sınıflandırıldıktan sonra ağırlıklı çakıştırma işlemine geçilir. Ağırlıklı çakıştırma işleminde her bir katmana yer seçimine etkisine göre bir ağırlık değeri tanımlanır. Bu uygulamada Yerleşim ve Eğim katmanları için %15 ağırlık değeri tanımlanmıştır. Diğer katmanlar için % 10 ağırlık değerleri tanımlanmıştır. Yapılan çakıştırma işlemi sonucunda elde edilen sonuç harita ile gösterilmiştir. Elde edilen harita 3 farklı sınıfa göre sınıflandırılmıştır. Bu sınıflardan kırmızı renkli (5 puan) olarak gösterilen alanlar katı atık tesisi için en uygun alanları, yeşil renkli (4 puan) olarak gösterilen alanlar katı atık tesisi için uygun alanları, mavi renkli (3 puan) olarak gösterilen alanlar ise katı atık tesisi için orta derecede uygun alanları göstermektedir.

Katı atık tesisi yer seçiminde bu uygulamada 9 farklı katman kullanılmıştır. Ancak bu karar vericiler için her zaman yeterli olmamaktadır. Yer seçimi analizine, uygulama alanının jeolojisi, alanda yer alan sit alanları, arkeolojik alanlar, korunması gereken bölgeler, mevcut atık tesislerinin konumları vb. parametrelerde dâhil edilerek daha gerçekçi sonuçlar elde edilebilir.