Ünite 4: CBS’de Çevre Yönetimi

Giriş

Canlıların yaşamında çevre önemli rol oynamaktadır. Özellikle nüfus artışlarıyla birlikte plansız kentleşme ve sanayileşme, doğal dengenin bozulmasına ve çevre sorunlarına neden olmuştur. Çevre kirliliği başlıca su, toprak, hava, atıklar ve gürültü kirliliği olarak karşımıza çıkmaktadır.

Yeryüzünde meydana gelen her bir olayın bir konumsal öznitelik değeri (x, y, z değerleri) vardır. Arazi durumu, su kaynakları, bitki örtüsü, toprak verimi, madenler, yerleşim yerleri buradaki nüfus, sosyal ve ekonomik koşullar coğrafi özelliklerine göre değerlendirilebilmektedir.

Çevre kirliliğinin artması, ormanların yok olması, atmosferik olayların analizi, kent çevre ve ulaşım planlaması, tarım alanlarının giderek azalması, içme suyu kaynaklarının kirlenmesi ve yok olma tehlikesi altında bulunması günümüzde en çok karşılaşılan coğrafi özelliğe sahip problemlerdir.

Bu problemlerin en iyi şekilde irdelenmesi için Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) karar verme, uygulama ve problemlerin çözümünde büyük hacimli coğrafi veriler uygulamaya geçirilerek sonuçların analiz edilmesinde yardımcı olmaktadır.

Çevre Uygulamalarında Cbs Kullanımı

Çevresel konularda kolayca bilgi edinilmesi, konunun kavranması ve ilgili uygulamaların kalitesinin artırılması için Coğrafi Bilgi Sistemlerinden (CBS) yararlanılır. Coğrafi bilgi sistemlerinde kullanılacak olan çevresel verilerin toplanması için temel teknolojiler genel olarak yazılım ve donanım teknolojileridir. Özel olarak bakacak olursak; Laboratuvar/ölçüm altyapı, donanım ve yazılımları, uzaktan algılama yazılım ve donanımları, yer atmosfer ve su donanım ve yazılımları olarak sıralanabilir. Çevresel veri; çevre ve doğanın durumunun tespitine yönelik olarak çevresel konularda (hava, atıksu, toprak ve yeraltı suları, katı atık, gürültü, biyoçeşitlilik vb.) toplanan bilgilerdir. CBS’nin çevre uygulamalarında kullanımı;

• Doğal kaynak yönetimi
• Atık yönetimi
• Çevresel etki değerlendirmesi (ÇED)
• Bitki örtüsü haritalarının hazırlanması
• Su havzalarının yönetimi
• Yeraltı suyu yönetimi ve modellenmesi
• Yüzeysel su kaynaklarının yönetimi
• Taşkın suyu yönetimi ve drenajı
• Su kalitesinin izlenmesi
• Tehlikeli atıkların izlenmesi
• Sulak alanların yönetimi
• Özel çevre koruma alanlarının izlenmesi
• Kıyı alanlarının yönetimi
• Hava alanlarında oluşan gürültünün izlenmesi
• Ekosistem yönetimi
• İçme suyu temini
• Atıksuların toplanması
• Hava kirliliğinin izlenmesi ve modellenmesi
• Katı atık deponi alanlarının tespiti

olarak sıralanabilir.

CBS çevre uygulamalarında çok geniş bir kullanım alanı bulmakla birlikte en yaygın olarak çevresel etki değerlendirmesi (ÇED), katı atık deponi alanlarının yer seçimi çalışmaları, su ve yeraltı suyu yönetimi ve modellenmesi, hava kirliliğinin izlenmesi ve modellenmesi ve gürültü kirliliği çalışmalarında kullanılmaktadır.

ÇED, gerçekleştirilmesi planlanan bir proje ve faaliyetin çevreye verebileceği olumlu ve olumsuz bütün etkilerinin değerlendirilmesini amaçlayan bir sistem yaklaşımıdır. 1970li yıllardan itibaren çevre yönetiminde ÇED uygulamaları oldukça etkin bir şekilde uygulanmaktadır. Ülkemizde ise CBS, 1990’lı yıllardan itibaren kullanılmaya başlanmıştır. CBS, ÇED çalışmalarında eleme, kapsama, projenin tanımı, etkilerin saptanması ve değerlendirilmesi, alternatiflerin karşılaştırılması, çözümlerin geliştirilmesi, raporun sunulması ve ÇED sonrası izleme ve denetlemeler aşamalarında kullanılabilecek bir araçtır.

ÇED çalışmalarında gerekli olabilecek birincil veriler grafik, grafik olmayan ve raster veriler olarak üçe ayrılabilir. Grafik olmayan veriler; nüfus verileri, yeşil alan verileri, hava kirliliği verileri ve altyapı verileri olarak sıralanabilir. Grafik veriler mahalle sınırları, topoğrafik veriler, toprak verileri, jeolojik veriler, mevcut alan kullanım verileri, ulaşım verileri ve sokak verileridir. Raster veriler ise 1/25000 ekran alıntıları ve uydu görüntüleridir.

CBS Tabanlı Çevresel Haritaların Üretilmesi

CBS tabanlı çevresel haritaların üretilmesi kapsamında;

• Gürültü kirliliği,
• Su kirlilik dağılım haritası,
• Yeraltı su seviye haritası,
• Hava kirliliği dağılım haritası

örnek veriler kullanılarak üretilecektir.

CBS Kullanılarak Gürültü Kirliliği Haritalarının Üretilmesi

Karayolu, hava yolu ve demir yolu trafiği ve endüstrilerden kaynaklanan sesler temel gürültü kaynakları olarak değerlendirilir. Hızlı nüfus artışı ile birlikte özellikle kent merkezlerindeki gürültünün artması, insan sağlığını önemli ölçüde etkilemektedir. Gürültü seviyesini azaltmadaki ilk adım kente ait gürültü kirlilik haritasının oluşturulmasıdır. Gürültü haritaları, kentin mevcuttaki gürültü durumunu ve gürültü seviyesinin maksimum olduğu noktaları göstermektedir. Gürültü haritaları karar destek aracı olarak, kentin gelişimini belirlemede, kent trafiğini planlamada kullanılabilmektedir.

CBS Kullanılarak Su Kirliliği Haritalarının Üretilmesi

Bir su kaynağındaki kirliliğin dağılım haritalarının üretilmesinde CBS’den yararlanılabilir. Su kaynağında yapılan ölçümler CBS programına aktarılarak, su kalitesi değerlendirmeleri yasal mevzuattaki sınıflandırmalar kullanılarak CBS programı üzerinden yapılabilmektedir.

Su kaynağının farklı noktalarından numuneler alınarak Nitrat ve Fosfat analizlerine bakılmaktadır. Nitrat ve Fosfat değerlerinin harita üzerinde işaretlenerek bir veri oluşturulmaktadır. Nitrat ve Fosfat kirliliğinin yüzeysel sularda yüksek olması, alg (yosun) patlaması olarak bilinen ötrofikasyona sebep olmaktadır.

Su temininde önemli kaynaklardan biri olan yeraltı suyu yönetimi ve modellenmesi amacıyla CBS yaygın olarak etkili bir şekilde kullanılmaktadır. Yeraltı suyu çalışmalarında CBS uygulamalarının tipik örnekleri; yer uygunluk analizi, su tablası derinliği, envanter veri yönetimi, noktasal olmayan kaynağın yeraltı suyunu kirletme potansiyelinin belirlenmesi, yeraltı suyu kalite modelleme çalışmaları yeraltı suyunun hareketinin modellenmesi olarak sıralanabilir.

CBS Kullanılarak Hava Kirliliği Haritalarının Üretilmesi

Hava kirlenmesi, bina dışı açık havada bir veya daha fazla türden kirleticinin insan, bitki ve hayvan yaşamına; ticari veya kişisel eşyalara ve yaşamaktan zevk duyulabilecek bir çevre kalitesine zarar veren miktarda belli bir sürenin üstünde bulunmasıdır.

Toz, duman, sis, buhar, iri partiküller, çeşitli gazlar ve kötü hava kirliliğine neden olan başlıca etkenlerdir.

Hava kirleticilerin insan sağlığı üzerinde ciddi etkileri olduğu görülmüştür. Havadaki kirleticilerin sağlığa etkileri şöyle toparlanabilir;

• Solunum fonksiyonlarında bozulma,
• Solunum sistemi hastalıklarında artış,
• Kronik solunum sistemi hastalığı olan kişilerin hastalıklarının alevlenmesinde artış,
• Kronik kalp hastalığı olan kişilerin hastalıklarının alevlenmesinde artış,
• Kanser görülme sıklığında artış,
• Erken ölümlerde artış.

Doğal ve antropojenik kaynaklardan emisyonların sürekli olarak atmosfere verilmesi, kirleticilerin atmosferik dağılımı ve taşınımı dolayısıyla kentlerdeki hava kirliliğinin kontrolü su ve toprak kirliliğinin kontrolüne göre daha zor bir problemdir.

Hava kalitesi yönetiminde CBS’nin kullanımı hızlı bir şekilde konumsal bilgilerin izlemesi ve analizine izin veren bir karar destek aracı olmasından dolayı oldukça önemlidir.

CBS, hava kalitesinin izlenmesi, emisyon envanterleri, hava kalitesinin modellenmesi, hava kirliliği haritaları, geçmiş ve mevcut hava kalitesi seviyeleri hakkında çeşitli kontrol stratejilerinin etkilerinin değerlendirilmesinde önemli bir araç olmaktadır.

Ayrıca son yıllarda hava kirliliğinin sağlık üzerindeki etkilerini belirlerken ve temiz hava eylem planlarını oluşturabilmek için CBS’den yararlanılmaktadır.