Ünite 5: Afet Yönetiminde Coğrafi Bilgi Sistemleri

Afetin Tanımı

İnsan yaşamını ve yaşam alanını olumsuz etkileyen, sosyal, ekonomik ve çevresel kayıplara neden olan doğal veya teknolojik olaylar afet olarak tanımlanmaktadır. Afetin insan yaşamına olan olumsuz etkilerinin başında can ve mal kayıpları gelmektedir.

Afet, aynı zamanda tehlike ve zarar görebilirlik (hassasiyet) kavramlarından türeyen bir tanıma da sahiptir. Bir olayın afet olarak nitelendirilebilmesi için insanları ve yaşam alanlarını olumsuz ölçüde etkileyebilecek kadar büyük olması gerekir.

Tehlike ve Risk Kavramları

Afet konularında araştırmaları olan Gigliotti ve Jason (1991) tarafından tehlike, doğal ve insan eliyle oluşturulmuş çevrede, insanların hayatlarını önemli ölçüde etkileyebilecek en olumsuz ve nadir olaylar olarak tanımlanmaktadır. Risk ise, tehlikeler sonucunda ortaya çıkabilecek her türlü durum olarak tanımlanabilir.

Tehlike ve risk birbirinden ayrılmazdır, önce tehlike gelir ve sonrasında risk doğar. Doğal bir tehlikenin afete dönüşmemesi için risklerin önceden belirlenmesi ve bu risklerin azaltılması, mümkünse önlenmesi için çalışmalar yapılır. Risk belirleme çalışmalarında, riskin sebebi ve etki alanına bağlı olarak çalışılacak ölçek belirlenir.

Afet Riski Belirleme Çalışmalarında Coğrafi Bilgi Sistemi

Coğrafi bilgi sistemleri ile olası bir afet öncesinde, afet anında karşılaşılabilecek risklerin belirlenmesi ve risk bölgeleri haritalarının oluşturulması mümkündür.

Coğrafi bölge sistemi, yerleşime uygunluk haritalarının hazırlanmasında diğer bir deyişle kentsel mikrobölgeleme haritalarının hazırlanmasında kullanılır. Mikrobölgeleme, yerleşime açılması düşünülen boş alanlardaki tüm afet tehlikelerini, yapılaşmış alanlarda ise tüm afet risklerinin belirlenmesini sağlayan çok disiplinli çalışmalardır. Mikrobölgeleme çalışmaları için sadece büyük ölçekli haritalar uygundur. Harita ölçekleri üç gruba ayrılır:

1. Büyük ölçekli haritalar : 1:25,000 ve üstü
2. Orta ölçekli haritalar : 1:1,000,000 - 1:25,000
3. Küçük ölçekli haritalar : 1:1,000,000 ve altı

CBS’nin en önemli özelliklerinden biri olan katman yapısı özelliği ile, farklı özellikteki değişkenlerin alansal değişimlerini ve birbiriyle olan ilişkilerini analiz tekniklerinden yararlanarak belirlemek mümkündür.

Afetin Türleri ve Nedenleri

Dünya üzerinde birçok bölge, doğal veya teknolojik kaynaklı tehlikeler sonucunda, beklenen veya ani gelişen risklerin sonucunda meydana gelen afetlerden önemli ölçüde etkilenmektedir.

Ülkemiz jeolojik yapısı itibariyle, büyük can ve mal kaybına yol açabilecek başta deprem olmak üzere doğal afetlerle sık sık karşılaşmaktadır. Uluslararası sınıflandırmalara göre afetler, doğal ve teknolojik/insan kaynaklı afetler olarak iki grup altında oluşmaktadır. Doğal afetler, hidrometeorolojik ve jeolojik afetler olarak, teknolojik/insan kaynaklı afetler ise teknolojik ve insan kaynaklı afetler olarak iki gruba ayrılmaktadır. Bu afet türlerinin detaylı bir şekilde gruplandırılması Resim 5.6 ile açıklanmıştır. Ayrıca ülkemizde karşılaşılan afetlerin türlerine göre meydana gelme miktarları ve etkilenen afetzede sayıları Tablo 5.1 de gösterilmiştir.

Afetzede, afetten etkilenen kişidir. Çoklu afetler ise bir yerleşim biriminde aynı anda meydana gelen birden fazla afet olaylarıdır.

Afet Bilgi Envanteri Projesi kapsamında 1950’li yıllardan 2005 yılına kadar oluşan afet türleri, sayıları, afetzede sayısı gibi bilgi envanteri oluşturma çalışmaları T.C. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Afet İşleri Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmüştür.

Afet Yönetimi

Afet yönetiminin amacı, her türlü tehlikeye karşı hazırlıklı olma, zarar azaltma, müdahale etme ve iyileştirmektir. Bu amaçlar doğrultusunda kaynakları kontrol eden analiz, planlama, karar verme ve değerlendirme süreçlerinin tümünü kapsamaktadır.

Afet yönetimi 4 ana evreden oluşmaktadır.

• Zarar azaltma (mitigation)
• Hazırlık (Preparation)
• Müdahale (Response)
• İyileştirme (Recovery)

Bu dört ana evrenin önleme, tahmin ve erken uyarı, etki analizi, rehabilitasyon ve yeniden yapılanma ara evreleri vardır. Modern afet yönetimi sistemi ve evrelerinin şematik gösterimi Resim 5.12 ile gösterilmiştir.

Bütünleşik afet yönetimi sistemini iki aşamaya ayırmak mümkündür.

1. Kriz Yönetimi: Afet sonrası yeniden düzeltme çalışmalarını kapsayan müdahale ve iyileştirme ana evrelerini kapsar.
2. Risk Yönetimi: Afet öncesi önlem almaya yönelik çalışmalarını kapsayan zarar azaltma, hazırlıklı olma ana evrelerini kapsar.

Modern afet yönetimi anlayışının en önemli evresi olan Zarar azaltma evresi, afet durumunda meydana gelebilecek can ve mal kayıplarının azaltılması veya tamamen önlenmesine yönelik faaliyetleri kapsar.

Hazırlıklı olma evresi karşılaşılan afet durumunda bireysel olarak yapılması gerekenlerin planlaması, kamu hizmet_ veren kurum ve kuruluşların hizmetlerinin aksamadan ne şekilde yürütülebileceği, beklenmedik olaylar durumunda plan geliştirebilme stratejilerinin geliştirilmesi ve uygulanmasına yönelik çalışmaları kapsar.

Müdahale evresi, afetin etkilerinin belirlenmesi, hasar tespiti, arama ve kurtarma çalışmaları, toplum sağlığı ve güvenliğini sağlama, ulaşım, barınma, hasarlı sistemlerin onarımı ve yeniden işletilmesi gibi çalışmaları kapsar.

İyileştirme evresi ise, ağır hasarlı veya yıkılan yapı enkazlarının kaldırılması, güvenli alanlara yeniden yapıların yapılması ve insanların yerleştirilmesi, afetten etkilenen insanların rehabilitasyonu ve kamusal düzenin sağlanmasına yönelik çalışmaları kapsar.

Afet Yönetiminde Coğrafi Bilgi Sistemi Uygulamaları

Afet yönetiminin tüm evrelerinde coğrafi bilgi sisteminin etkin bir şekilde kullanılabilmesinde bölgesel tehlike analizlerinin yapılması önemli bir araçtır. Tehlike analizleri, tehlikelerin belirlenmesi, öncelikli risklerin belirlenmesi, senaryoların oluşturulması ve uygulanması, toplum profilinin çıkarılması çalışmalarını kapsar.

Bölgesel bir tehlike analizinin yapılabilmesi için öncelikle o bölgede,

• meydana gelen tehlikelerin türleri,
• tehlikelerin hangi sıklıkta meydana geldiği,
• tehlikelerin coğrafi konumları,
• tehlikelerin etki büyüklüğü ve etki alanı,
• tehlikelerin toplumu ne şekilde ve ölçüde etkilediği

gibi bir bilgi envanterinin oluşturulması veya var olan envanterin güncel tutulmasının sağlanması gerekir.

Tehlike analizi 5 evreden oluşmaktadır.

1. Tehlikelerin belirlenmesi.
2. Tehlike özelliklerinin belirlenmesi.
3. Toplum profilinin çıkarılması.
4. Risklerin belirlenmesi.
5. Senaryoların üretilmesi ve uygulanması.

Ayrıca Resim 5.14 de evreler ayrıntılı bir şekilde gösterilmiştir.

Ülkemizde henüz ulusal ölçekte tanımlanmış standartlara göre kullanılan ve yaygınlaştırılabilmiş, coğrafi bilgi sistemi esaslarına göre bir Ulusal Afet ve Acil Durum Yönetimi Bilgi Sistemi bulunmamaktadır. Bu konulardaki düzenleme çalışmaları Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının yetki ve koordinasyonunda ilgili kurum ve kuruluşlarla birlikte sürdürülmektedir.

Deprem ve Coğrafi Bilgi Sistemleri

Afet yönetimi çalışmaları kapsamında gerçekleştirilecek olan CBS uygulamaları üç aşamada esas alınır.

• Afet Öncesi
• Afet Anı
• Afet Sonrası

Coğrafi bilgi sistemleri afetin her aşamasında bir bilgi bankası ve bilgi yönetimi çalışmalarında kullanılır. Afet veri tabanları, beklenen afet zararlarını azaltmaya veya önlemeye yönelik yapılabilecek çalışmaların her aşamasında gereklidir. Deprem tehlike analizlerinin yapılabilmesi için oluşturulacak CBS veri tabanı,

• jeolojik veri tabanı
• sismolojik veri tabanı
• jeodezik veri tabanı
• coğrafik veri tabanı
• mülkiyet veri tabanı
• alt yapı veri tabanı

ilgilerini içermelidir.

Afet Öncesi aşamasında, CBS teknikleri ile jeolojik, topografik, meteorolojik, sismolojik ve benzeri veriler kullanılarak afet tehlike haritaları hazırlanır.

Afet Anı aşamasında, CBS teknikleri, acil yardım ve afete müdahale aşamalarında kullanılır. Afet ile ilgili bilgiler belirlendikten sonra Kent Bilgi Sistemi verileri kullanılarak afet zedelere acil yardım ve müdahale planlamaları hızlı ve güvenilir şekilde yapılabilmektedir. Kent Bilgi Sistemi olanakları ile kentin ulaşım, nüfus, altyapı, iletişim ağı, yol gibi bilgileri ile afete müdahale etkin bir şekilde gerçekleştirilebilmektedir.

Afet Sonrası aşaması; CBS teknikleri, afet sonrası iyileştirme ve planlama aşamalarında kullanılır. Bu teknikler kullanılarak net hasar tespiti, teknik çalışmalar, durum değerlendirmeleri ve yeni bilgilerin revizyonu sağlanarak afet sonrası durumun iyileştirilmesinde etkin bir şekilde kullanılabilmektedir.

Afet Yönetiminde Kitle Kaynak Kullanımı

Afet öncesi ve sonrasının bütüncül ve sistematik olarak ele alınması afet zararlarının önlenmesinde veya azaltılmasında fayda sağlamaktadır. Afet durumunda, afetin büyüklüğünü belirleyebilmek, afete sağlıklı ve doğru bir şekilde müdahale edebilmek son derece önemlidir.

Afet öncesinde, afetten etkilenen insanların ilgili kurumlarla iletişim biçimleri planlanır. Böylece afetten etkilenen insanlar, hizmetlerden daha etkin bir şekilde yararlanır ve afet yönetim sürecine katkıda bulunur.

Karşılaşılan bir afet durumunda kitle kaynak kullanımına yönelik mobil uygulama hizmetleri geliştirilmektedir. Bu tür sistemler üç bileşenden oluşmaktadır.

• Veri tabanı
• Web tabanlı yönetim sistemi
• Son kullanıcı mobil uygulaması

Kitle kaynak kullanımına yönelik geliştirilen mobil uygulama hizmetlerine örnek olarak, Anadolu Üniversitesi Deprem Mobil Uygulaması verilebilir. Bu hizmet deprem sonrası kullanıcılardan bilgi toplayarak karşılaşılan afetin büyüklüğü ve kapsamı hakkında bilgi sağlamayı amaçlar.