Ünite 7: Çocuk Edebiyatı ve Aile

Giriş

Çocuklara okuma sevgisi ve alışkanlığı kazandırmak, çocuk edebiyatının en temel işlevlerindendir. Çocuk edebiyatı ürünleri, çocuklara okuma kültürü kazandırma ve zamanla onları nitelikli metinlere yöneltme sorumluluğu taşır. Hem çocuğa okuma eğitimi verir, hem de yaratıcılık ve eleştirel düşünme becerisinin gelişmesine yardımcı olur.

Başta anne babalar ve öğretmenler olmak üzere çocuğun yaşamındaki yetişkinlere, çocuğa okuma sevgisinin ve alışkanlığının kazandırılmasında önemli sorumluluklar düşer. İlköğretim çağındaki çocuklara kitap okuma alışkanlığı kazandırmak amacıyla günde ortalama yarım saat kitap okuma önerisi bu dönem çocuklarının kitap okuma alışkanlığı kazanmalarında iyi bir tercih olabilir. Çocukları çoğunlukla ilk kez öğretmenler kitaplarla tanıştırmaktadır. Ancak, ailede anne babaların okuma alışkanlığına sahip olması, çocukların da okuma alışkanlığı ve kitap sevgisi kazanmasına kolaylaştırabilir.

Okuma ve Okuma Alışkanlığı

Çocuk edebiyatı ürünleri, çocuğun zihinsel ve psikolojik gelişimlerini destekleyen, eğitici özelliğe sahip ürünlerdir. Çocuğun sosyal yaşam ve insan ilişkileri açısından gelişmesinde en nitelikli araçlardır. Çocuk edebiyatı çocuğun okuma alışkanlığı edinmesinde de tartışılmaz bir yere sahiptir. Çünkü çocuk edebiyatının çocuklara okuma sevgisi ve alışkanlığı edinmesinde, çocukların dil bilinci kazanmasında ve kelime dağarcığını zenginleştirmede büyük payı bulunmaktadır. Okuma, dünyayı anlama ve öğrenmede çocuk için bir bilgi kaynağı olmakla birlikte, çocuğun yaratıcı ve eleştirel düşünme becerisi kazanmasını sağlayan bir eylemdir.

Çocukla kitap ilişkisi bir yaş civarında başlamaktadır. Ancak bu ilişkinin zamanlaması ve düzeyi her çocuğa göre değişmektedir. Çocuğun kitapla ilişkisi ne kadar erken başlarsa, bu süreç çocuk için o kadar faydalı olacaktır. İlk dönemlerde kitap, çocuk için eğlendirici oyuncak gibidir. Bebeklik döneminde kitaplar, oyun gereksinimlerine yanıt veren oyuncaklar gibi, görsel ve dilsel açıdan çocuğun duyuları aracılığıyla tanıma ve keşfetme gereksinimini karşılayan araçlardır. Okul öncesi dönemdeki çocuklar için kitabın en temel işlevi, onların kavram gelişimi sürecine katkı sağlamasıdır. İlköğretime başlamasıyla birlikte, çocuk daha istekli kitap okumaya başlar. Bu dönemde çocuklara, hem okuma yazma becerisinin gelişimini destekleyecek hem de onların gelişimine katkı sağlayacak kitaplar sunulmalıdır. Temel okuma yazma becerilerinin kazanıldığı bu dönemde, çocukların gerek okulda karşılaştıkları gerek anne babaları tarafından seçilen kitapların niteliği, gelişimlerinin ileriki aşamalarında, okuma alışkanlığına sahip birer birey olarak yetişmeleri açısından önemlidir.

Anne babalar, çocukların okuma alışkanlığı edinmesinde önemli role sahip olan yetişkinlerdir. Anne babalar aracılığıyla erken dönemlerde kitapla kurulacak ilişki, çocuğun okuma alışkanlığı edinmesini sağlayan ilk önemli etkinliktir. Çocuğun ileriki yaşlarda okuma alışkanlığı edinebilmesi için, ailenin bilinçli bir şekilde katkılar sunması gerekir. Ancak çocuklarda, kitap sevgisini geliştirmek ve okuma alışkanlığının oluşmasını sağlamak için, onlara sunulacak kitapların dikkatle seçilmiş olmaları gerekir.

Çocuğa Kitabı Sevdirme ve Okuma Alışkanlığı Kazandırmada Ailenin Etkisi

Anne babalar, çocukların kitapları tanımaları ve ilgilenmeleri açısından rehberlik yapmakla sorumludur. Anne babaların çocuk gelişimi ve edebiyatı ile ilgili bilgi sahibi olmaları; çocuk kitapla ilgili soru sorduğunda ve kitapla karşılaştığında önemli hale gelmektedir. Çocuklar kitapla tanıştırılırken unutulmaması gereken nokta, çocuğa sunulan kitabın çocuğun ilgi ve merakına uygun olarak seçilmesidir.

Yetişkinler gibi, çocukların da kitap okuma nedenleri çeşitlidir. Kimi zaman hayal kurmak ve eğlenmek, kimi zaman da tanımak ve öğrenmek için okurlar. Bu açıdan bakıldığında çocuklara gelişimsel dönemlerine uygun kitapları okuduğunda öğrenmeye ve okumaya daha istekli olurlar.

Bir yetişkin tarafından okunan ve çocuk tarafından da resimlerine bakılan kitaplar, anne baba ile çocuk arasında hem fiziksel hem de duygusal yakınlık oluşturur. Çocuk hem sevdiği kişi ile birlikte olduğu için mutlu olur, hem de kitap aracılığıyla yeni yaşantılar edinmeye başlar. Ebeveynleriyle zaman geçirmeyi ve paylaşımı artıran bu süreç çocuğun okuma sürecine yönelik olumlu tutum geliştirmesini destekler. Ebeveynlerin çocuklarına kitap okuması, ebeveynle çocuğun bağlanma sürecini de olumlu yönde etkileyecektir. Çocuklara her gün belirli saatlerde kitap okunması çocuğun okuma alışkanlığı kazanmasında önemli bir adımdır.

Okul öncesi dönem çocukları oyun çağındadır; bu nedenle kitaplar da bu dönem çocuklarına oyunla tanıştırılmalıdır. Okumayı henüz bilmeyen çocuklar, kendilerine okunan kitapları veya anlatılan masal ve öyküleri dinlerler. Ses tonlamalarına dikkat edip uygun jest ve mimiklerle kulağa hoş gelecek seslerden oluşan metinlerle çocuğa seslenmek, okuma sevgisi kazandırmak için atılacak ilk adımlardan biridir. Aynı sesle başlayan kelimeler, kelimeler arasındaki ses benzerliği, doğadaki seslerin taklidini içeren kelimelerin yer aldığı metinler çocuklar için ilgi çekicidir. Üç-dört yaşlarındaki çocuklar, kendilerine resimli kitaplar okunmasından hoşlanırlar. Çocuk dört-beş yaşlarına geldiği zaman artık kendine ait kitapları olmalıdır.

Anne-babaların çocuk edebiyatını desteklemeye yönelik yapabilecekleri etkinlikler şunlar olabilir:

• Evde kitaplık oluşturma,
• Çocuk kütüphanesinden yararlanma alışkanlığı geliştirme,
• Kitabevleri ve kitap fuarlarını ziyaret etme,
• Çocuk edebiyatı ürünlerini birlikte inceleme ve okuma,
• Birlikte kitap okuma,
• Dergi ve eser inceleme.

Çocuğun tek raf da olsa evde kendi kitaplarını muhafaza ettiği bir kitaplığının olması, çocuk ile kitap arasındaki bağı güçlendirir. Evde bir kitaplık olduğunu ve anne babasının kitap okuduğunu görmek çocuğun okuma alışkanlığı kazanması için son derece önemlidir. Ev ortamında mümkünse her çocuğun kendi kütüphanesi olmalıdır. Çocuklara, kendilerinin seçtikleri bir mekanda kitaplık için yer ayrılması, kendi kütüphanesini kendisinin yapabilmesi için olanaklar sağlanması kitap okumayı destekleyen önemli bir etkinliktir. Ayrıca çocukla birlikte para biriktirip kütüphanesine kitap alma gibi deneyimler çocukların kitapları sahiplenmesini destekler.

Evde çocuklarla birlikte kitap okurken televizyon, bilgisayar ve tüm elektronik oyunları kapatarak, çocuğun kitaplarla kaliteli zaman geçirmesi sağlanmalıdır. Ev ortamında “okuma zamanları” yaratılarak çocukla birlikte özel vakit geçirmek, ebeveyn ve çocuk arasındaki bağı güçlendirmek açısından önemlidir. İlköğretim dönemi çocuklarının kitap okuma alışkanlıkları ile ilgili yapılan bir çalışmada öğrenciler, özellikle televizyonu, kitap okumalarına önemli bir engel olarak tanımlamışlardır. Anne babalar televizyona sınırlamalar getirerek, çocukların kitap okuma saatlerini düzenlemelidir.

Genel olarak, çocuk edebiyatı, yaratıcı çalışmalar sonucunda oluşmuş ürünlerin okunması, yazılması, dinlenmesi ve söylenmesi etkinliklerine dayalı çalışmaları kapsamaktadır. Okumanın amacı, sadece çocukları bilgilendirmek ve dünyadan haberdar etmekle sınırlı olmamalıdır. Yaratıcı, yani özgün buluş ve yenilik arayan, sorunlara çözüm üreten, okunan metnin içeriğini yeniden üreten düşünsel okuma süreçlerinin geliştirilmesi esas olmalıdır.

Anne-babalar yaratıcı yazmaya yönelik şu etkinlikleri yapabilirler:

• Okudukları öykü ya da masal en ilginç yerinden kesilerek, çocuklardan bunu tamamlamaları istenebilir. Daha sonra kitabın aslı ile çocukların söyledikleri karşılaştırılabilir.
• Öykü ya da kitabın oluşturduğu çağrışımlar kullanılarak, yeni bir öykü oluşturma ve anlatma denemesi yapılabilir.
• Okunan metin dramatizasyonla oynanabilir.
• Yazılı metinle görsel bağlantılar kurularak, okunan bir öykü ya da roman resme dönüştürülebilir.

Öte yandan, okuma alışkanlığı sadece kitap ile sınırlı değildir. Gazete, dergi ve diğer yayınlar da takip edilmelidir. Dergiler, çocukların dünyada ve ülkede gerçekleşen güncel olayları öğrenmelerine olanak tanır. Çocuk dergileri ilgi çekici içerikleriyle, görsel açıdan zengin tasarımlarıyla çocuklar tarafından sıklıkla tercih edilmektedir. Çocuk dergileri, biçim ve içerik bakımından iyi hazırlandığında, çocuklar tarafından ilgiyle okunan yayın organları olurlar.

Çocuk Edebiyatının Desteklenmesinde Okulun Etkisi ve Okul-Aile İş Birliği

Okullarda yapılan kimi uygulamalar ve okuma etkinlikleri çocuklarda kitap ve okuma sevgisi geliştirmek yerine, okumaya karşı isteksizlik oluşturmaktadır. Öğretmenlerin okuma çalışmalarında çocuk edebiyatı eserlerinden yararlanması gereklidir. Öğretmenlere, çocuk edebiyatı ürünlerinin derslerde nasıl kullanılacağı ve program içerisinde bunlara ne ölçüde yer verilmesi gerektiği konularında rehberlik hizmetleri sunulmalıdır. Öğretmenler ders yılı başında yıllık planlarını yaparken kullanacakları okuma parçalarını, çocukların yaş gruplarını dikkate alarak planlamalıdır. Dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta da kullanılan tekniklerdir. Öğretmenlerin, metin seçiminden başlayarak, bütün süreci çok iyi planlaması gerekmektedir.

Öğretmenler çocuk edebiyatının desteklenmesi konusunda ailelerle iş birliği yapmalı, çocuğun yaşına uygun ve gelişimine katkıda bulunacak kitap seçilmesi konusunda aileyi desteklemelidir. Öğrencilere okuma alışkanlığı kazandırma çalışmalarında aileler sürece aktif olarak katılmalıdır. Anne babalar evlerinde, öğretmenler ise sınıf ortamında okuma saatleri düzenleyerek, çocuklarla birlikte okuma yapabilirler. Birlikte kitap okuma etkinlikleri okumanın zevk veren bir alışkanlık haline dönüşmesine katkı sağlayabilir. Okullarda, veli toplantılarında anne babalara çocuklarıyla beraber kitap okumaları için özel zaman ayırmaları konusunda teşvik edici bilgiler verilmesi, ebeveynlerin bu konuya olan hassasiyetlerinin artmasını sağlayabilir. Anne babalar, okul ve sınıf kitaplıklarının oluşturulması, kitaplığa yeni kitaplar kazandırılması, çocuklarının bu kitaplıklardan kitap ödünç alması ve okuma alışkanlığının geliştirilmesi ve desteklenmesi konusunda okulda yapılan etkinliklerde aktif görev almalıdırlar.

Çocuklar İçin Kitap Seçiminde Anne-Babalara Yönelik Öneriler

Anne-babaların çocukları için kitap seçerken bazı noktalara dikkat etmeleri gerekmektedir. Bunlardan bazıları şu şekildedir:

• Anne babalar seçtikleri kitapların, çocuğun yaş ve gelişimsel düzeylerine uygun olmasına dikkat etmelidirler.
• Çocuğa verilecek kitap, tıpkı bir oyuncak gibi, onun ilgisini çekmelidir.
• Bazı çocuklar ilgilendikleri konuları açıkça söylerler. Bir kısmı ise bu konuda konuşmak istemeyebilir, okulda geliştirdiği bir ilgi alanından evde bahsetmeyebilir. Önemli olan, çocuğun ilgi alanlarını ortaya çıkarmak ve bu alanlar doğrultusunda kitaplar seçmektir.
• Çocuklar okudukları kitapların kahramanlarıyla özdeşleşir. Kitapları seçerken, çocuğun kitaplardaki kahramanlarla özdeşim kurma sürecini de göz önünde bulundurmak gerekir.
• Çocuk kitaplarında duyguların ifadesi önemli bir husustur. Beş duyuyla ilgili kelimeler masallara ve hikâyelere canlılık verir.
• Seçilecek kitaplarda soyut kelimeler değil, çocuğa somut olarak ifade edilebilecek kelimeler kullanılmış olmalıdır.
• Tabiat taklidi kelimeler çocukların hoşuna gittiği için, kitapta bu tür kelimelere de yer verilmiş olmalıdır.
• Kitapta çocukların dünyasıyla bağlantılı, “köpek havladı”, “kedi miyavladı”, “dere şırıl şırıl akıyordu” gibi ses, imge, ad ve sıfatlar seçilmiş olmalıdır. Böylelikle, çocukların okudukları kitapla daha kolay bağlantı kurmaları sağlanabilir.
• Kitaplarda kullanılan dil, Türkçe dil yapısına uygun olmalıdır.
• Kitap, yazım ve noktalama yönünden eksiksiz olmalıdır.
• Çocuk kitaplarındaki resimlerin, çocuğun yaş ve gelişimsel düzeylerine uygun olması gerekir.
• Çocuk kitaplarında kullanılan kağıdın çok parlak ve kalın kuşe olmamasına özen gösterilmelidir.
• Kitaplardaki harflerin boyutu da, çocukların yaşlarına ve öğrenim gördükleri sınıf düzeyine uygun olmalıdır.
• Çocuklar kitabı edinirken ona bir oyuncakmış gibi sahip olmak isteyebilirler. Bu nedenle, kitapların kapakları da dayanıklı ve sağlam olmalıdır.
• Çocuğa sunulacak kitapta ana düşünce hiçbir tartışmaya yer bırakmayacak biçimde açık ve anlaşılır olmalıdır.
• Çocuklar için kitap seçerken, çok çeşitli kültürel, etnik ya da ırk gruplarını içeren ve bunları gerçek durumlarıyla sunan kitaplar seçmeye özen gösterilmelidir.