Ünite 2: Çocuk Edebiyatı ve Gelişimsel Uygunluk I-Bebeklik Dönemi

0-3 Yaş Gelişimsel Özelliklere Uygun Kitap Seçme

Yasamın ilk üç yılı; bebeklerin bilişsel, dil, sosyal, duygusal, motor olmak üzere çeşitli gelişim alanlarında önemli etkiye sahiptir. Bu dönemde merakları fazla, ilgi ve dikkatleri açıktır. Dolayısıyla, bu süreçte çeşitli öğrenme ortamları yaratılarak ve destekleyici materyaller sağlanarak çocukların gelişimine olumlu katkılar sağlanabilir. Kitaplar yetişkinlerin bebeklere niçin, nasıl ve ne okuduklarına bağlı olarak bu çocukların yaşamlarında ve okul başarılarında önemli bir yer tutar. Öykü okuma bebek ve çocukların dil ve okuma becerilerini geliştiren en başarılı metotlardandır. Sesli okumanın çocuklarda şunları artırdığı görülmüştür:

• erken okuryazarlık
• sözcük hazinesi
• problem çözme becerileri
• gramer ve dil özelliklerine ilişkin bilgiler

Kitaplar bebeklerin çeşitli gelişim alanlarına katkısı yanında yaratıcı hayal gücünün, estetik duygusunun, dinleme, eleştiri yeteneğinin gelişmesini sağlar. Medya okur-yazarlığını geliştirir. Resimli öykü kitapları bebeğe ilk kitap sevgisini aşılarken, kitabın eğlence ve bilgi kaynağı olduğunu öğretir. Bebek kitap yoluyla (güven duygusu, başarma ve başarılı olma, sevme-sevilme, bir gruba dâhil edilme, oyun-değişiklik, öğrenme ve estetik gibi) ruhsal ihtiyaçlarını karşılar.

Evlerde ve okullarda bebek kütüphanesi kurularak erken okuryazarlığın teşvik edilmesi, kitap sevgisinin gelişmesine yardımcı olacaktır. Resimli ilk sözlük, ABC kitabı, oyuncak kitaplar, banyo kitabı, tekerleme-ninnişarkı kitapları, resimli kısa öykü kitaplarının bebek kütüphanesinde bulunması ve kitaplığın da bebeğin ulaşabileceği boyda olması gerekir. Bakma, dokunma, işaret etme, ses efekti gibi okuma davranışları bebekyetişkin ilişkisinde önemlidir. Güvensiz bağlanan bebekler daha az öz-düzenleme kapasitesine sahip olduklarından kitapla ilgili sorulara cevap vermede kendilerini yetersiz hissederler. Kitap okumanın okuyucu olma ve bilgiyi geliştirme sürecindeki en önemli aktivitelerden birisi olduğu ve güvenli bağlanmanın dil gelişimine olumlu katkılar sağladığı görülmektedir.

Bebekler iki yaşına geldikten sonra giriş, gelişme, sonuç bölümü olan kısa öyküleri dinleyebilirler. Yaşı ilerledikçe kendisine okunan on altı sayfadan daha fazla olan kitapları da ilgiyle dinler. Okumayı bilmediklerinden resimlerin öykü metnini çok iyi anlatacak biçimde çizilmesi gerekir. Bu yaş döneminde bebeğin yaratıcı hayal gücünü geliştirecek vücudu ve yakın çevresiyle ilgili eğlenceli öykülere yer verilmelidir. Öykülerde bilmece, tekerleme, ses tekrarları ve kafiyeli sözcükler bebeğin ritim duygusunu geliştirirken belleğini de güçlendirir.

0-3 yaş döneminde:

• bebeklerin yetenekleri gelişip, alışkanlıkları şekillenmeye başlar.
• görme, tatma, dokunma duyularını aktif olarak kullanılır.
• konuşma başlar.
• cisimleri etiketlemek, tekil-çoğul kavramları, hareketleri adlandırmak ve tanımlamak öğrenilir.

Bu nedenle, bu yaş kitaplarında sözcük tekrarı çok önemlidir. 1-2 yaşta bu çocukların bildiği, tanıdığı hareketlerin yer aldığı resimli kitaplar gösterilmeli, okunmalı, resimlerdeki yürüme, yeme, koşma gibi hareketleri tanıma ve tanımlamalarına yardımcı olunmalıdır.

Bebeklerle kitap resimleri hakkında konuşulmalıdır. Kitaplarını yanlarında taşıdıklarından bu yaş grubunun kitaplarının tutulabilecek büyüklükte, hafif, karton, kumaş ya da yıkanıp silinebilen malzemeden yapılması gerekir. İnce karton kapak, düşük gramajlı kâğıttan yapılmış sayfalar ve tel zımba ile yapılmış ciltleme kolay yıpranacağından tavsiye edilmez. Ben, vücudum, canlıcansız nesneler konulu yakın çevresindeki insan, hayvan, makine ve olayları anlatan, kısa ve mutlu sonla biten resimli öykü kitapları bebeklerin ilgisini çeker.

Yetişkinler kitap okuma esnasında bebekle yan yana olmaya, resimleri göstererek yumuşak bir ses tonuyla anlatmaya, jest ve mimiklerde abartıya kaçmamaya dikkat etmelidir. Katlamalı ve yazısız olan çeşitli büyüklüklerdeki, evin bölümleri, çiftlik hayvanları gibi konulu resimli kitaplar bebek odasına uyarıcı olarak koyulabilir, duvara asılabilir, resim hakkında konuşma ve kavramları öğrenmesi amacıyla kullanılabilir. Resimli öykü kitaplarında resimlemenin pastel renklerde olması, çerçeve kullanılmaması, sayfanın dörtte üçünün resme, dörtte birinin yazıya ayrılması gerekir. Bebek okumayı bilmediğinden resmin öyküde anlatılanları anlatması gerekir. Dolayısıyla resim ile metnin aynı sayfada olması bebeğin öyküyü takip edebilmesi açısından son derece önemlidir. Özellikle 2-3 yaş için olan kitapların yazılarının puntosunun büyük olması iyi olur.

0-36 ay arası bebeklerin kitaplarla etkileşime girdiklerinde gösterdikleri dört tür özel davranış vardır:

Kitap kullanma/elde tutma: Çocukların kitabın fiziksel görüntüsüne yönelik davranışlarını içerir.

7 ay öncesi: Kitabın resimleriyle göz kontağı kurabilir ancak elinde tutamaz.

7-10 ay: Kitabı elinde tutmaya başlar, yetişkin kitabı okurken sayfaları açmasına yardım eder.

8-10 ay: Kitabı okuması için yetişkine verir, yetişkinin kucağında kitaba bakmak için oturabilir.

8-12 ay: Kitabın sayfalarını kaba bir şekilde çevirmeye çalışır, kitabın sayfalarının açılıp kapanmasına yönelik hareketleri azalır ve kitaba görsel dikkati artar.

12 ay sonu: Sayfaları çok iyi bir şekilde çevirmeye başlar, birkaç sayfayı bir elinde tutup sayfaları tersten soldan sağa doğru açar ya da başını çevirerek resimleri sağ taraftan görmeye çalışır.

1 ½ yaşına doğru: Resimde herhangi bir şey ters basılmışsa resmin düz halini görmek için çevirdiği gözlenir.

Resim okuma: Çocukların kitap resimleriyle etkileşimine ilişkin davranışları içerir.

7 ay öncesi: Kitaptaki tek nesne resimlerine bakarlar, önce el ve ağzı ile kitaba dokunduktan sonra resimlere bakmaya yönelirler.

12 aya doğru: Yetişkin ilginç bir ses çıkarttığında ya da alışık olmadığı bir şekilde kitabı okuduğunda resimlere gülümsedikleri, tek nesne resimlerini göstererek ilgilendikleri, bazen de bir resmi gösterirken ses çıkarttıkları gözlenir.

1 yaşından sonra: Kitap okunurken “nerede” diye sorulduğunda bildiği nesne ise yerini doğru bir şekilde gösterir, resimdeki nesneleri isimlendirebilir, kitapta bildiği sesli nesnenin sesini çıkarır.

1 ½ yaşına doğru: Resmi göstererek “Bu ne?” diye sorarlar ya da isimlendirilmesini istedikleri nesneyi soru tonunda sorarlar.

Hikâye veya kitabın anlaşılması: Çocukların bir kitabın ne hakkında olduğunu, neleri nasıl söylediğini ve tüm bunların diğer kitaplar, olaylar ve nesnelerle ne tür ilişkide olduklarını anladıklarını gösteren davranışları içerir.

1 yaşına doğru: Bir resme onu anladığını gösterircesine gülerek bakarlar, kitaptaki bir nesne ya da eylemle gerçek dünya arasında ilişki kurabilirler, kitapları içeriklerine göre seçebilirler.

1 ½ bir yaşına doğru: Kitapta en sevdiği yeri sürekli açık tutarlar, kitapta gösterilen ya da ifade edilen bir hareketi yaparlar, kitaplar arasında bağlar kurarlar.

20 ay: Kitapta anlatılan olaylarla duygudaşlık kurmaya başlarlar, hikâye kitabındaki karakterler ve olaylar hakkında sorular sorabilirler.

Hikâye ya da kitabın okunması: Çocukların kitaptaki metin ile etkileşimini söze dökmelerini, kitaptan okunan sözcüklerin o kitapta basılı olduğunu fark etmeye başladıklarını gösteren davranışları içerir.

1 yaşından sonra: Kitabı okuyormuş öykünmesi yaparak kitap mırıldanması denilen davranışı gösterirler; yetişkin okumayı kestiğinde, metinde sonra gelen cümleyi hatırlarlar ve yeni sözcüğü söyler ya da yetişkin ile birlikte okurlar; oyuncak bebeklerine ya da hayvanlarına kitap okurmuş gibi yaparlar.

1 ½ yaşından sonra: Kitaptaki basılı yazılara dikkat ederler.

21 aydan sonra: Bir hikâyenin metninin bir bölümünü başka zamanlarda tekrar edebilirler.

2 yaşından sonra: Yetişkin kitabı okuduktan sonra kendi kendine kitabı anlamaya çalışırlar, yetişkin ile birlikte kitap okunurken atlanılan ya da yanlış söylenen sözler olursa yetişkini uyarabilirler.

3 yaşına doğru: Kendisine bildiği kitapların okumasını ister ve oldukça doğru bir şekilde metni hatırlatabilir.

Bütün bu davranış özelliklerini dikkate alarak duyarlı bir ebeveyn ya da öğretmen, bebeği dikkatle gözlemleyerek neler yapabildiğini, neler yapmaktan hoşlandığını, deneyimlerini dikkate alarak ona uygun bir kitap seçip uygun bir ortamda okuma becerisini geliştirip destekleyebilir. Çocukların kitapları resimlerine bakarak okuma girişimleri desteklenmelidir. Çocuklar onlara kitap okunduktan sonra şimdi de ben okuyacağım diyerek resimlerine bakarak hikâyeyi anlatmaya başlarlar. Böyle durumlarda çocuklar cesaretlendirilmelidir. Çocukların kendilerine okunan kitabı anlatmaları çocukların anlama becerilerini ve kendilerini ifade etme becerilerini destekler.

0-12 Ay Arası Bebek Kitapları

Bu yaş kitaplarında sadece resimler ya da bu resimlerle birlikte çok kısa metinler yer almaktadır. Bu kitaplardaki resimler de çoğunlukla “gerçek dünyadaki” nesne ve olayları temsil ederler.

Dört ay altı kitaplar: Zıt renkli ve şekilli olması gerekir.

Dört ay üstü kitaplar: Çeşitli parlak renkler, şekiller ve insan yüzleri içermelidir. Sayfalar ise kalın olmalıdır. Kalın mukavva ya da kumaştan yapılmış sayfalar, kitapları kullanabilmeleri için ince motor becerilerin gelişimini de destekleyebilmelidir.

Altı ay sonrası kitaplar: Çevreyi tanımalarıyla ilişkili nesneler olaylar içeren kitaplar onlar için yeni bir dünyanın kapısını da aralar. Kitabın kâğıt özelliği açısından kullanışlı ve çevirmeye elverişli olması yine önemlidir. Bebeğin kullandığı kitabın yırtılmaya elverişli olması dikkatini yırtma eylemine çekebilir.

1 yaş kitapları: Bir yaşına gelmiş bebeklerin kitap okunurken yetişkini dinledikleri görülür. Bazı bebekler kitaptaki nesnelerin sesleri çıkarıldığında ilgilerini çekebilir. Bu dönem kitaplarının yiyecekler, oyuncaklar, yavru hayvanlar, aile hayatı, insanlar gibi konuları içermesi, dilinin basit ve etiketleme düzeyinde (bu köpek gibi) olması gerekir. Bu kitaplar aynı zamanda bebeklerin yataklarına mobil olarak da asılabilir. Resimleri işaret edilerek anlatılan bu kitapların çocukları nesne seslerini çıkarmaya teşvik etmesi beklenir.

Özellikle bu dönemdeki çocuklar için yazılan bebeğin ilk kitabı olarak tanımlanan kitaplar bulunmaktadır. Bunlara tanıma- algılama kitabı ya da oyuncak kitap da denilebilir. Bu kitaplar bebeklere dinlemek ve resimlerine bakmak için hazırlanmaktadır. Ortalama altı aydan itibaren bebeklerin eline kitap verilebileceğinden, yarı kitap, yarı oyuncak görünümünde olan, kitap gibi sayfaları çevrilen, ancak oyuncak özelliklerine de sahip olan bu kitaplar araba, ev, biçiminde olabilir. Bu kitaplarda resmi kolayca tanımaya yönelik arka fonu olmayan sayfada canlı-cansız nesnelerin resimleri ve isimleri bulunur. Bu yöntem de onların isimlerini tanıtmaya yöneliktir. Oyuncak kitaplarda pencereler, delikler, basınca ses çıkaran düğmeler, bebeğin kendisini görebileceği aynalar, sallanan şekiller (diş fırçası, bulut v.s.) çeşitli dokularda kumaşlar bulunur. Bu tür kitaplar bebeklerin görme, işitme, dokunma duyularının gelişimini de destekler Sayfaları kumaştan yapılmış olan kumaş ya da naylon (muşamba) kitaplar ise bebeklere verilecek diğer bir kitap türüdür. Bebekler sevdikleri kitapları her yere taşıdıklarından hafif ve yıkanabilen bu kitaplar küçük bebekler için çok kullanışlıdır. Suya dayanıklı olduklarından banyoda da kullanılabilen bu kitaplara banyo kitapları denir.

12-36 Ay Arası Bebek Kitapları

On iki otuz altı aylar dilin yoğun olarak gelişmeye başladığı aylardır. Bebekler bu dönemde ifade edici dili kullanmaya başlamışlardır. Jargon konuşma denilen sözlerinde hiçbir anlam yoktur ama tonlama gerçek konuşmanın benzeridir. Bu dönem sonunda ilk ilkel kelimeleri kullanmaya başlarlar. Uykudan önce kendisine kitap okunan çocuk, bebeğine de kitap okumaya başlar. Şarkılı, sesli kitaplar kadar tekrarlı şiirlerin olduğu kitaplar da çocukların ilgisini çeker. Bu dönemde kitap okunurken çocukların yetişkin ile birlikte sesler çıkardığı gözlenir. Buna kitap mırıldanması denir. Artık hikâyeler çocukların ilgisini çekmeye başlar.

Bu dönemde çocuğa okunan kitapların basit ve onun yaşantısından yola çıkılarak yazılmış olması son derece önemlidir. Bu aylarda hâlâ sayfaları tek tek açamasa da birkaç sayfayı çevirerek ve resimleri yetişkine göstererek bu resimleri anlatılmasından zevk duyar. Bu dönem dilin hızla geliştiği dönemlerdir. Çocuğun dünyaya olan ilgisinde çok önemli gelişmeler olur. Çocuk için Neden?, Niçin? önemli olmaya başlar. Artık gerçek hikâyelerden hoşlanmaya başlar. Yetişkin, çocuğun oynadığı oyunlara bakarak onun ilgilendiği konular hakkında bilgi sahibi olabilir.

Bazı nesnelerin nasıl çalıştığı ya da nasıl yapıldığını anlatan hikâyeler çocuk için merak içeren sorularının bir cevabı olabilir. Bu gibi durumlar çocuğun merak duygusunu geliştirecek ve yeni merak ettiği konuların da olmasını sağlayacaktır. Çocuklar kitaplardaki resimlere bakarak ve resimler hakkında soru sorarak uzun bir süre geçirebilir. Bu dönemde çocuklar kafiyeli ve tekrarlı kitaplardan çok hoşlanırlar. Bu dönemin sonunda sayfaları artık tek tek çeviren çocuk, kitap ile daha uzun zaman geçirebilir.

Üç yaşa doğru çocuğun dil gelişimini destekleyici kitaplara öncelik verilmeli, çocuğun hikâyelere bakarak kendi hikâyesini anlatması desteklenmelidir. Kelime hazinesi gelişmiş ve kendini doğru bir şekilde ifade etmeye başlayan çocuk artık resimli kitaplardan yaşadığı, bildiği olaylara dayanan basit hikâyelerden zevk alır. Resimli kitaplarda en ince ayrıntılara dikkat edebilir. Kitap sayfasını kendi kendine çevirmesine imkân verilen çocuk kitap ile olan ilişkisini daha da güçlendirir.

Bebekler hızlı gelişim gösterirler, nesnelerle oynar, ağızlarına alır ya da çekerler. Bunlardan dolayı özellikle çocukların ilk kitapları dayanıklı, mukavvadan ve dikiş ciltlemeli olmalıdır. Aile, insanlar, yatma zamanı gibi günlük rutinler, yiyecekler gibi tanıdık nesne ve sahnelerin resimlerinin yer aldığı kitapları kullanmak bebeklerin resimlerin kendi günlük yaşantılarında gördükleri gerçek şeyleri temsil edebileceğini anlamalarını sağlar. Etiketlemeyi teşvik eden kitaplar bebeklerin çok ve farklı türde yeni kelime ile tanışmasını sağlar. Yaklaşık iki yaşında iki kelimelik basit cümleler kurarlar. Resimleri etiketleyen kitaplar, okuyan kişinin bebeklerin iki kelimelik cümlelerini model olma ve etkileşime geçme yollarıyla genişletebilmelerini sağlar. Böylelikle kelimeleri daha kolay öğrenirler. Şarkı, ninni, ritimik kelimeler, tekrarlar ve kafiyelerin olduğu kitaplar, bebeklerin seslerdeki benzerlik ve farklılıkları anlamalarını sağlar ve onları eğlendirir.

ABC, kavram kitapları:

• 2-3 yaş bebekleri için hazırlanırlar.
• genellikle hiç metin barındırmazlar.
• bebeğin tanıdığı cisim, hayvan ve insanların resimlerini bulundururlar.
• konu ve olay içermezler.
• bir kelime-resim, kısa cümle-resim formatında ya da basit anlatım tarzında olabilirler.
• anlatımda mecazî dil kullanmazlar.
• hayalî tasvir yapmazlar.
• uzun cümleler ve karışık anlatımlar içermezler.
• sade hatlı, gerçekçi ve parlak renkli olurlar.

Tekerleme, ninni ve şarkı kitapları şarkılar ve tekerlemelerin resimlerle canlandırıldığı kitaplardır. Bebeklerin dört yaşa kadar bu kitaplarla eğitilmesi, konuşma ve dinleme becerisinin gelişmesine katkı sağlar. Estetik yönü yüksek olarak hazırlanması gereken bu kitaplarda bebek, resimlere bakarken tekerleme ya da şarkı müzikli olarak dinletilmektedir. Bu tür kitapların örneği ülkemizde yok denecek kadar azdır. Resimli ninni kitapları ise bebeklerin sevdiği, anlam taşıyan, kulağa hoş gelen özellikleri ile bebeğin dil gelişiminde ve rahatlamasında önemli rol oynayan eserlerdir.

Bebeklikte dinlenilen öyküler bebeklerin kişiliğinde önemli etkiye sahip olduğundan onlara okunacak öykülerin özenle seçilmesi son derece önemlidir. Bu dönemde bebeğin dikkat süresi kısa olduğundan uzun ve karmaşık olaylar içeren öykülerin okunmaması gerekir. Bu yaş döneminde bebeğin yaratıcı hayal gücünü geliştirecek vücudu ve yakın çevresi ile ilgili bilgi verecek, eğlenceli öykülere yer verilmelidir. Öykülerdeki bilmece, tekerleme, ses tekrarları ve kafiyeli sözcükler bebeğin ritim duygusunu geliştirirken, belleğini de güçlendirir.

0-36 Ay Arası Çocuklara Yönelik Etkinlikler

Alıcı ve ifade edici dil gelişimlerini destekleyen etkinlikler: Bebeğe sesli kitap okuma birçok şeyin yanında alıcı ve ifade edici dili geliştirir. Bebeğe kitaptaki resim gösterilip “Bu elma” diye tanıtılarak alıcı dili, sonra “bana elmayı göster” ya da elma resmini gösterip “bu ne?” söyle diyerek ifade edici dili geliştirmeye çalışılır.

• Aile, insanlar, yatma zamanı gibi günlük rutinler, yiyecekler gibi tanıdık nesne ve sahnelerin resimlerinin yer aldığı kitaplar, bebeklerin resimlerin kendi günlük yaşantılarında gördükleri gerçek şeyleri temsil edebileceğini anlamalarını sağlar.
• Etiketlemeyi teşvik eden kitaplar, bebeklerin çok ve farklı türde yeni kelime ile tanışmasını sağlar.
• Şarkı, ninni, ritmik kelimeler, tekrarlar ve kafiyelerin olduğu kitaplar, bebeklerin seslerdeki benzerlik ve farklılıkları anlamalarını sağlar ve onları eğlendirir.

Kelime hazinelerini geliştirebilecek etkinlikler: Bu yaş bebeklerine resimli ilk sözlük, ABC kitapları, kavram kitapları gösterilerek resimler tanıtılır, isimleri söylenir, sonra çocuğa söylettirilir, ses ve kelime tekrarı yaptırılır böylece sözcük hazinesi arttırılır. 0-3 yaş döneminde bebekler konuşmaya başladığından, bu yaş kitaplarında sözcük tekrarı bebeklerin kelime hazinesi açısından çok önemlidir. Bu dönemde cisimleri etiketlemeyi, tekil-çoğul kavramları, hareketleri adlandırmayı ve tanımlamayı öğrenirler. O nedenle 1-2 yaşta onların bildiği, tanıdığı hareketlerin yer aldığı resimli kitaplar gösterilmeli, okunmalı, resimlerdeki yürüme, yeme, koşma gibi hareketleri tanımasına ve tanımlamasına yardımcı olunmalıdır. Bebeklerle kitap resimleri hakkında konuşulmalıdır. Bebeklere resimli öykü kitapları gösterilip okunduktan sonra anlatılanları öğrenip öğrenmediklerini ölçmek için kitap hakkında sorular sorulur. Kitaptaki karakterler, öykünün giriş-gelişme-sonuç bölümü hakkında sorular sorularak öyküyü anlatmaları istenir. Böylece çocuğun anlatılanları dikkatli dinleyip sorulara uygun cevaplar vermesi beklenir. Bu yöntem de çocuğun bilişsel becerilerini geliştirir.

Kendisini ve bedenini tanımasına yönelik çalışmalar: Bebeklerin ilk kitaplarında “ben”, “ben yürürüm”, “ben resim yaparım”, “ben kitap okurum”, “ben bloklardan kule yaparım”, “ben köpeğimle oynarım” gibi resimler ve yazılar kullanılarak bebeğin önce kendisini, vücudunu ve neler yapabileceğini öğrenmesi istenir. Bu yaşta ben, vücudum, yakın çevre ile ilgili kitaplar seçilerek kitap okumaya başlamak, yaş ilerledikçe daha detaylı konular içeren öykülere geçmekte fayda vardır.