Ünite 1: Çocuk Gelişimine İlişkin Temel Kavramlar

Çocuk Gelişiminde Temel Kavramlar

Genel anlamıyla bütün insanlar doğar, büyür, gelişir ve belli bir olgunluk düzeyine gelir. Yaşantı zenginliği oluşturup hayatını olabildiği kadar bağımsız yaşamaya özen gösterir. Çocuk gelişimi kuramları, gelişimin sadece doğum öncesi ve doğum sonrası olarak değil, değişen çevre koşulları yaşam biçimini bireyin gelişimini etkileyerek sürekli hale getirdiğini ortaya koymaktadır. Zaman zaman aynı yaşta çocukları benzer çevre etkileşimi içerisinde gelişen çocukların birbirinden farklı özellikler sergilediklerini görürüz.

Çocukların sağlıklı bir gelişim dönemi geçirmeleri, onların tüm hayatlarında sağlıklı bireyler olarak gelişmeleri için temel oluşturur. Sağlıklı gelişim çocuğun tüm gelişim alanlarında bir bütün olarak gelişimi sağladığını bildirmektedir.

Gelişim

Gelişim bireyin ana rahmine düşmesinden itibaren başlayan ve bireyin yaşamı boyunca gözlenen değişikliklerdir. Gelişim organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal yönden belli koşulları olan son aşamasına kadar sürekli ilerleme kaydeden değişimdir.

Gelişim aşamalı bir süreçtir. Gelişim süreci büyüme, olgunlaşma ve öğrenme aşamalarından oluşur. Bu nedenle, gelişim de olgunlaşma ve öğrenmenin ürünü olarak ortaya çıkmaktadır.

Büyüme

Büyüme, çocuğun fiziksel özelliklerinde meydana gelen gözle görebildiğimiz değişikliklerdir. Doğum öncesinde hücrelerdeki çoğalma ve bunun sonucunda yaşamın ilk yapı taşlarının oluşması büyümenin işaretidir.

Örnek vermek gerekirse, odanın kapısının kolunu çocuğun açabilmesi için çocuğun boyunun uzaması gerekmektedir. Çocuğun boyunun uzaması büyümeye işarettir.

Olgunlaşma

Çocuğun gelişiminde bireysel farklılıklar çerçevesinde ilerlemeler olacaktır. Çocuklar bir gelişim döneminden diğerine geçerken aşamalı bir sıra izler. Çocuğun gelişiminde ilerlemelerin kaydedilmesi olgunlaşmaya bağlıdır. Olgunlaşma biyolojik bir değişmedir.

Öğrenme

Çocuğun gelişiminde belli bir sıralama vardır. Çocuğun gelişimini sağlayabilmesi için büyüme ve olgunlaşmayla birlikte insanın en değerli özelliği ortaya çıkar. Bu özellik öğrenmedir.

Eğitim bilimleri ve öğrenme çalışmaları alanında öğrenme, bireyin çevresiyle belli bir düzeydeki etkileşme sonucunda meydana gelen nispeten kalıcı izli davranış değişmesidir. Örnek vermek gerekirse, çocuğun bisiklet kullanmayı öğrenebilmesi için çocuğun yeterince büyümesi bacak kaslarının gelişmesi gerekir.

Hazırbulunuşluk

Gelişimin en önemli kavramlarından biri de hazırbulunuşluktur. Bireyin öğrenmeye hazır olunuşu anlamına gelir.

Hazırbulunuşluk çocuğun öğreneceği alana ilişkin belli yeterliklere sahip olması anlamına gelir.

Kritik Dönem

Çocuk gelişiminin kimi olay ya da durumlarda olumlu ya da olumsuz yönde etkilenebileceği en duyarlı dönemdir. Bireyin belirli bir davranışı öğrenebilmeye en duyarlı olduğu dönem “kritik gelişim dönemleri” olarak adlandırılır. Bireyin öğrenme ve kişisel özelliklerinde gelişme için en hazır olduğu dönemdir.

Atipik Gelişim ve Çocuk Gelişiminin İlkeleri

Çocuk gelişimine ilişkin yapılan araştırmalarda gelişimde bazı ortak konular olduğu konusunda bulguları ortaya koymaktadır

Atipik Gelişim

Atipik sözcüğünün anlamı, sözcüklerde örnek dışı, düzensiz, değişik anlamına gelir. Atipik çocuk sendromu, özel eğitimde ayrıcalıklı çocukların bir grubunu tanımlar.

Atipik gelişim gösteren çocuklar, gelişimin belli dönemlerinde çeşitli risklerle karşı karşıya kalabilir. Çocukların bir bölümü riskli dönemleri sağlıklı bir şekilde atlatabilirken, bazıları ciddi yetersizliklerle karşı karşıya kalabilmektedirler.

Atipik gelişim gösteren çocuklar içerisinde risk altındaki çocukların yanı sıra, yetersizlik tanısı almış çocuklarda bulunmaktadır.

Çocuk Gelişiminin İlkeleri

Çocuk gelişimiyle ilgili temel ilkeler aşağıdaki gibidir:

• Gelişim, kalıtım ve çevre etkileşimin bir ürünüdür,
• Gelişim süreklidir ve belli aşamalarda gerçekleşir,
• Gelişim nöbetleşe devam eder,
• Gelişim baştan ayağa, içten dışa doğrudur,
• Gelişim genelden özele doğrudur,
• Değişimde kritik dönemler vardır,
• Gelişim bir bütündür,
• Gelişimde bireysel farklılıklar vardır.

Çocuk Gelişiminde Temel Yaklaşımlar

Tarihsel süreç içerisinde okul öncesi eğitimin gelişimi eski çağlara dayanır. Özellikle Roma İmparatorluğu döneminde eğitim sosyal bir zorunluluk olarak görünmüştür. Gençleri hayata hazırlamak için eğitimin önemli olduğu üzerinde durulmuştur.

İnsan doğasının anlaşılma çabaları psikolojide çeşitli düşünce akımlarının oluşmasına yol açmıştır. Bunlar, yapısalcılık, geştalt, psikanaliz, işlevselcilik ve davranışçılık gibi akımlardır.

Psikolojik yaklaşımlar çocuk gelişimi ve gelişim psikolojisinin temellerini oluşturmada yol gösterici olmuştur.

Biyolojik Yaklaşım

Biyolojik yaklaşıma göre bireyin gelişiminde fiziksel ve motor gelişim olduğu kadar, kişilik ve zihinsel gelişimde bir biyolojik plana göre gerçekleşir. Biyolojik yaklaşımın temsilcilerinden ilk Arnold Gessel tarafından ortaya atılan olgunlaşma kuramıdır.

Psikodinamik Yaklaşım

Çocuk gelişiminde en eski bilimsel yaklaşımı ortaya koyan Sigmund Freud’un kuramıdır. Psikodinamik kuramlar, kişiliğin bilinci dışında yer alan ve bireyin farkında olmadığı anılarla ve dürtülerle biçimlendiğini ortaya koyar.

Frued insan gelişimini 5 aşamada gerçekleştiğini savunur:

• Oral dönem (0-18 ay)
• Anal dönem (1,5-3 yaş)
• Fallik dönem (5-56 yaş)
• Gizil dönem (6-12 yaş)
• Ergenlik dönemi (12-18 yaş)

Bilişsel Yaklaşım

Bilişsel gelişimin kuramına göre zihinsel gelişim içsel ve bireyseldir. Bilgi bireyin kendisi tarafından yapılandırılır.

Piaget bilişsel gelişim dönemlerini 4 aşamada inceler:

• Duyusal hareket dönemi (0-2 yaş),
• İşlem öncesi dönem (2-7 yaş),
• Somut işlemler dönemi (7-12 yaş),
• Soyut işlemler dönemi (12 ve üstü yaş ).

Davranışsal Yaklaşımlar

Davranışçılık terimi ilk kez Jhon Watson tarafından kullanılmıştır. Davranışsal yaklaşım bireyin doğrudan gözlenebilen davranışlarıyla ilgilenir. Doğrudan gözlenmesi mümkün olmayan davranışlar, davranışçı kuramın çalışma konuları arasında yer almaz.

Davranışçı yaklaşımın önemli doğurgularından biri de gözleyerek öğrenme kuramıdır. Bu kuramın öncüsü Albert Bandura’dır. Bandura, davranışçılığın öğrenmeyi açıklamada bazı sınırlılıkları olduğunun belirterek gözleyerek öğrenme kuramını geliştirmiştir.

Çocuk Gelişimi Araştırmaları ve Etik

Sözcük anlamıyla araştırma, bilim ve sanatla ilgili olarak yapılan yöntemli çalışma olarak tanımlar. Araştırmanın amacı bilimsel yöntemdir.

Betimsel Araştırmalar

Araştırılmak istenen olgunun özelliklerini ortaya koymaya yönelik araştırmalardır. Örneğin, down sendromlu çocukların gelişimsel durumlarının genişletilmiş izleme ve destekleme rehberi ile değerlendirilmesi çalışmasında standartlaştırılmış bir değerlendirme aracı kullanmıştır.

Deneysel Araştırmalar

Değişkenler arasında oluşturulan neden-sonuç ilişkilerini test etmeyi amaçlayan araştırmalardır.

Gelişimsel Araştırmalar

Çocuk gelişimi araştırmalarında göze çarpan en önemli özellik zaman değişkeninin kullanılmasıdır.

Gelişimsel yöntemler üç kategoride incelenir:

• Kesitsel yöntem,
• Boylamsal yöntem,
• Ardışık ya da sırasal yöntem.

Kesitsel yöntem araştırmaları, belli bir grup çocuğun, belli bir zaman dilimindeki davranışlarını betimleyen kavramdır.

Boylamsal çalışmalar, aynı gruptan bireylerin belli zaman aralıklarıyla belli bir süre için incelendiği çalışmalardır.

Ardışık çalışmlar ise, sırasal yöntem olarak ta adlandırılan kesitsel ve boylamsal çalışmaların birleşimidir.

Çocuk Gelişimi Araştırmalarında Etik

Türk Dil Kurumu sözlüğünde etik, “çeşitli meslek kolları arasında tarafların uyması ve kaçınması gereken davranışlar bütünü olarak tanımlanır.

Gelişim araştırmalarında etik ilkelerin tüm bilimsel araştırmalarda benimsenen etik ilkelerinden bir farkı yoktur.