Ünite 3: Büyüme ve Motor Gelişim

Büyüme

Büyüme, bireyin fiziksel yapısında yaşa bağlı olarak görülen nicel değişimlerdir ve vücudun tümünün ya da ayrı ayrı bölümlerinin büyüklük olarak artışını ifade eder. Erken çocukluk dönemi olarak bilinen iki-altı yaşta ise büyüme bebeklik döneminde olduğu kadar hızlı değildir ve büyüme ergenlik dönemine kadar yavaş seyreder. Büyümede cinsiyetler arasında farklılık görülmektedir; ancak bu farklılık çok fazla değildir.

Motor Gelişim

Büyümenin değerlendirilmesi, normalden sapmaların belirlenmesi ve bazı durumlarda hastalıkların önlenmesi açısından oldukça gereklidir. Büyümenin değerlendirilmesinde kullanılan en önemli ölçütler; vücut ağırlığı, boy uzunluğu, baş çevresi ve vücut bölümlerinin birbirlerine oranlarıdır. Büyüme baştan ayağa ve merkezden dışa doğru bir sıra izlediği için vücut bölümlerindeki büyümeler de birbirlerine eşit değildir.

Motor sözcüğü hareket anlamına gelmekte ve hareketi etkileyen tüm biyolojik ve mekanik faktörlerin temelini oluşturmaktadır. Bu doğrultuda motor gelişim ise yaşam boyunca hareketlerin ya da temelinde hareket olan becerilerin değişimini ve gelişimini ifade etmektedir.

Motor gelişim; baştan ayağa doğru gelişim, merkezden dışa doğru gelişim ve genelden özele doğru gelişim olmak üzere üç temel gelişimsel ilke doğrultusunda gerçekleşir. Buna göre motor gelişim; önce başa yakın kaslarda iken daha sonra bacaklara yakın kaslarda, önce bedenin merkezinde iken daha sonra bedenin uç kısımlarında ve önce genel ya da kaba hareketlerde iken daha sonra özel ya da ince hareketlerde gerçekleşir.

Motor gelişimden söz ederken öne çıkan en önemli kavram motor beceridir. Motor beceri, öğrenilmiş, hedefe yönelik, bir ya da birden fazla vücut parçasının hareketi ya da istemli hareket görevidir. Motor beceriler (a) hareketin boyutuna ve kapsamına göre, (b) hareketin gerçekleştiği zamana göre, (c) hareketin gerçekleştiği ortama göre ve (d) hareketin amacına göre olacak şekilde sınıfandırılmaktadırlar.

Motor Gelişim Dönemleri

Tüm gelişim alanları gibi motor gelişim de çocuklarda benzer bir sıra izler ve belli dönemler çerçevesinde incelenir. motor gelişim alanları; (a) rahim içi dönemde başlayıp bir yaşa kadar devam eden refleksif hareketler dönemi, (b) sıfır-iki yaş arasındaki ilkel hareketler dönemi, (c) iki-yedi yaş arasındaki temel hareketler dönemi ve (d) yedi yaştan başlayıp yetişkinliğe kadar devam eden özelleşmiş hareketler dönemi şeklinde dört dönemde ele alınır.

a. Refleksif Hareketler Dönemi

Motor gelişim dönemlerinden ilki, rahim içi dönemde başlayıp bir yaşa kadar devam eden refleksif hareketler dönemidir. Refleksif hareketler döneminde ortaya çıkan hareketleri; (a) ilkel refleksler, (b) duruşa ilişkin refleksler ve (c) yinelenen hareketler olarak sınıflamak mümkündür

b. İlkel Hareketler Dönemi

Motor gelişim dönemlerinden ikincisi, doğumda başlayıp iki yaşa kadar devam eden ilkel hareketler dönemidir. İlkel hareketler döneminde ortaya çıkan becerileri; (a) denge becerileri, (b) yer değiştirme becerileri ve (c) manipülasyon becerileri olarak sınıflamak mümkündür

c. Temel Hareketler Dönemi

Yaşamın ikinci yılında başlayıp yedi yaşa kadar devam eden motor gelişim dönemi temel hareketler dönemi olarak adlandırılır. Bu dönem, ilkel hareketlerin geliştiği ve çocukların çevrelerini keşfetmek üzere hareketleri kullandıkları dönemdir. Temel hareketler döneminde ortaya çıkan beceriler genel olarak; (a) yer değiştirme becerileri ve (b) manipülasyon becerileri olarak ele alınabilir.

d. Özelleşmiş Hareketler Dönemi

Özelleşmiş hareketler dönemi, yedi yaşta başlayıp 14 yaş sonrasında biten ve temel denge, yer değiştirme ve manipülasyon becerilerinin giderek inceleştiği, birleştirildiği ve titizlikle kullanıldığı bir dönemdir. Özelleşmiş hareketler döneminde ilerleme temel hareket becerilerinin gelişerek olgunlaşmasına bağlıdır.

Motor Gelişimi Etkileyebilecek Faktörler

Tüm gelişim alanlarında olduğu gibi motor gelişimde de gelişimsel özelliklerin ortaya çıkış sırası tahmin edilebilirdir ancak bu özelliklerin ortaya çıkış hızı bireyden bireye değişkenlik gösterebilir. Gelişimsel olarak becerilerin edinilmesi için “ortalama yaş” kavramı vardır ve bu kavram ailelerin ya da öğretmenlerin gelişimi düzenli biçimde takip edebilmeleri için yıllardır bir gösterge olarak kullanılmaktadır. Motor gelişimi etkileyebilecek faktörler: a. Bireysel farklılıklar b. Kalıtım c. Cinsiyet d. Çevresel yoksunluk e. Prematüre ya da düşüm doğum ağırlıklı doğmak f. Kültürel farklılıklar g. Beslenme bozuklukları h. Süreğen hastalıklar ya da yetersizlikler olarak sıralanabilmektedir.

Atipik Motor Gelişim

Motor gelişim yaşam boyu sürer ve tüm bireylerde aynı sırayı izler; ancak bazı durumlarda motor gelişimde normalden sapmalar görülebilir. Motor gelişimin beklenmedik bir sırayla ve hızla seyretmesine ve alışılmışın dışında örüntüler sergilemesine atipik motor gelişim adı verilir.

Çocukların gelişiminin normalden sapma gösterip göstermediğini belirlemek üzere düzenli olarak vücut ağırlığı, boy uzunluğu ve baş çevresi ölçülmeli ve bu ölçümlerden elde edilen değerler normal değerler ile karşılaştırılmalıdır.

Refleksler motor gelişim açısından önemli ipuçları sağlarlar. Bu reflekslerin varlığı bebeklerin sağlıklı olduklarının bir göstergesidir. Refleksler; hiç alı namıyorsa olması gerekenden daha az ya da daha fazla alınıyorsa, kaybolması gereken zamanda halen alınmaya devam ediyorsa ve asimetrik ya da anormal alınıyorsa anormal bir durumdan şüphelenmek gerekir.

Atipik motor gelişimi belirlemek üzere yapılabilecek başka bir şey, çocukların gelişimsel taramadan geçirilmesidir. Gelişimsel tarama, bir ölçü aracı kullanılarak çocuğun farklı gelişim alanlarına yönelik değerlendirilmesidir. Gelişimsel taramadaki amaç, çocuğu atipik gelişim açısından inceleyerek daha kapsamlı ve ayrıntılı bir değerlendirmeye gerek olup olmadığını tespit etmektir.

Atipik motor gelişimden söz ederken çocuk gelişimini etkileyen yetersizlikler üzerinde de durmak gerekir. Bazı yetersizlik türlerinde motor gelişim, yetersizlikten olumsuz biçimde etkilenirken bazı yetersizlik türlerinde bu etkilenme çok azdır ya da hiç yoktur.

Beden yetersizliği olan çocuklarda genellikle motor gelişimi yakından ilgilendiren beyin, omurilik, eklemler, kaslar ya da kemikler gibi vücut bölümleri zarar gördüğü için motor gelişimde sorunlar yaşanmaktadır. Beden yetersizliği olan çocukların motor gelişimlerinde gözlenen sorunlar ise çocuktan çocuğa farklılık göstermektedir.

Görme yetersizliği olan çocukların motor gelişiminde bazı gecikmeler gözlenebilir. Normal gelişim gösteren çocuklar dördüncü ayda uzandıkları nesnenin görüntüsünü kavramaya başlarlar; ancak görme yetersizliği olan çocuklar on birinci aya kadar ses çıkaran nesnelere bile uzanamayabilirler. Çünkü tek başına işitsel uyaran çocuğu nesneye uzanmak için harekete geçirmede yeterli değildir.

Zihin yetersizliği olan çocukların yaklaşık yarısının motor gelişiminde belirgin derecede gerilik gözlenmektedir. Motor gelişimdeki bu gerilik, yetersizliğin yanı sıra aşırı koruyucu anne baba tutumlarından kaynaklanmaktadır. Zihin yetersizliği olan çocukların vücut ağırlıkları ve boy uzunlukları akranlarına göre daha düşük olmakta ve büyüme hızları akranlarına göre yavaş seyretmektedir.