Ünite 8: Hastane Merkezli Gelişimsel Destek Programları

Gelişimsel destek programları kapsamında; tarama ve tanı koyma hizmetleri, terapi ve eğitim hizmetleri, çocuk gelişim hizmetleri ve aile destek hizmetleri yer alır. Bu hizmetler çoğunlukla aile odaklı olup genellikle evde ya da okulda gerçekleştirilir. Evde ya da okulda gerçekleştirilen destek eğitim hizmetlerinin yanı sıra, herhangi bir kaza, ameliyat ya da hastalık gibi uzun süreli sağlık sorunları nedeniyle hastanede yatarak tedavi gören çocuklar için ise hastane merkezli gelişimsel destek hizmetleri ve hastane merkezli eğitim almaları sağlanabilmektedir.

Hastane Merkezli Eğitim: Tanım ve Kapsam

Hastane merkezli eğitim zorunlu öğrenim çağında olup, süreğen hastalığı ya da hastanede yatarak tedavi görmesi nedeniyle örgün eğitim kurumlarından (okul öncesi, ilkokul, ortaokul ve özel eğitim uygulama merkezi) doğrudan yararlanamayan çocuklara eğitim hizmetlerinin hastanede sunulması temeline dayanan eğitimdir.

Uzun süreli okul devamsızlıkları, çocukların akademik olarak geri kalmalarına ve sosyal olarak dışlanmalarına neden olması sebebi ile endişe vericidir. Bu sebeple, hastanede uzun dönemli tedavi gören çocukların hastanede kaldıkları süre içinde eğitim haklarına sahip çıkılması ve bu çocukların eğitim gereksinimlerinin karşılanması büyük önem taşımaktadır.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 42. maddesi de “Kimse, eğitim ve öğretim hakkından yoksun bırakılamaz. …Devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır. …” hükmü ile dezavantajlı tüm çocuklar gibi sağlık sorunları nedeniyle uzun süreli olarak hastanede tedavi gören çocukların da eğitim haklarını koruma altına almaktadır.

Türkiye Özürlüler Araştırması’na göre ülkemizdeki 0-9 yaş arasındaki çocukların %2,60’ının süreğen hastalığa sahip olduğu ortaya konmuştur. İleri düzeyde bakım ve tedaviye gereksinimi olan çocuklara yönelik tıbbi hizmetler hastanelerde sağlık personeli tarafından kapsamlı biçimde sunulmakta iken hastalığın çocuk ve ailesi üzerinde oluşturduğu olumsuz etkileri azaltmak üzere sunulması gereken psikolojik, sosyal, gelişimsel ve eğitsel destekler çoğunlukla ihmal edilmektedir. Bu konuda Türkiye’de yapılan çalışmaların geliştirilmesi gerekmektedir

Hastane Merkezli Gelişimsel Destek Programının Amacı, Önemi ve Kapsamı

Hastane merkezli gelişimsel destek programları; risk grubunda olan çocukların gelişimlerini izlemek, gelişimsel geriliği olan çocukları desteklemek, fiziksel yetersizliği olan çocuklara gereksinim duydukları alanlarda terapi hizmetleri sunmak, hastanede yatarak tedavi görecek çocukları hastane yaşantısına hazırlamak, hastanede uzun süreli tedavi gören çocuklara eğitimöğretim hizmeti vermek, hasta çocuğa ve ailesine yönelik psikolojik ve sosyal destek sağlamak ve hastaneden eve ya da okula dönen çocuklara geçiş planları hazırlamak üzere geliştirilmiş programlardır.

Hastane merkezli gelişimsel destek programlarının amacı, çocukların;

• Bedensel ve ruhsal sağlına yardımcı olmak
• Eğitim öğretim haklarından faydalanmalarını sağlamak ve eğitimde kesintileri önlemek
• Yaşlarının ve öğretim kademelerinin gerektirdiği bilgi, beceri ve sorumlulukları kazanmalarını sağlamak,
• Akademik bakımdan yaşıtlarından geri kalmalarını ve devamsızlık ya da başarısızlık nedeni ile sınıfta kalmalarını engellemek
• Hastalığa ve hastaneye hazırlanmalarını sağlamak
• Hastalıklarını ve tedavilerini kabullenmeleri için yardım etmek
• Kendileri gibi hasta olan yaşıtları ile iletişim kurmalarını sağlamak
• Moral düzeylerini yüksek tutarak okula ve öğrenmeye olan ilgilerini kaybetmelerini engellemek
• Dikkatlerini yaşadıkları korku ve endişe gibi olumsuz duygulardan farklı yönlere çekmek
• Yaşadıkları psikolojik travmanın etkilerini azaltmak
• İçinde bulundukları ortama ve topluma uyum sağlamalarını kolaylaştırmak
• Sorunsuz ve problemsiz bir şekilde eve ya da okula dönüşlerini sağlamak

Hastanede yatarak tedavi gören çocuklarda şu alanlarda sorunlar gözlenmektedir:

• Akademik
• Psikolojik
• Duygusal
• Fiziksel
• Sosyal

Hastane merkezli gelişimsel destek eğitim programları, çocukların hastanede geçirdikleri zamanı verimli hâle getirmeleri ve hastaneden çıkışta çocukların yaşama uyumlarını kolaylaştırmaları bakımından oldukça önemlidir.

Hasta çocukların gereksinimlerini karşılamak üzere geliştirilecek olan hastane merkezli gelişimsel destek programlarının kapsamı, çocukların hastalıklarının yanı sıra çocukların gelişim dönemleri ya da yaşları da dikkate alınarak hazırlanmalıdır hasta çocukların yaşlarına ve gelişim dönemlerine göre öncelikli gereksinimlerini ortaya konmuştur. Baykoç Dönmez’e (2011) göre bebeklik dönemi, okul öncesi dönemi, okul dönemi ve ergenlik dönemindeki hasta çocukların gereksinimleri farklılaşmakta olup bunlar aşağıda sıralandırılmıştır.

Hastanede Tedavi Gören Bebeklerin Öncelikli Gereksinimleri;

• Anne
• Sevgi-şefkat
• İyi çevre koşulları
• Beslenme
• Bakım
• Uyku
• Oyun-Oyuncak
• Müzik
• Görsel-İşitsel uyaranlar
• İletişim-Etkileşim

Hastanede tedavi gören okul öncesi dönem çocuklarının öncelikli gereksinimleri;

• Anne
• Sevgi-şefkat
• İyi çevre koşulları
• Beslenme
• Bakım
• Oyun-Oyuncak
• Müzik
• Arkadaş
• Kitap ve çizgi filmdir.

Hastanede tedavi gören okul dönemi çocuklarının öncelikli gereksinimleri;

• Aile
• Arkadaş
• Okul
• Ders
• Oyun-Oyuncak
• Kitap • Müzik
• Televizyon
• Bilgisayar
• Diğer ilgiler

Hastanede tedavi gören ergenlik dönemi çocuklarının öncelikli gereksinimleri;

• Aile
• Arkadaş
• Okul
• Telefon, iletişim
• Müzik
• Spor
• Kitap
• Televizyon, Bilgisayar, internet
• Diğer ilgiler
• Kişisel alandır.

HASTANE MERKEZLİ GELİŞİMSEL DESTEK PROGRAMLARININ YAPISI

Sağlık sorunları sebebi ile hastanede uzun dönemli tedavi görmek amacı ile kalmaları hem çocuklar hem de bu çocukların aileleri için korku, kaygı ve endişe yaratan bir durumdur. Bu durum her iki taraf içinde negatif etkiler yaratabilir. Bu sürecin hasta çocuklar ve aileleri üzerinde olumsuz izler bırakmasını önlemek ya da olumsuz izleri en aza indirgemek amacıyla çeşitli düzenlemeler yapılmaktadır. Bu düzenlemeleri şöyle sıralamak olanaklıdır;

• Risk grubundaki çocukların durumlarını ve gelişimlerini takip etmek
• Gelişim geriliği olan çocuklarda erken müdahale programları uygulamak
• Hastalık konusunda hasta çocuğa ve ailesine yönelik bilgilendirici çalışmalar yapmak
• Hasta olan çocuklar için hastaneye hazırlayıcı eğitim programları gerçekleştirmek
• Hastanede serbest zaman etkinlikleri düzenlemek
• Hastane okulları açmak
• Hasta çocuklara yatak başında eğitim vermek
• Hasta çocuklara yönelik uzaktan eğitim programı geliştirmek
• Hasta çocukların kolay bir biçimde eve ya da okula dönüşünü sağlamak

Hastane merkezli gelişimsel destek programları kapsamında yapılan düzenlemeler göz önünde bulundurularak bu programların yapısı ortaya konabilir. Hastane merkezli gelişimsel destek programlarının yapısı hastane merkezli gelişimsel destek programları;

1. Gelişimsel tarama ve erken müdahale,
2. Hastaneye hazırlayıcı eğitim,
3. Hastanede oyun programı,
4. Hastane okulu,
5. Yatak başında öğretim,
6. Uzaktan öğretim ve
7. Hastaneden okula geçiş planlaması olmak üzere yedi farklı biçimde sunulmaktadır

Gelişimsel tarama, bir ölçü aracı kullanılarak çocuğun farklı gelişim alanlarına yönelik değerlendirilmesidir. Gelişimsel taramalar; devlet hastanelerinin pediatri ya da psikiyatri bölümlerinde, üniversitelerin çocuk gelişimi ve eğitimi, psikoloji ya da özel eğitim bölümlerinde, üniversite hastanelerinin gelişimsel pediatri bölümlerinde ya da özel klinik ya da merkezlerde bu konuda eğitim almış kişilerce yapılır. Gelişimsel tarama, çocuğu gelişim açısından inceleyerek daha kapsamlı ve ayrıntılı bir değerlendirme ya da erken müdahaleye gerek olup olmadığının belirlenmesini amaçlamaktadır.

Erken Müdahale ise, gelişimsel taramalar sonucunda gelişimsel geriliği olduğu ya da gelişimsel açıdan risk altında olduğu belirlenen çocuklara ve bu çocukların ailelerine sunulan bakım, eğitim ve destek hizmetleridir. Erken müdahale; toplumda gelişimsel açıdan herhangi bir sorun belirmeden önce bu olası sorunları önlemeyi, ortaya çıkan sorunların etkilerini ya da daha önemli sorunlar ortaya çıkmasını azaltmayı ve ortaya çıkan sorunlarla baş etmeyi amaçlar. Erken müdahale hizmetleri, ev merkezli, kurum merkezli ve hastane merkezli olarak sunulabilir.

Hastaneye hazırlayıcı eğitim, hastalığı nedeniyle hastanede yatan çocukların korku ve kaygılarını gidermek amacıyla çocukları hastalık, hastane, hastane personeli, hastanede kullanılan araç-gereçler ve teşhis, tedavi ve ameliyat gibi hastanede yapılan işlemler hakkında bilgilendirmek üzere, çeşitli araç-gereçler ve yöntemlerle yapılan aşamalı bir eğitim programıdır. Yapılan araştırmalar hastaneye hazırlayıcı eğitimin, hasta çocukların ve ailelerinin stres, kaygı, korku ve endişe gibi olumsuz duygularını anlamlı derecede azalttığını göstermektedir. Hastaneye hazırlayıcı eğitimler gerçekleştirilirken, hastanelere uyum gezileri düzenleme; bilgilendirici seminerler verme; bebekler, kuklalar ve oyuncaklar kullanarak oyun oynama ya da dramatizasyon yapma; poster, broşür ya da el kitapçığı gibi dokümanlar kullanma; filmler ve video görüntüleri izleme ve öykü kitapları okuma gibi yöntemlerden yararlanılabilir. Bazı hastanelerde tedavi işlemleri çocuğa sözel olarak anlatılmakta, fakat büyük çoğunluğunda ise hiçbir açıklama yapılmamaktadır. Hastaneye hazırlayıcı eğitim en kapsamlı çalışmalarından biri olan Hacettepe Üniversitesi Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Bölümü tarafından uygulanan hastaneye hazırlayıcı eğitim programıdır. Bu program kapsamında çocuklara; sağlık, hastane bölümleri, hastane yaşamı, hastane personeli, hastanede kullanılan araç gereçler ve hastanede yapılan işlemlerle ilgili bilgiler verilmektedir.

Hastanede oyun programı, hastanede yatan 0-18 yaş arasındaki tüm çocuklara yönelik yapılan eğlence, spor ve kültürel etkinliklerdir. Hastanede oyun programı çocuk hastanelerinde ya da hastanelerin çocuk servislerinde oluşturulan oyun odalarında ve oyun parklarında, yataklarından kalkamayan çocuklar için ise yatak başında gerçekleştirilir. Yapılan araştırmalar hastanede oyun programlarının; çocukların ve ailelerinin hastanede keyifli zaman geçirmelerini sağladığını, çocukları duygusal olarak rahatlattığını, çocukların tedavi sürecini kolaylaştırdığını ve çocukların gelişimine ve eğitimine katkıda bulunduğunu göstermektedir. Hastanede oyun programları için verilebilecek örneklerden biri, İngiltere’deki Sağlık Oyun Uzmanları Ulusal Birliğinin (National Association of Health Play Specialists [NAHPS]) yaptığı çalışmalardır. Bu kuruluşun amacı, hastanede tedavi görmekte olan çocukların fiziksel ve ruhsal olarak sağlıklı olmalarını sağlamaktır. Bu çerçevede hastalar için oyun programları oluşturmaktadırlar.

Hastane okulu, hastalığı nedeniyle hastanede yatarak tedavi gören ve örgün eğitim kurumlarından yararlanamayan çocukların eğitimlerini kesintisiz sürdürmeleri amacıyla hastanede açılan okuldur. Hastane okullarının amacı, hastanede yatarak tedavi gören çocukların okul yaşantılarının kesintiye uğramadan hastane ortamında devam ettirilmesi ve hastalık sona erdiğinde çocuğun okuluna dönüşünde eğitimin kesintisiz olarak devam etmesini sağlamaktır Hastane okullarının işleyişi Millî Eğitim Bakanlığı Evde ve Hastanede Eğitim Hizmetleri Yönergesi’ ne (2010) göre düzenlenmektedir. Hasta çocukların hastane okulundan yararlanmasına çocukların aileleri ile hekimlerin görüşleri sonrasında karar verilir ve hastane okulunda verilecek eğitim hizmetlerinin planlanması, yürütülmesi ve izlenmesi herhangi bir süreye bağlı kalmaksızın yapılır. Ülkemizde devlet hastanelerinin ya da üniversite hastanelerinin bünyelerinde açılmış olan hastane okulları vardır. Bu okullardan biri ise Eskişehir Devlet Hastanesi Hastane Okuludur. Eskişehir Devlet Hastanesi Hastane Okulunun amacı, hastanede yatan okul dönemi çocuklarının, okul yaşantılarının kesintiye uğramadan, hastane ortamında devam ettirilmesi ve çocuğun kendi okuluna dönüşünde eğitiminin kesintisiz devamının sağlanmasıdır.

Yatak başında öğretim, zorunlu öğrenim çağında olup, hastanede yatan ancak hastalığı ya da hastalığının tedavisi nedeniyle yatağından ayrılamayan çocuklara yatak başında bire bir öğretim yapılmasıdır. Yatak başında öğretim, bu iş için görevlendirilmiş bir öğretmen tarafından, çocuğun kendi okulundaki öğretmeni ile iş birliği içinde belirlenen amaçların öğretimine yönelik gerçekleştirilir. Öğretim etkinlikleri, günde en az bir saat, çocuğun uygun olduğu ve kendini iyi hissettiği zamanlarda, öğretmen tarafından belirlenen ve hazırlanan araç-gereçler kullanılarak yapılır. Bu süreçte öğretmenin; öğretimde kullanılacak araç gereçleri temin ederek yanında bulundurması, öğretimin zamanlamasını çocuğun tıbbi gereksinimlerinin karşılandığı zamanları dikkate alarak planlaması, gerektiğinde duyarlı ve esnek olması, enfeksiyon açısından hem kendisine hem de kullandığı araç gereçlere ilişkin gerekli önlemleri alması önemlidir.

Uzaktan öğretim, hastanede yatarak tedavi gören çocukların çeşitli teknolojik donanımları kullanarak bilgi kaynaklarına, öğretim programlarına, öğretici film, oyun ve yazılımlara ya da kendi kayıtlı oldukları sınıfta yürütülen öğretim etkinliklerine uzaktan erişim sağlayarak eğitimlerini sürdürmektedir. Hastaneden okula geçiş planlaması, hasta çocukların tedavi sonrasında okula uyumlarını kolaylaştırmak üzere, hasta çocuğun ve ailesinin, okul personelinin ve çocuğun devam ettiği sınıfın okula dönüş için hazırlanmasını ve okula dönüş sonrasında çocuğun sağlık ve başarı durumunun izlenmesine yönelik yapılan planlamadır. Her hastalık, her Çocuk ve her durum için okula geçiş planları farklılık gösterse de çocuğun, ailesinin, okul personelinin ve sınıfın hazırlanması ile çocuğun okula dönüş sonrasında izlenmesi başarılı bir geçiş planında olması gereken ortak ögelerdir. Hastaneden okula geçiş planlarının temel ögeleri şunlardır:

• Çocuğunun ve ailesinin hazırlanması
• Okul personelinin hazırlanması
• Sınıfın hazırlanması
• Çocuğun okula dönüş sonrasında izlenmesi

Hastanede yatarak tedavi gören çocuklara yönelik geliştirilen uzaktan öğretim örneklerinden biri Avustralya’da Kraliyet Çocuk Hastanesi Eğitim Enstitüsünde gerçekleştirilen bir uygulamadır. Bu uygulamada, Kraliyet Çocuk Hastanesi Eğitim Enstitüsünde yatarak tedavi görmekte olan çocukların hem akademik hem de sosyal amaçlı olarak ve teknolojiyi kullanarak kayıtlı oldukları okulla iletişim hâlinde olmaları sağlanmıştır.

Hastane Merkezli Gelişimsel Destek Programı Örnekleri

Ülkemizde 0-6 yaş arasındaki çocuklara yönelik gelişimsel tarama amacıyla kullanılan araçlar arasında; Ankara Gelişim Tarama Envanteri (AGTE), Denver Gelişimsel Tarama Testi, Gazi Erken çocukluk gelişimi değerlendirme aracı bulunmaktadır.

Ülkemizde kullanılan erken müdahale programlarından kimileri; Anne Çocuk Eğitim Programı (AÇEP), Baba Destek Programı (BADEP), Küçük Adımlar Erken Eğitim Programı (KAEEP) ve Portage’dır.