Ünite 3: Gelişimsel Destek Programları

Giriş

Erken çocukluk dönemi gelişim ve öğrenmenin en hızlı olduğu dönem olup, çocukların sonraki yıllarını önemli ölçüde etkileyecek özelliğe sahiptir. Bu açıdan bu dönemde çocuklara uygun ortamlarda planlanmış olarak sunulacak eğitim, onların geleceğinin niteliği açısından büyük önem taşımaktadır.

Aile, çocuğun fiziksel ve zihinsel başta olmak üzere her türlü gelişiminin ve öğrenmelerinin başladığı ve okul yılları boyunca da etkisinin devam ettiği birincil ortamdır. Bu açıdan ailelerin çocuk bakımı ve eğitimi konularındaki becerilerini geliştirmeleri önem taşımaktadır. Ancak günümüzün değişen koşulları başta olmak üzere çeşitli faktörler yüzünden ebeveynler çocuk yetiştirme konusunda sorunlar yaşamakta ve destek alınabilecek kaynaklara ulaşım konusunda sıkıntı çekmektedirler. Bu olumsuz durumları azaltmak adına erken müdahale programları olarak da adlandırılan gelişimsel destek programlarının geliştirilmesi ve uygulanması söz konusu olmuştur

Gelişimsel Destek Programları: Tanımı, Kapsamı, Amacı ve Yararları

Hayatının ilk yıllarında çocuğun ailesinden veya gelişimini destekleyecek uyaranlardan mahrum kalması, çocuğun ileriki yıllardaki gelişimini olumsuz etkileyecektir.

Gelişimsel destek programları, erken çocukluk dönemindeki çocukların başta fiziksel, bilişsel ve sosyal gelişimlerinin sağlanması olmak üzere onların toplumla etkileşimini ve bunun yanında ebeveynlerin de bu amaçlar bağlamında beceriler edinmesini sağlayan müdahalelerdir.

Erken müdahale yaklaşımları eksiklik, önleme ve çevresel değişiklik varsayımlarına odaklanmaktadır. Önleme ve erken müdahalenin birincil hedefi, risk ve koruyucu etmenler arasındaki dengenin değişkenliğini sağlamaktır. Erken müdahale, çevresel ve biyolojik olumsuzlukların etkisini yok etmek suretiyle çocuklara daha iyi bir gelişimsel ortam sağlar.

Yapılan araştırmalar sonucunda, yaşamlarının ilk yıllarında çocuklara ve ailelere verilen desteğin kısa ve uzun vadede çocuğun gelişimsel sürecine ve ailelerin kendilerine olumlu katkılar sağladığı görülmüştür.

Erken yıllarda aileyi de sürece dâhil eden ve anne-babaçocuk etkileşimini sağlayan eğitim programları özellikle risk altında bulunan çocukların gelişimleri açısından faydalı olmaktadır. Erken müdahale programları belli bir amaç çerçevesinde belirli yöntemler kullanarak çocuk ve ailesinin içinde bulunduğu ortam ve kişilerle olan etkileşimini güçlendirmeyi hedefler.

Erken çocukluk döneminde sunulan erken müdahale programları, sonraki yıllarda uygulanan programlara göre daha düşük maliyetlidir. Ayrıca bu dönemde sunulan program çerçevesinde verilen eğitim, özellikle elverişsiz çevrelerden gelen çocukların okula olan uyumunu artırma bakımından önemli katkılar sunar.

Erken müdahale programları, önleyici rol oynayarak özellikle risk altındaki çocukların telafi edici programlara ihtiyaç duymasının önüne geçer.

Gelişimsel Destek Programlarının Yapısı ve Türleri

Her toplumun kültürü farklı olduğundan, erken müdahale programlarının başka kültürlerden alınıp kullanılması yerine toplumun ihtiyaçları ve kültürlerinin özellikleri göz önünde tutularak geliştirilmesi daha yararlı olur.

Etkili bir müdahale programı,

• Olumlu ve önleyici olma
• Öğretmenin yanı sıra aileyi de sürece dâhil etme
• Olumlu davranışların kalıcılığını ve genellenmesini destekleme

gibi özellikleri taşımalıdır

Erken müdahale programlarının iki türlü sınıflandırılması söz konusudur. Bunlardan ilki farklı amaçlara yönelik bakım ve eğitim programları başlıklı sınıflandırma olup,

• Ev ziyaretlerine dayalı programlar
• Kurum merkezli anaokulu programları
• İlköğretim okulları bünyesindeki kurum merkezli programlar
• İki kuşağa yönelik programlar
• Sağlık hizmetlerine yönelik ev ziyareti programları
• Halk sağlığı programları

şeklindedir. Diğer bir sıralama ise tek odaklı ve iki kuşağa yönelik programlar başlıklı olup,

• Tek odaklı programlar
  • Yetişkin merkezli programlar
  • Aile merkezli programlar
  • Çocuk merkezli programlar
• İki kuşağa yönelik programlar
  • Erken çocukluk eğitimi
  • Aile eğitimi
  • Mesleki ve okur-yazarlık

şeklindedir.

Gelişimsel Destek Programı Örnekleri

Dünyada gelişmiş ülkelerde geliştirilen ve uygulanan birçok destek veya müdahale program örnekleri yer almaktadır:

Head start programı: 1960 yılında ABD’de uygulanmaya başlanan bu program, bilinen ilk ve en kapsamlı erken müdahale programıdır. 0-5 yaş arası çocukların okula hazırlanması ve ilerleyen yıllardaki okul başarılarının sağlanması hedeflenmiştir. Çocuklar için gerekli özel ortamlar düzenlenmiş ve sağlık uygulamaları yapılmıştır. Bu programlar kurum ve ev merkezli olmak üzere iki türlü yürütülmüştür. Head start programı halen sosyoekonomik açıdan risk altında bulunan veya özel gereksinimleri olan çocuklar için dünyanın farklı ülkelerinde de uygulanmaktadır.

Anne-Baba-Çocuk Sınıfları (Parent Child Classes): 1960 yılları sonrasında düşük gelirli aileleri desteklemek amacıyla başlatılan programdır. Program çerçevesinde çocukların gelişimsel özelliklerine uygun ortamların hazırlanması ve anne-babaların yeteneklerinin geliştirilmesi amaçlanmıştır. Daha sonraları program orta ve üst sosyoekonomik düzeydeki aileler için de yürütülmüştür.

Perry Çok Kapsamlı Anaokulu Projesi (High/Scope Perry School Project): 1962 yılından beri uygulanan bu program, 3-4 yaş grubundaki düşük sosyoekonomik düzeydeki çocukların eğitimlerinin etkililiğini değerlendirmeyi amaçlamıştır. Program kapsamında yetişkinlerin çevre düzenleme ve gerekli sosyal ortamı yaratma gibi çocukların gelişimlerine katkıda bulunacak faaliyetleri gerçekleştirmelerine olanak sağlamak amaçlanmıştır. Program daha sonraları tüm sosyoekonomik düzeydeki erken çocukluk dönemindeki bireyleri kapsamıştır. Program erken müdahalenin uzun dönemli etkilerine dikkat çekmesi açısından önem kazanmıştır.

Okul Öncesi Çocuklar İçin Ev Öğretim Programı (Home Instruction forParents of Preschool Youngsters-HIPPY): 3-5 yaş arası çocukların aileleri için düzenlenen ev merkezli bir program olup ABD’de uygulanmıştır. Program kapsamında ailelere araç ve yöntem desteği sağlanarak çocukların anaokuluna hazır hale getirilmesi amaçlanmıştır.

Bebek Sağlığı ve Gelişimi Programı (Abecedarian ve Project CARE): Yüksek risk altındaki çocuklar ve bu çocukların ailelerine yönelik doğumdan 5 yaşına kadar olan sürede yürütülen programdır. Pediatrik bakım, erken çocukluk dönemi eğitimi ve aile destek programı etkinliklerini içerir

Aile-Çocuk Ev Destekli Program (The Parent-Child Home Program): Düşük gelirli ailelerin 2-3 yaşındaki çocukları ile etkili iletişim kurabilmelerini sağlamak amacıyla ev ziyaretleri şeklinde yürütülen programdır.

Öğretmen Olarak Aileler Programı (Parents as TeachersPAT): Ailenin öneminden hareketle uygulanan program yine ev ziyaretleri şeklindedir ve 0-5 yaş grubundaki çocukları kapsar.

Syracuse Aileyi Geliştirmeye Yönelik Araştırma Programı (Syracuse Family Development Research Program): Yine haftalık ev ziyaretleri şeklinde yürütülen bu programda annenin 3 aylık hamilelik döneminden çocukların okul çağına başlamasına kadar olan süreçte yürütülür. Ayrıca çocuklara Syracuse Üniversitesi kapsamındaki anaokulunda okul öncesi eğitimi verilmektedir.

Memphis Hamilelik ve Bebeklik Dönemine Yönelik Ev Ziyareti Programı (Memphis Prenatal and Infancy Home Visitation Program): Hamileliğin 29. haftasının öncesinde bulunan ve sosyoekonomik açıdan risk altında olan Amerikalı siyahî kadınlar üzerinde yürütülen bir programadır. Program kapsamında grup 4 ayrı kategoriye ayrılarak her kategori için farklı uygulamalar yürütülmüştür. Amaç başta annenin sağlılığı olmak üzere çocuğun da dolaylı olarak sağlıklı bir gelişime sahip olabilmesidir.

Çocuk Sağlığı ve Gelişimi Programı (Infant Health and Development Program-IHDP): Erken doğan ve düşük doğum ağırlığına sahip bebekler için yürütülen bir programdır. Ev ziyareti şeklinde yürütülmüş ve bebeğin hastaneden çıkışıyla başlamıştır.

Montessori Programı: Programın temel felsefesi her çocuğun eşsiz olduğuna ve kendi kendine keşfetme yoluyla öğrenmesine dayanır. 5 yaşındaki çocuklara bu felsefe ile anaokulu eğitimi verilir ve aileler de bu sürece dahil edilmektedir.

Erken Dönem Geçiş ve Özel Eğitim Gereksinimleri Projesi (Early Years Transition and Special Educational NeedsEYTSEN): Merkeze dayalı olarak yürütülen ve sosyoekonomik açıdan risk altında olan çocukları hedef alan bir erken müdahale programıdır. Yapılan araştırmalar ile özellikle anadilde okulöncesi eğitimin önemli olduğu vurgulanmıştır.

Portage Projesi: 1967 yılında ABD’de özel gereksinimli çocukların ailelerine ev ziyaretleri şeklinde verilen destek programıdır. Teorik ve uygulamalı olarak ailelere verilen eğitimleri kapsayan bu program ayrıca İngiltere’de de yaygın biçimde uygulanmıştır.

Gelişmekte olan ülkelerde geliştirilen ve uygulanan birçok destek veya müdahale programları örnekleri yer almaktadır:

Bolivya Çocuk Gelişim Programı (Bolivia Integrated Child Development Program): Bolivya’da yürütülen programda 6 aydan 6 yaşına kadar olan dönemdeki yoksul çocuklar hedef alınmış ve ev merkezli bir yaklaşım benimsenmiştir. Özellikle çocukların beslenme, bakım başta olmak üzere sağlıklı bir ortama sahip olmaları sağlanmıştır

Kolombiya: Kolombiya’da Bogotá Study of Malnutrition, Diarrheal Disease, and Child Development ve Eve Dayalı Toplumsal Bakım Programı (Home-Based Community Day Care) isimli iki farklı program yürütülmüştür.

Hindistan Erken Çocukluk Eğitimi Projesi (Early Childhood Education Project-ECE): UNICEF’in desteğiyle gerçekleştirilen programda, çocukluk eğitim merkezleri ön plana çıkmaktadır.

Çin: Dünya Sağlık Örgütünün Gelişimsel Bakım Programı kapsamında Çin’in kırsal kesimlerinde yaşayan çocuklar ve aileleri için programlar uygulanmıştır.

Ülkemizde uygulanan programlar ise kurum merkezli hizmetler şeklinde olup daha çok 5-6 yaş grubunu kapsamaktadır. Ancak bu kurum merkezli hizmetlerin daha çok şehir merkezlerinde olmasının dezavantajlı bir durum yarattığı da bilinmektedir.

Bu programlarda özellikle çocuğun bireysel gereksinimlerinin merkeze alındığı bir eğitim hedeflenir ve aile ile işbirliği de önem kazanır. Özellikle 1960’lı yıllardan itibaren yapılan araştırmaların sonucunda özellikle düşük sosyoekonomik düzeylerdeki bölgeler için bu tür programların önemli katkılar sağlayacağı belirtilmiştir.

Ülkemizde uygulanan aile merkezli eğitim programları şu şekilde özetlenebilir:

Anne-Çocuk Eğitim Programı: Bilimsel temelli olan bu programda özellikle risk altında olan çocuklar hedeflenir. Çocukların annelerine gerekli eğitimler verilerek eğitici potansiyellerini artırmaları amaçlanır. 1983 yılından itibaren programın süresi 60 haftadan 25 haftaya indirilmiş, yalnızca 6 yaşındaki çocuklar hedef alınmış ve yalnızca haftalık grup toplantıları şeklinde uygulanmaya başlanmıştır.

Aile-Çocuk Eğitim Programı: 2003 yılından itibaren elverişsiz koşullarda yaşayan 0-6 yaş çocukları ve aileleri için uygulanmaktadır. Gelişimsel eğitim programı ve aile eğitim programı olarak iki bölümden oluşan program, grup toplantıları ve ev ziyaretleri şeklinde yürütülmektedir.

MEB Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü Anne-BabaÇocuk Eğitimi Projesi: Genç kızların, anne adaylarının ve toplumdaki kadın ve erkeklerin aile bireylerini yetiştirmeyle ilgili olarak eğitilmesi hedeflenmiştir. Eğitimler okulda, yörede gezici şekilde veya ev ziyaretleri biçiminde yürütülmektedir.

Ana-Baba Okulu: Bu program çocukların gelişim özellikleri ve eğitimi, iletişim, cinsel eğitim, okul, uyum ve davranış bozuklukları ana başlıkları altında anne-babalara sunulmaktadır. Program halen eğitim bilimleri koordinatörlüğünde öğretim üyeleri tarafından yürütülmektedir.

Baba Destek Programı (BADEP): 1997 yılından itibaren uygulanmakta olan bu programda, çocukların gelişimlerinde babaların da rollerinin artırılması hedeflenmektedir. Hedef kitleri 2-10 yaşlarında çocuk sahibi olan ve okur-yazar olan babalardır.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Bir Erken Müdahale Modeli: Yaz Anaokulu Pilot Uygulaması: Güneydoğu Anadolu Bölgesi için geliştirilen bu programda, 5-6 yaş grubundaki çocukların okul eğitimlerine hazırlanması temel amaçtır. Programın anneleri hedef alan anne destek programı ayağı da bulunmaktadır.

Çok Amaçlı Okul Öncesi Eğitim Merkezi: MEB ve UNICEF işbirliğinde 1991-1995 yılları arasında yürütülmüştür. En önemli özelliği yalnızca çocuklar ve ebeveynlerin değil, aynı zamanda öğretmen ve müfettişlerin de eğitilmesidir.

Gezici Anaokulu Projesi: Kırsal kesimlerde yaşayan ve okulöncesi eğitim fırsatı olmayan çocuklara gezici araçla sunulan okulöncesi eğitim hizmeti şeklindeki projedir.

Erken Çocukluk Bakım ve Eğitim Hizmetlerini Dar Gelirli Bölgelere Yaygınlaştırmak Üzere Alternatif Bir Yaklaşım: Yerel Kaynakların Mobilizasyonu ve Kadınların Liderliğinde Kadın ve Çocuk Merkezleri: Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı tarafından yürütülen ve dar gelirli bölgelerdeki çocukları ve onların annelerini hedefleyen projelerdir. Vakfın ilk projesi, 1993 yılında yürütülen gecekondu çocukları projesi olup, dezavantajlı bölgelerdeki 3-6 yaş grubu çocuklar ve annelerine yönelik çalışmalar yürütülmüştür. Diğer bir proje ise kadın ve çocuk merkezleri modeli olarak adlandırılan, ihtiyaç sahibi çocukların ve ailelerinin nitelikli okul öncesi eğitim aldığı bir çalışmadır.

AÇEV-TRT Televizyon Yoluyla Eğitim Projesi: AÇEV tarafından 2001 yılından itibaren daha geniş kitlelere ulaşmak amacıyla televizyon programı yoluyla sunulan okulöncesi eğitim hizmetidir.

Kitle İletişim Araçlarıyla Eğitim: Özellikle diğer modellerin yetersiz olduğu durumlarda kitle iletişim araçları ile sunulan eğitimleri ifade etmektedir. “Uykudan Önce”, “Cansuyu” ve “Tomurcuklar” bu tür televizyon programlarının en bilinen olanlarıdır. Televizyon programlarının yanında internet siteleri ve dergiler aracılığıyla da bu tür eğitimlerin verildiği örnekler mevcuttur.

Portage Projesi: Daha önceki bölümlerde özetlenen ABD kaynaklı projenin, 1989 yılında Hacettepe Üniversitesi tarafından Türkçeye çevrilip ülkemizde uygulanmış halidir.

Küçük Adımlar Gelişimsel Geriliği Olan Çocuklara Yönelik Erken Eğitim Programı: Avustralya’da geliştirilmiş olan bu program 0-6 yaş arasında gelişimsel geriliği olan çocukları hedef almaktadır. Anadolu Üniversitesi bünyesinde Türkçeye çevrilmiştir. Program kapsamında çocukların ailelerine de eğitimler sunulmaktadır.

Otistik Çocuklar İçin Davranışsal Eğitim Programı (OÇİDEP): Anadolu Üniversitesi bünyesinde geliştirilen ve otistik çocukları hedef alan erken ve yoğun davranışsal eğitim programıdır. Evde veya kuruma dayalı şekilde uygulanabilmektedir.