Ünite 2: Program Geliştirme

Giriş

Uygulamalı bir bilim alanı olan eğitimde istenilen sonuçlara ulaşmanın en etkili yollarından biri de bilim ve teknolojide meydana gelen değişme ve gelişmelere paralel olarak eğitim programlarının da sürekli olarak geliştirilmesini sağlamaktır. Eğitim kurumları, bu değişkenleri içeren uzaktan eğitim sistemlerine geçişi önemli görmekte ve bunun için de belirli bir amaç çerçevesinde programlarını geliştirme gereksinimi duymakta ve program geliştirme çalışmalarına ağırlık vermektedir. Günümüzde hızla artmakta olan bilgi, gelişen teknoloji ve ilerleyen toplumun sürekli yenilenen gereksinimleri, eğitim programlarının sürekli geliştirilmesi gereksinimini artırmaktadır.

Program Geliştirme: Tanım ve Kapsam

Program geliştirme bir ülkede tüm diğer gelişme ve değişmelere paralel olarak devam eden sürekli bir etkinliktir. Eğitim sisteminin en önemli girdilerinden biri olan eğitim programı, sistemin süreçler basamağının nasıl ve hangi koşullarda gerçekleştirileceğini gösteren bir kılavuz olması nedeniyle eğitimdeki niteliğin en önemli belirleyicisidir. Eğitimin verimliliği, eğitim programlarının geliştirilmesine bağlıdır. Program geliştirme, eğitim programlarının düzenlenmesi, uygulanması ve değerlendirilmesi sonucunda elde edilen veriler doğrultusunda yeniden düzenlenmesi sürecidir. Program geliştirmede temel olan; kurumun amaçlarının gerçekleşmesini sağlamak üzere düzenlenen içerik ve uygulamaların, uygun yöntem, teknik, araç ve gereçle geliştirilmesidir.

Eğitim bilimleri öğrenci, öğretmen, eğitim programı, veli gibi temel değişkenler arasında dengeli bir sistem oluşturma çalışmaları ve birbiri ile ilişkili bilimsel alanların işe koşulması ile gerçekleştirilen çok disiplinli bir alandır. Program geliştirme çalışmaları beş temel kuramsal dayanak ile açıklanabilir. Bunlar;

1. Tarihsel temeller
2. Ekonomik temeller
3. Toplumsal temeller
4. Psikolojik temeller
5. Felsefi temellerdir.

Tarihsel temeller; program geliştirme çalışmalarını daha sistemli duruma getirmek için önceki çalışmaların göz önüne alınmasını sağlar. Program geliştirmenin ekonomik temelleri , programların içinde bulunduğu ekonomik koşullara uygun olmasını ve ekonomik kalkınmayı desteklemesini ifade eder ve maddi olanakları, üretken birey ve toplumu ve girişimci bireyleri içerir. Program geliştirmenin toplumsal temelleri , programların toplumun beklenti ve gereksinimleri ve isteklerini dikkate alması anlamına gelir ve sosyokültürel ve ahlaki değerleri, çevreyle uyumlu bireyleri ve demokratik değerler ve istihdam olanaklarını içerir. Program geliştirmenin psikolojik temelleri , bireylerin, ilgi, istek, beklenti ve gereksinimlerinin dikkate alınması ve bireyin çok yönlü olarak geliştirilmesi bağlamında öğrencilere yol göstermeyi, öğrencilerin yeti ve yeteneklerini en yüksek sınırına kadar geliştirmeyi ve bireyi akademik ve sosyal açıdan başarılı ve mutlu kılmayı içerir. Program geliştirmenin felsefi temelleri ; hedeflerin belirlenmesi ve toplumdaki egemen görüşlerin yansıtılması bağlamında bireylerin sorgulama, eleştirme, tartışma ve araştırma becerileri kazanmasını içerir.

Program geliştirme sürecinde çalışmaların sistematik bir biçimde hangi aşamada hangi çalışmanın yapılacağı ile ilgili olarak uzmanlara yol gösteren başlıca modeller şunlardır:

• Taba Modeli
• Tyler Modeli
• Taba-Tyler Modeli

Taba Modeli, öğrenme yaşantılarının merkeze alınarak düzenlendiği, eğitim sürecindeki tüm ilgililerin sürece katılmasının öngörüldüğü, program geliştirmede tümevarım yaklaşımının izlendiği ve hedeflerin kontrolünde süzgeçlerin kullanılmadığı modeldir. Tyler Modeli , programın “hedef” ve “eğitim durumları” ögelerine ağırlık veren en kapsamlı ve en akılcı modeldir. Taba ve Tyler’ın ortaya koyduğu modellerin birleşimi niteliğinde olan Taba - Tyler Modeli , Türkiye’deki çalışmalarda temel alınan program geliştirme modelidir.

Eğitim programı tasarımlarını geliştirmede üç temel yaklaşım ve her bir yaklaşımda kendi içinde çeşitli tasarımlar bulunmaktadır. Konu merkezli program tasarımları konu alanını temel alan program düzenleme yaklaşımıdır. Konu merkezli yaklaşımlar; konu tasarımı , disiplin tasarımı , disiplinlerarası tasarım , geniş alanlı tasarım , süreç tasarımı olarak sıralanabilir. Öğrenen merkezli program tasarımı, öğrencinin etkin katılımını temel alan program düzenleme yaklaşımıdır. Öğrenen merkezli yaklaşımlar; çocuk merkezli tasarım, yaşantı merkezli tasarım, romantik tasarım ve hümanistik tasarım olarak sıralanabilir. Sorun merkezli program tasarımları, toplumda yaşanan sorunları temel alan program düzenleme yaklaşımı olmakla birlikte yaşam koşulları tasarımı, çekirdek tasarımı ve toplumsal sorunlar ve yenidenkurmacılık tasarımı olmak üzere üç farklı biçimde tasarlanmaktadır.

Program Geliştirme Süreci

Program geliştirme süreci dört temel aşamada gerçekleşir:

1. Planlama,
2. Tasarlama,
3. Programın
4. Denenmesi ve
5. Değerlendirme.

Planlama program geliştirme sürecinin ilk aşamasıdır. Bu aşamada ağırlıklı olarak çalışma gruplarının oluşturulması, çalışma gruplarının planları hazırlaması ve gereksinim analizinin yapılarak gereksinimlerin belirlenmesi beklenir. Program geliştirme sürecinde üç grup görev almaktadır:

1. Grup: Program Karar ve Koordinasyon Grubu, 2. Grup: Program Çalışma Grubu, 3. Grup: Program Danışma Grubudur. Gereksinimler belirlenirken üç soruya yanıt aranır. Bu sorular:

1. Toplumun beklenti ve gereksinimleri nelerdir?
2. Bireyin gereksinimleri nelerdir?
3. Konu alanı ile ilgili gereksinimler nelerdir?

Bu üç soruya yanıt ararken program geliştirme komisyonunda yer alan üyelerin kullanabilecekleri gereksinim belirleme yaklaşımları ve gereksinim belirleme teknikleri vardır. Gereksinim belirleme yaklaşımları aşağıda sıralanmaktadır:

• Farklar yaklaşımı
• Demokratik yaklaşım
• Analitik yaklaşım
• Betimsel yaklaşım

En çok kullanılan gereksinim belirleme teknikleri şunlardır:

• Delphi tekniği
• PROGEL/DACUM tekniği
• Meslek analizi
• Kaynak tarama
• Görüşme/Mülakat
• Gözlem
• Ölçme araçları/Testler

Program geliştirme sürecinin planlama aşamasında yapılan uygulamaların daha ayrıntılı ve işe dönük hâle getirildiği bölümü tasarlama aşamasıdır. Bu aşamada programın ögeleri olan hedef, içerik, eğitim durumları ve değerlendirme aşamaları belirlenir. Eğitim hedeflerinin oluşturulmasında konu alanı, birey ve toplumun beklenti, istek ve özellikleri dikkate alınır. Hedefler (dikey hedefler) uzak hedef, genel hedef ve özel hedef olmak üzere üçe ayrılabilir. Özel hedefler de kendi içinde (yatay hedefler) bilişsel, duyuşsal ve devinişsel alan olmak üzere sınıflandırılır. Bilişsel öğrenme alanı, zihinsel becerileri geliştirmeye dönük hedeflerdir ve Bloom taksonomisine göre altı alt basamaktan oluşmaktadır. Bunlar; bilgi, kavrama, uygulama, analiz, sentez ve değerlendirmedir. İnsana kazandırılmak istenen duygular, tercihler, değerler, ahlaki kurallar, istek ve arzular, güdüler, yönelimler duyuşsal alanın kapsamına girer. Duyuşsal alan, beş alt basamaktan oluşmaktadır. Bunlar; alma, tepkide bulunma, değer verme, örgütleme, kişilikleştirmedir. Bireyin fiziksel yeterliklerini kullanarak yapmış olduğu öğrenilmiş davranışlar devinişsel alan kapsamına girer. Devinişsel alanın basamakları; uyarılma, kılavuz denetiminde yapma, beceri haline getirme, duruma uydurma ve yaratmadır. Hedefler planlanmış ve düzenlenmiş yaşantılar yoluyla kazandırılması kararlaştırılan, davranış değişikliği ya da davranış olarak ifade edilmeye uygun olan bir özelliklerdir. Hedefleri yazarken kullanılan üç temel yaklaşım aşamalı (taksonomik), yeterliğe dayalı, modüler yaklaşımdır. Program geliştirme sürecinde, içeriğin belirleyicisi hedeflerdir. İçerik seçiminde dikkat edilmesi gereken ölçütler; toplumsal yarar, bireysel yarar, öğrenme ve öğretme ve bilginin yapısında içeriğin işgal ettiği yerdir. Programlarda yer alan içerik, belirli bir düzenleme yaklaşımı temel alınarak oluşturulur. İçeriğin düzenlenmesinde kullanılan yaklaşımlar şunlardır:

• Doğrusal
• Sarmal
• Modüler
• Piramitsel
• Çekirdek
• Konu ağı- Proje
• Sorgulama

Bir eğitim programında yer alan hedef ve hedef davranışlarla, program içeriğinin iki boyutlu bir çizelge üzerinde gösterilmesine Belirtke Tablosu, diğer bir tanımla Hedef- İçerik Çizelgesi denir. Belirtke tablosu üç aşamada oluşturulur:

1. Öğretim hedeflerini belirleme.
2. Ders içeriğini (konular) belirleme.
3. İki boyutlu çizelgeyi hazırlama.

Öğretme-öğrenme yaşantıları, programın hedefler ve içerik boyutu da dikkate alınarak anlamlı bir biçimde düzenlenmeli ve yaşantılar, öğrencilerin bilişsel, duyuşsal ve devinişsel hedeflere ulaşmasını kolaylaştıracak biçimde örgütlenmelidir. Bir eğitim programının belirli süreçleri ve her süreçte belirli uygulamaları içeren eğitim durumları ögesinin üç aşaması bulunmaktadır. Bu aşamalar girişhazırlık, gelişme ve sonuç aşamalarıdır. Öğretme-öğrenme sürecinde kullanılan yöntemler ne kadar öğrenci özelliklerine uygun olursa kullanılacak materyal ve araçgereçler ne kadar çok duyu organına hitap edip öğrencinin öğrenmeyi somutlaştırmasına yardımcı olursa ve öğrencinin ilgisini derse çekerse öğrenme daha da kalıcı olacaktır. Ölçme-değerlendirme uygulamaları öğrencilerin eksikliklerini belirleme, amaçlara ne oranda ulaştıklarını tespit etme, uygulanan yöntemin etkinliğini anlama, uygulanan programın ne oranda etkili ve verimli olduğunu belirleme vb. amaçlarla yapılır.

Bir programdaki eksiklikleri fark edebilmek ve hataları düzeltmek için programın denenmesi gerekmektedir. Programın pilot okullarda denenmesi aşamasında kritik olan konu deneme yapılacak okul, sınıf ve öğrencilerin seçimidir. Program değerlendirme, tasarlanan ve uygulanan bir eğitim programının etkililiği hakkındaki bilgilerin toplandığı, bu bilgilerin analiz edilip yorumlandığı ve sonuçta programın sürdürülmesi, geliştirilmesi ya da sonlandırılması kararının alındığı bir süreçtir. Program değerlendirme yaklaşımları; yaklaşımlar temel aldıkları ögeye göre amaca dayalı, yönetime dayalı, uzman odaklı ve katılımcı odaklı değerlendirme yaklaşımlarıdır. Başka bir sınıflandırmaya göre ise program değerlendirme yaklaşımları yansıtıcı, biçimlendirici ve düzey belirleyici olmak üzere üç tanedir.