Ünite 6: Aile Merkezli Gelişimsel Destek Programları

Aile Merkezli Eğitim.Tanım ve Kapsamı

Ailelerle birlikte yapılan çalışmalarda; aile merkezli bakım, aile merkezli uygulamalar, aile merkezli hizmetler ve aile merkezli yardım sağlama kavramları birbirinin yerine kullanılmaktadır. Bu kavramların tümü “aile merkezli yaklaşımları” ifade etmektedir. Aile merkezli yaklaşımlarda, ailelerin seçim ve değerlerine saygı göstererek, aile yapısının güçlendirilmesi için destek sağlanması amaçlanmaktadır. Bir aile merkezli yaklaşımda; ailelere saygılı davranılması, onların bilinçli kararlar verebilmesi için bilgi paylaşımında bulunulması, aile katılımına yönelik yaptıkları seçimlere önem verilmesi, destek hizmetlerinin sağlanması, aile eğitimi programı çerçevesinde aile ve çalışanlar arasında ortaklık ve iş birliğine yönelik uygulamaların yapılması belirleyici olmaktadır. Aile-merkezli yaklaşımlarda, her ailenin beklentileri, inançları, değerleri, bakış açıları, olanakları, yetenekleri ve potansiyellerinden kaynaklanan yeterliliklerinin olduğu var sayılır (Dunst, 2002).

Aile Merkezli Gelişimsel Destek Programlarının Amacı ve Önemi

Aile merkezli gelişimsel destek programları, anne babaları sosyalleştirmeyi, çocuk gelişimi ve bakım konusunda eğitmeyi amaçlayan topluma dayalı programlardır. Bu programlar, çocuk yerine tüm aileyi, gelişim özelliklerine uygun bir biçimde ve tüm konularda özellikle de yaşamsal geçiş dönemlerinde sosyal destek sağlamayı ilke edinmektedir. Aynı zamanda bu programlar, anne-baba eğitim destek grupları, ev ziyaretleri, kitaplar aracılığıyla bilgilendirme, sağlık, bakım ve çocuk gelişimi hizmetleri ile anne-babanın güçlendirilmesi ve bağımsızlıklarının artırılmasını sağlamayı amaçlamaktadırlar (Alkan Ersoy, 2010). Aile merkezli gelişimsel destek programları, farklı amaçlara sahip olsalar da genel olarak erken eğitimin önemi, ailenin çocuğun yaşamını biçimlendirmedeki rolü ve hizmetlerin aileye ulaştırılmasının önemi üzerinde durmaktadır.

Aile Merkezli Gelişimsel Destek Programlarının Kapsamı

1. Aile merkezli destek programlarının kapsamında pek çok etkinlik, uygulama ve hizmet yer almaktadır. Çoğu aile destek programları, çok kapsamlı uygulamalar ve hizmetler içerirken; kimi programlarda çeşitli yardım kaynaklarına ulaşma ve bilgilendirme gibi alanlarda çalışmalar yapmaktadırlar. Aile destek programlarında, katılımcılara kaynakların sağlanması ya da hizmetlerin sunulmasında, yalnızca ev ve programın uygulandı- ğı merkez dışında dinlenme yerleri, toplum hizmet merkezleri gibi pek çok ortam yer almaktadır. Bu programlar tarafından sunulan etkinliklerin zamanlaması ve yoğunluğu ve görülme sıklığı, anne-babalık oturumları esnek bir çerçevede ele alınmaktadır.

Erken müdahale uygulamaları; çocuğun bilişsel ve sosyal-duygusal becerilerini, annebaba tutum ve becerilerini, kişisel sağlık ve annenin eğitim olanakları da dâhil olmak üzere çocuklar ve aileler üzerinde olumlu sonuçlar doğuran bir dizi çalışmadan oluşmaktadır (Scerra, 2010). Erken çocukluk dönemindeki çocukların uygun koşullarda eğitim ve bakım almaları, gelişimleri açısından çok önemli olmakla birlikte temel insan hakkıdır. Ancak, kimi çocuklar sağlıksız doğmakta, yeterli sağlık hizmetinden yararlanamamakta ya da yeterli beslenme koşullarına sahip olamamakta, kimileri bir aileye bile sahip değilken, kimileri de yetersizliklerle/engellerle doğarak savunmaz bir biçimde dünyaya gözlerini açmaktadır. Erken müdahale de tam bu noktada çocukların ve ailelerinin gelişiminde önemli rol oynamaktadır. Bu programlar bir sorunu çözümlemekten daha çok çocuğa, aileye ve dolayısıyla topluma, sosyal ve ekonomik yönden uzun dönemde yararlı olmaya odaklanmış uygulamalardır.

Anne baba eğitimi, aile merkezli gelişimsel destek programları kapsamında yer alan diğer önemli bir uygulamadır. Anne baba eğitimi; anne-babalık becerilerinin öğretilmesi, sosyal ve duygusal destek verilmesi, anne-babanın bir gruba katılması, uzmanlarla arasında bilgi alışverişinin sağlanması, uygun anne-baba-çocuk ilişkilerinin geliştirilmesi ve toplumsal kaynaklara ulaşmalarında yardımcı olan etkinlikler ve bu amaçlarla hazırlanan anne-baba eğitim programları var olan hizmetlerin daha etkili kullanımına yol açacak teşvik ve bilgiyi sağlar (Myers, 1996 )

Ev ziyaretleri; aile eğitimi ile anne-baba-çocuk ilişkisini güçlendirmek, anne-babaların streslerini azaltmak ve bilgi düzeylerini artırmak yoluyla ailenin güçlendirilmesini amaçlayan uygulamalardan biridir. Ev ziyaretleri; çocuk gelişimi, aile-çocuk ilişkisi, annebabalık becerileri, ruh sağlığı sorunları, ekonomik sorunlar, eğitim ve istihdam, sağlık bakımı ve sosyal destek eksikliği hakkında eğitim gibi konularda aileyi bulunduğu çevrede gözlemleyerek, bu doğrultuda plan oluşturmaya fırsat sağlayan bir uygulamadır.

Oyun gruplarıyla aileyi destekleme çalışmaları ise okul çağına gelmemiş çocuğa sahip annebabaların çocuklarıyla ilişkilerini güçlendirmeyi amaçlar. Ailelerin oyun grubuna katılımından doğrudan ve dolaylı yollarla yarar elde edebilmesi için, farklı ortamlarda çocuğun oyununa katılması teşvik edilmelidir. Böylece, ailelerin oyunun gelişime katkıları Ev ziyaretleri: anne-babalara yaparak yaşayarak öğrenme, tartışılan konuları hemen uygulama olanağı sağladığından grup çalışmalarına göre daha çok bireysel çalışmaya olanak tanıyan uygulamalardır. Oyun gruplarıyla aileyi destekleme, okul çağına gelmemiş çocuğa sahip anne-babaların kendi çocukları ve diğer çocuklarla birlikte oyun oluşturabilme, sürdürebilme ve sosyal ilişkilerini güçlendirebilmelerine fırsat veren bir uygulamadır. Anne baba eğitimi çalışmaları; çocukların gelişimsel becerilerini destekleme, günlük rutinlerde çocukların davranışlarını yönlendirme, çocukların oyun ve sosyal etkileşimlerinde anne-babaların becerilerini geliştirmelerini sağlar. 6. Ünite - Aile Merkezli Gelişimsel Destek Programları 149 konusunda sosyal deneyimler edinmesine ve olumlu annebaba tutumları gösterme konusunda bilgilenmelerine destek sağlanmış olur.

Aile Merkezli Gelişimsel Destek Programlarının Yapısı

Çocuğun gelişiminde annenin çok önemli bir rolü olmakla birlikte baba, kardeşler ve diğer aile üyelerinin de önemli etkileri vardır. Bu yüzden, evde gerçekleşen aile merkezli uygulamalar yalnızca anneyi ve çocuğu değil, tüm aile bireylerinin gelişimini ve ailede sağlıklı ilişkiler kurulabilmesini hedefler. Aile üyeleri; çocuğun gelişim özellikleri, sağlıklı iletişim, ev ortamını düzenleme, sağlık ve beslenme koşullarını iyileştirme, ekonomik ve sosyal hizmet kaynaklarına ulaşma konusunda ne kadar çok bilinçlenirse, aile yapısı da o kadar güçlenir.

Çocuğun büyümesi ve gelişmesi: Çocuğun öğrenme olanakları, anne-baba desteği ve aile-toplum desteğine yönelik diğer boyutlar birbiriyle ne kadar iyi etkileşirse; çocuğun büyüme ve gelişimine yönelik amaçlara ulaşmada başarı o denli artar. Çocuğun büyüme ve gelişmesi, diğer üç boyutun tam merkezinde yer almaktadır. Çocuğun öğrenme olanakları: Çocuğun gelişiminin en üst düzeyde gerçekleşebilmesi, yeteneklerinin açığa çıkarılması ve yeterliliklerinin gelişimi için ev ortamının gelişimsel açıdan uyarıcı ve ilgi çekici duruma getirilmesi çok önemlidir. Çocuğun gelişimini destekleyen etkinlikler evde, farklı gruplar içinde ya da kurumlarda gerçekleştirilebilir. Anne-babalık desteği: Annebabalara sağlanan bilgi, öneri, danışma ve eğitim hizmetleri gerek onları kendi gelişimleri bakımından güçlendirir, gerekse çocuğun gelişimini ve öğrenme olanaklarını desteklemelerine yardım eder. Ailetoplum desteği: Anne-babanın, anne-baba sorumluluklarını yerine getirebilmesi ve sürdürmesi için gerekli olan zaman, enerji gibi kaynak türlerinin yanı sıra ekonomik, psikolojik ve fiziksel desteklerin tümünü içermektedir.

AİLEYE İLİŞKİN BİLGİLERİN TOPLANMASI, DEĞERLENDİRİLMESİ VE GEREKSİNİMLERİN BELİRLENMESİ

Aile merkezli gelişimsel destek programlarının hazırlanması ve uygulanmasında, çocuk ve ailenin özellikleri çok önemlidir. Çocukla bir bütün olarak aileyi tanıyabilmek için; ailenin sosyoekonomik durumu, kültürel özellikleri, eğitim düzeyleri, aile yapısı, yaşadı- ğı çevre, ailenin güçlü yanları, stres kaynakları, anne-baba davranışları, aile ilişkileri gibi özellikleri bilmek gereklidir. Bu özellikler konusunda bilgi toplamak için çocuğu ve aileyi ev ortamında gözlemenin dışında, anket, ölçek, test, görüşme gibi tekniklerle ailelerden bilgi toplamak çok yararlı olacaktır. Çocuğun gelişim düzeyi ve özellikleri konusunda, aile merkezli gelişimsel değerlendirme sonuçları da uzman görüşü ile ortaya konulmalıdır. Çeşitli bilgi toplama araçları ile elde edilen sonuçlar ve aile merkezli gelişimsel değerlendirme sonuçları birleştirilerek, aile merkezli gelişimsel destek programında hangi uygulamaların nasıl gerçekleştirileceğine karar verilmelidir. Tüm bu aşamalarda aileler bir ortak olarak yer almalıdır.

AİLE MERKEZLİ GELİŞİMSEL DESTEK PROGRAMI ÖRNEKLERİ

Türkiye’de ve dünyada aile merkezli gelişimsel destek programları, genel olarak sosyoekonomik düzeyi düşük, risk altında bulunan ve çocuklarına yeterince erken çocukluk eğitim hizmetleri sağlayamayan aileler ve onların çocuklarına hizmet sunmaktadır. Bu programlarda; eğitim, sağlık, sosyal hizmetler, beslenme, meslek gelişimi, ana-baba eğitimi hizmetleri ve kurumsal eğitim olanaklarının ev ziyaretleri ile desteklenerek, ailelerin güçlenmesi ve çocuklarını sağlıklı ortamlarda yetiştirebilmesi amaçlanmaktadır. Ülkemizde de çeşitli devlet kurumları, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşları iş birliği ile geliştirilen ve yaygın olarak uygulanan program örnekleri bulunmaktadır.

Aile Çocuk Eğitim Programı

Aile bireylerinin çocuk gelişimi, sağlığı ve disiplini konusunda bilgi ve becerilerinin geliş- tirilmesi ve bu yolla çocuğun gelişiminin desteklenmesini ve ev ortamını zenginleştirilmesini amaçlamaktadır.

Gelişimsel Eğitim Programı (GEP): Çocuğun gelişim özelliklerine uygun olarak hazırlanmış haftalık programdır. Eğitimci programda yer alan etkinlikleri ev ziyareti ya da grup toplantılarında anneye öğretmekte, annenin uygulamalarını izlemektedir. Ayrıca eğitimci, evdeki artık malzemeleri kullanarak oyuncak yapımını da annelere göstermektedir.

Anne-Çocuk Eğitim Programı (AÇEP)

Okul öncesi eğitim hizmeti almamış beş yaş çocukları ve annelerine yönelik hazırlanan bilimsel temelli ve ev merkezli bir eğitim programıdır. Programın amacı çocukları, duygusal, sosyal ve fiziksel anlamda desteklemek, daha iyi beslenmesine ve sağlıklı olmasına yardım ederek, mutlu ve başarılı kılmanın yanı sıra annenin de kendisini duygusal olarak güvende hissetmesini ve anne-babalık konusundaki becerilerini geliştirmesini sağlamaktır. Bu programda, annelere evde çocuklarının eğitimine nasıl destek verilebileceklerine ilişkin uygulamalar yer almaktadır.

Anne-Destek Programı (ADP): Çocuk yetiştirme ve aile içi iletişim konularında grup liderleri tarafından sohbet biçiminde yönetilen toplantılarda verilen eğitimle sürdürülmektedir. Bu bölümde annelere; çocuğun gelişiminde ailenin rolü, çocuğun bilişsel, fiziksel, sosyal ve duygusal gelişimi, oyunun önemi ve gelişime katkısı, çocuk yetiştirmede olumlu ve olumsuz yöntemler, çocuğun davranışlarını kabul edip etmememizi belirleyen etkenler, çocuğu etkin dinleme ve kendini çocuğa duyurma, çatışma ve çatışma çözme yöntemlerine ilişkin konularla başlanmaktadır. Daha sonra; tuvalet eğitimi, cinsel eğitim, sağlıklı beslenme, sağlık ve bakım, kazalardan korunma, sorun olan davranışlar, ders çalışma alışkanlıkları, çocuğun başarısı için okul-aile iş birliği, kadının zamanını etkin kullanabilmesi, el emeğini değerlendirmesi ve aile içinde kadının durumu konularında anneler bilinçlendirilmektedir. Bu sürecin sonunda, annelerin çocuklarını daha iyi tanıma ve tüm gelişimlerini ev ortamında destekleme konusunda becerilerinin artırılması amaçlanmaktadır.

Zihinsel Eğitim Programı (ZEP): Çocuğun bilişsel gelişimini desteklemek amacıyla göre hazırlanan okumaanlama, soru sorma, neden-sonuç ilişkisi kurma, hatırlama, kelime öğrenme, kendini ifade etme, kelime hazinesini artırma gibi pek çok becerisini geliştirmeyi amaçlayan çalışmalar yer almaktadır. Anne ve çocuğun birlikte gerçekleştirdiği bu çalışmalar, çocuğun zihinsel gelişiminin desteklenmesi ve okula iyi hazırlanmasını amaçlamaktadır.

Yurt Dışında Uygulanan Aile Merkezli Gelişimsel Destek Programı Örnekleri

Dünyanın farklı ülkelerinde çeşitli yaş grupları ve ailelerin gereksinimlerine göre uygulamalar gerçekleştiren kurum merkezli, aile merkezli ya da ikisini bütünleştiren aile eğitim programları uygulanmaktadır. Ancak, burada özellikle aile merkezli olup çocuğun yaşadığı ev ortamında da uygulamalar yapan ve yıllardan beri yaygın olarak devam eden iki programa yer verilmiştir.

Okul Öncesi Dönemde Çocukları Olan Ailelere Yönelik Ev Merkezli Aile Eğitim Programı (HIPPY-Home Instruction Program for Youngsters )

1968-1969 yıllarından günümüze kadar uygulamaları devam eden iki yıl süreli ev merkezli bir programdır. 3-5 yaşları arasında çocuğu olan düşük gelirli ailelere, çocuklarının tüm gelişimlerini evde destekleme ve okula hazırlama konusunda yardım eden uygulamalar içermektedir. Ailelere araç ve yöntem desteğiyle çocuklarının gelişimlerini kendi evlerinde düzenlenen bir ortamda gerçekleştirme olanağı vermektedir. Bu program, çocukların okul deneyimi olanağı sunmayı, ilkokula hazırlama ve okul başarılarını artırmayı ve ev ortamında çocuklarının okuma-yazma becerilerinin gelişimine uygun olanaklar sunulabilmesi için anneleri çocuğun tüm gelişimlerini destekleme konusunda bilinçlendirmeyi ve kendilerine güven duymalarına, olumlu benlik geliştirmelerine katkı sağlamaktadır (Tezel Şahin ve Özyürek, 2011)

Aile Eğitimi ile Erken Çocukluğun Desteklenmesi Projesi (Early Childhood Stimulation Through Parent Education Project)

1966-1967 yılları arasında başlayıp hâlen devam eden bu program, 12 ay-3 yaş arasında çocuğu olan kırsal kesimde yaşayan düşük gelirli annelere yönelik uygulamalar gerçekleş- çocukların tüm gelişimlerini desteklemelerine, onları okul yaşamına hazırlamalarına, çocuklarıyla ilgili olumlu tutum geliştirmelerine, etkili iletişim yöntemleri ve yeni oyunlar öğrenmelerine yardım etmektir. Etkinliklerin uygulanması sırasında rol oynama ve model alma teknikleri kullanılmaktadır. Ev merkezli eğitimlere iki yıl katılan çocuklar, programdaki annelerden birinin gözetiminde haftada iki kez iki saatlik grup öğrenme etkinliklerine katılmaktadırlar.