Ünite 8: Ergenlerde Kendine Zarar Verme Davranışı ve İntihar

Ergenlerde Kendine Zarar Verme Davranışı

Kendine zarar verme davranışı, (self-injury) vücudun belirli bölümlerine zarar veren, tekrarlayıcı, bilinçli, ölme amaçlı olmayan, yaşamı tehdit etmeyen, ortama uyamamanın ve tahammülsüzlüğün yol açtığı bir tür kendine yardım etme olarak açıklanmaktadır. Bireyler yaşadıkları yoğun stres, kaygı ya da olumsuz duygu durumuyla başa çıkmanın bir yolu olarak (olumsuz bir başa çıkma yolu) bu davranışa başvururlar.

Kendine Zarar Verme Davranışının Ölçütleri

Kendine zarar verme davranışının tanımlanmasında kullanılan ölçütler şunlardır:

1. Kendine zarar verme davranışının sürekli tekrarlanması
2. Kendine zarar vermeden önce gerilim duygusuna sahip olmak
3. Fiziksel acıyla beraber rahatlama, zevk alma ve hoşuna gitme duygusunun yaşanması
4. Utanma duygusu ve sosyal olarak etiketlenme korkusu nedeniyle kendine zarar vermenin izlerini gizlemeye çalışmak.

Kendine Zarar Verme Davranışının Türleri

1. Tipik kendine zarar verme: Kafa vurma, kendine vurma, dudak ısırma, tırnak yeme, derisini cimcikleme/tırmalama, kendini ısırma ve saçını yolma gibi eylemler yer almaktadır.
2. Psikotik kendine zarar verme: Göz çıkarma ve organ kesme gibi eylemler yer almaktadır.
3. Kompulsif kendine zarar verme: Saç yolma, deriyi cimcikleme ve tırnak yemek.
4. Dürtüsel kendine zarar verme: Kendini kesme, kendini yakma ve kendine vurma gibi davranışlar yer almaktadır.

Kendine Zarar Verme ile Mazoşistlik ve İntihar Arasındaki Fark

Kendine zarar veren bireyler doku tahribatını istemli olarak yapsalar da mazoşist değildirler. Mazoşistler acı çekmekten zevk aldıkları hâlde kendine zarar veren bireylerde ağrı, rahatlama olarak algılanmaktadır. İntiharın “geçici bir soruna kalıcı bir çözüm, kendine zarar vermenin ise kalıcı bir soruna geçici bir çözüm yolu olduğu” bildirilmektedir.

Kendine Zarar Verme Davranışının Nedenleri

1. Biyolojik nedenlerde, kendine zarar verme davranışı opiyat sistem düzensizliği, dopamin reseptörlerinin aşırı duyarlığı ve serotonin düzeyinde meydana gelen azalma ile açıklanmaktadırlar.
2. İstismar ve ihmal yaşantıları kişinin istemdışı olarak zaman zaman aklına gelen, kişiye sıkıntı veren, fiziksel, zihinsel, duygusal ya da cinsel travmatik deneyimleri içermektedir.
3. İstismar ve ihmalin yarattığı hayal kırıklığı ve öfkeye karşılık, çocuk ve ergenler kendilerine zarar vererek güç elde etmeye çalışmaktadırlar. Aynı zamanda çocuk ve ergenler bedenlerini kesme yoluyla aslında kendilerini cezalandırmaktadırlar.
4. Aile ilişkileri kendine zarar verme davranışında önemli bir risk faktörüdür. Aile işlevlerinde bozukluk, aileden ayrı yaşama (tek başlarına, akrabalarıyla ya da arkadaşlarıyla birlikte yaşama gibi) bu ergenlerin ortak özellikleridir.
5. Kendine zarar verme davranışı bireylerin yaşadıkları boşluk/hiçlik/çaresizlik duygularından kaynaklanan, katlanılmaz gerginliklerden kurtulma amacını taşıdığı yaygın bir görüştür. Bu eylemler aslında yetersizlik duygularının bir göstergesi, bilinçaltından gelen güçlü bir çığlık olarak da açıklanmaktadır.
6. Ergenlerde kendine zarar verme ile ilgili diğer nedenler arasında ise akran gruplarına katılabilmek, aile baskısına ve geleneksel toplum yapısına karşı çıkmak, kendi yaşamını kontrol etme isteği, kimliğinin onaylanmasını bekleme ile kaygı, yetersizlik ve başarısızlık gibi duygularla baş edebilme gibi faktörler gelmektedir.

Ergenlerde Kendine Zarar Verme Davranışını Önleme

• Kendine zarar veren ergenlerde psikolojik tedavinin mutlaka aileyi de içermesi gerekmektedir. Ailenin ergene yönelik bakış açısını düzeltmek, çatışmaları azaltmak, ergeni dinleme ve iletişim süreçlerinin arttırmak önemlidir.
• Okullarda okul psikolojik danışmanları tarafından, kendine zarar verme davranışı olan öğrencilerin belirlenmesi ve bu öğrencilerin ihtiyaç duydukları psikolojik desteğin sağlanması gerekmektedir. Okullarda kendine zarar verme davranışı açısından risk altında olan, uyum sorunu ve davranış problemi yaşayan öğrenciler başta olmak üzere diğer öğrencilerinde katılabileceği önleme programları uygulanması gerekmektedir. Bu kapsamda ergenlere bazı alternatif stres azaltıcı stratejiler kazandırılmalıdır: Örneğin; kitap okumak, sakinleştirici müzik dinlemek, yürüyüşe çıkmak, destek için birisini aramak, sanatsal etkinliklerle duyguların dışa vurumunu kolaylaştırıcı etkinliklere yönelmek, nefes egzersizleri, güvenli yer gibi etkinlikler yapılabilir.

Ergenlerde İntihar

İntiharla İlgili Kavramlar
İntihar , kişinin istemli olarak yaşamına son vermesi, özbenliğine yönelmiş bir saldırganlık türüdür. İntihar süreci üç boyutta ele alınmaktadır: İntihar düşüncesi, intihar girişimi ve tamamlanmış intihar olarak değerlendirilmektedir.

İntiharla ilgili düşünceler, ölümle ilgili düşünceleri, intihar girişimiyle ilgili spesifik planları, kullanılacak yöntemin belirlenmesini ve intihar düşüncelerinin kabul edilebilirliğini içermektedir.

İntiharla ilgili davranışlar, intihar girişimini (ölümle sonuçlanmayan intihar davranışını) ya da intiharın tamamlanması yani ölümle sonuçlanmasını içeren bir süreci ifade etmektedir.

İntihar Tipleri

1. Psikoz veya kişiliğin bütünleşmemesi: Kişi, kendini öldürmesiyle ilgili işitsel halüsinasyonlar duyar.
2. Kendine yönelik cinayet: Bu tür intiharlar da bir başka kişiye karşı çok yoğun öfke vardır. Bazı nedenlerden dolayı bu öfke dışarıya vurulamaz ve kişi öfkeyi kendisine döndürür. Sembolik olarak karşısındaki kişiyi öldüreceğini düşünür.
3. Gerçek ya da hayali terk edilme için intikam: Reddetmekle veya terk etmekle etrafını korkutan genç, intiharı bir güç gösterisi olarak kullanır.
4. Şantaj ya da kendi çıkarına kullanma: Bu tip intiharda, kişi intiharı korkutma aracı olarak kullanır. “Eğer bana daha iyi davranmazsan sonra çok üzülürsün”. İntiharın sık sık konuşulduğu ailelerde bu ve bir önceki tip intihar daha sık karşımıza çıkabilmektedir.
5. Sevilen ya da kaybedilen nesnelere yeniden kavuşma: Ölen ebeveyn ya da büyük anne/baba ile yeniden bir araya gelmenin yolu olarak kabul edilir.
6. Affedilmez günahların telafisi: Suçluluk ve kötülük duygularından kurtulmanın tek yolu olarak intihar görülür.
7. Yardım için ağlamak: Problemin altından yatan neden ne olursa olsun genç bir problemi olduğunun farkındadır ve bu problemiyle başa çıkmak için intihar etme yolunu seçer.

Ülkemizdeki tüm intihar girişimi vakalarının %5.1’i 15 yaşın altında; %44.9’u ise 15-24 yaş aralığındadır. İntihardan ölenlerin büyük kısmı 15-19 yaş aralığındadır.

İntihar İle İlgili Yaygın Mitler/Doğru Bilinen Yanlışlar

1. İntihar genetiktir.
2. İntihar hakkında konuşan kişilerin gerçekte intihar etmeye niyeti yoktur.
3. İntihar hiç uyarı olmadan yapılan eylemlerdir.
4. İntiharı deneyen insanlar ölmek isteyen insanlardır.
5. Düşük düzeydeki ölümcül yollarla intihar girişiminde bulunan insanlar kendilerini öldürme konusunda ciddi değildirler.
6. Eğer bir ergen ölmek istiyorsa hiçbir şey bunu engelleyemez.
7. Sadece bir terapist veya akıl sağlığı uzmanı ergene yardım edebilir.
8. Düşük sosyoekonomik koşullardaki ergenler daha çok intihar etmektedir.
9. İntihara başvuran tüm ergenler ruhsal açıdan hastadır.

İntiharın Nedenleri

1. Genetik Etkenler: İntihar girişiminde bulunan ergenlerin aile bireylerindeki intihar girişim oranı %22, annelerinde ise %50 olarak belirlenmiştir.
2. Nörobiyolojik Etkenler: İntihar konusunda, beyin biyokimyası, nörotransmitterler ve diğer maddelere bağlı birçok neden ileri sürülmektedir. Seratonin düzeyindeki yetersizlik intiharda önemlidir, düşük seratoninin saldırganlık üzerinde baskılayıcı etkisi azalırken; intihar girişiminde bulunan depresyonlu kişilerde seratonin düzeyi düşük bulunmuştur.
3. Sosyal ve Kültürel Etkenler: İntihar ile olumsuz ekonomik koşullar ve sosyal olaylar arasındaki ilişki günümüzde intihar olaylarının artmasındaki nedenler arasında sıklıkla vurgulanmaktadır. Sosyal çevrenin etkisi, ünlü birisini ölümünün taklit edilmesi, kültürel değerlerin etkisi; sosyal izolasyon ve sosyal aidiyet duygusunun olmaması gibi nedenler sayılmaktadır.
4. Psikolojik faktörler de ergen intiharlarında sıklıkla vurgulanmaktadır: Hatalardan ve olumsuz duygulardan kaçmak, ölen sevdiği birine kavuşmak, duygusal açıdan kurtulmak, problem çözme becerilerinde yetersizlik, düşük sosyal destek algısı, umutsuzluk, alkol ve madde kullanımı, öfke, saldırganlık, yaşamı sürdürme nedenlerinin az olması, duygusal zorlanmalarla baş edememe, ergenlerde davranım bozukluğu, madde kötüye kullanımı, agresif ve impulsif kişilik özellikleri, düşük benlik saygısı, yüksek anksiyete düzeyi ve hostilite.
5. Aile ve ergene bağlı etkenler intiharda diğer önemli nedenlerdir: Aile sorunları, saldırgan, cezalandırıcı, korku ve kaygı verici aile ortamlar, aile içi ilişkileri kopuk, izole edilmiş ve yalnızlık yaşayan çocuklar, anne ve baba psikopatolojisinin olması, alkol ve madde kullanımı, parçalanmış aile, ebeveynlerin birisinin ya da her ikisinin ölmesi, çocukluk çağındaki cinsel, fiziksel, duygusal istismar ve ihmal ergenlerin intihar düşüncesi ve intihar girişimi ile yakından ilişkilidir.

Ergenlerde İntihar Riskinin Değerlendirilmesi

Ergenlerde intihar riski, klinik düzeyde inceleme ve araştırmalarla, gözlem ve çeşitli testler yardımıyla, dolaylı olarak ergenlerin ortaya koyduğu davranış biçimleri, duygularını ifade etme biçimlerinden yola çıkarak, çevresinden, öğretmenlerinden, akranlarından ve ailesinden ve kendisinden bilgi alma yoluyla ve psikopatolojinin bir boyutu olarak ergen intiharları değerlendirilebilir. Ancak en etkili olan intihar oluşmadan önce belirtilerin izlenmesi ve fark edilmesiyle önlenmesine odaklı değerlendirme yapılması olacaktır. Burada özellikle çocuk ve ergenlerle çalışan uzmanlar, aileler, öğretmenler ve diğer yetişkinlerin eğitilmesi ve erken uyarı işaretlerini fark etmesi son derece önemlidir.

İntihardaki 6 tehlikeli ipucu: İntihar tehdidinde bulunma, ölme isteği ya da niyetini gösteren ifadeler kullanma, önceden intihar girişiminde bulunma, kişiliğinde ya da davranışlarında kayda değer farklılıkları gösterme, depresyon, yaşamına bazı düzenlemeler yapma.

Ergenlerde İntihara İlişkin Erken Uyarı İşareti Olarak Kabul Edilen Sözel İpuçları:

• Keşke ölseydim
• Gerçek evime gidiyorum
• Eğer… olursa kendimi öldüreceğim
• Tek çıkış yolu ölmek
• Merak ediyorum ölüm nasıl bir şey acaba
• Artık yaşayamam
• Beni dert etmeyin bir süre sonra aranızda olmayacağım
• Ailem bensiz daha iyi olur ifadeleri önemli ipuçlarıdır.

Ergenlerde İntihara İlişkin Erken Uyarı İşareti Olarak Kabul Edilen Duygusal İpuçları:

• Ümitsizlik
• Gerginlik
• Yorgunluk
• Suçluluk
• Arkadaşlıklardan zevk alamama
• Yalnızlık ve kendini soyutlama

Ergen İntiharlarını Önleme

İntiharı önleme kapsamında hem toplumsal düzeyde hem de okullarda sistematik birçok çalışmanın yapılması önemlidir. Bu süreçte okullarda tüm öğretim kademelerinde olmak üzere, tüm ergenlerin gelişimsel ihtiyaçlarına odaklanan ardışık olarak geliştirilmiş önleyici PDR çalışmaları (öğrenci-öğretmen-aile boyutlarıyla birlikte) öğretim sürecinin bir parçası olarak uygulanmalıdır. Bu nedenle ergen intiharlarının önlenmesinde çocuk ve ergenlere sağlıklı başa çıkma becerilerinin kazandırılması, sosyal becerilerinin ve benlik değerlerinin artırılmasına odaklanılması, olumsuz duyguları yönetebilme konusunda yeterliliklerinin geliştirilmesi önemli olacaktır.

İntiharın nedenleri ve risk faktörleri incelendiğinde, erken dönemlerden itibaren çocuklara kazandırılacak etkili başa çıkma becerileri, sosyal beceriler, yardım arama becerileri, çocukların yaşamlarındaki risk faktörlerinin azaltılması, olumlu aile ilişkileri ve okul deneyimleri, akran ilişkileri, toplumsal farkındalık ve sosyal politikalar çerçevesinde önlenebilir bir olgu olarak düşünülebilir. Önleme programları kapsamında, okul çalışanlarının eğitilmesi, izleme programlarının geliştirilmesi, akran desteği programları uygulanması, kriz merkezleri ve acil yardım hattı oluşturulması, intihar sonrası psikolojik destek birimlerini sağlanması, okullarda krize müdahale ekiplerinin oluşturulması ve okullarda yaşanacak intihar durumlarında müdahale konusunda beceri kazandırılması önemlidir.

Eğer bir ergen intihar riski taşıyorsa yapılması gerekenler:

• Ergenle empati kurma ve etkin dinleme
• İntihara ilişkin düşüncelerinin öğrenmeye dönük doğrudan sorular sorulması
• Öğrencinin yanında kalınması ve yalnız bırakılmaması
• Geçmiş ya da gelecek durumlar yerine şimdiye odaklanılması
• Krize müdahale kapsamında olayın hızlı bir şekilde değerlendirilmesi
• Öğrencinin daha kapsamlı yardım alması için ruh sağlığı uzmanına sevk edilmesi
• Ailesi veya yakınları ile iletişime geçilmesi gerekmektedir.

Eğer bir ergen intihar riski taşıyorsa yapılmaması gerekenler:

• Öğrencinin duygularının inkâr edilmesi, eleştirilmesi, yargılanması, öğüt verilmesi
• Konunun değiştirilmesi, ilgisinin dağıtılmaya çalışılması, oyalanması
• Öğrencini odada ya da evde yalnız bırakılması
• Sırrını saklayacağının söylenmesi, gizlilik ile ilgili yanlış bilgi verilmesi, kandırılması
• Tutulamayacak sözler verilmesi Krize müdahale ekibine ulaşılması ve bilgi verilmesi
• Kahraman olmaya çalışılması, durumla tek başına başa çıkmaya çalışılması
• Ciddiye alınmaması, önemsenmeme
• Korkutulması, gibi davranışlar kesinlikle yapılmamalıdır.