Ünite 1: Gelişim: Doğum Öncesinden Yetişkinliğe

Gelişim (ya da gelişme), tüm canlılarda zaman içerisinde ve yaşam sürecine bağlı olarak meydana gelen tüm değişmelerdir. Dolayısıyla bu değişme, tüm canlılarda yaşamlarının herhangi bir noktasında bitmemektedir.

Gelişim İle İlgili Temel Kavramlar ve Gelişimin İlkeleri

Yaş, büyüme, gelişim, olgunlaşma, öğrenme, hazır bulunuşluk ve kritik dönem, söz konusu kavramlar içinde en önemlileridir. Bu nedenle bu kavramların açıklanmasının yararlı olacağı düşünülmektedir.

Yaş: Kronolojik yaş, bireyin doğumdan itibaren geçen zamana bağlı olarak sayıyı (yılları) ifade eder.

Büyüme: Döllenmeden başlayarak gelişimin dönemlerinin bütün süreçlerindeki niceliksel (sayısal) değişimleri (ağırlık, boy, kas ve iskelet sistemindeki değişimler, iç organlardaki değişimler vs.) ifade etmektedir.

Gelişim: Canlı varlığın yaşamı boyunca geçirdiği tüm değişiklikleri içerir. Bu bağlamda daha genel ve daha kapsamlı bir terimdir.

Olgunlaşma: Günlük dilde daha çok uyum sağlama, sosyal rolleri yerine getirebilme, heyecan ve davranışlarını daha kontrol altına alabilme, bu konularda deneyim kazanmaya başlama anlamında kullanılır.

Öğrenme: Tekrar ya da yaşantı sonucu meydana gelen, olumlu ya da olumsuz, süreklilik özelliğine sahip tüm davranışlardır.

Hazır Bulunuşluk: Bireyin ilgileri, güdülenme (motive olma) düzeyi, psikolojik ve fiziksel sağlık durumu, doğuştan getirdiği yetenekleri, daha önceki yaşantıları, psikolojik ve fiziksel sağlık durumu ile bir bütün olarak bulunulan gelişimsel düzeydir. Bu düzeyi hem kalıtsal donanım hem çevresel faktörler belirler. Örneğin, bir çocuk takvim yaşı veya zekâ düzeyi bakımından ilkokula başlama düzeyinde olabilir ancak duygusal olarak anneden ya da aileden ayrılmaya hazır değil ise yani ayrılma durumlarında ciddi problemler yaşıyor ise bu çocuğun duygusal bakımdan okula başlamaya hazır olduğunu söylemek pek mümkün olmayacaktır.

Kritik Dönem: Doğuştan gelen ve çevresel faktörler tarafından da desteklendiğinde şekillenecek ve geliştirilecek olan önemli yeteneklerin gelişim dönemleri ve süreçlerindeki önemli zaman dilimlerini ifade eder. Örneğin çocuğun, ilkokula başlamadan önce okul öncesi eğitime devam etmiş olması ilkokul dönemindeki belli davranışları daha etkin bir düzeyde geliştirmesini kolaylaştırdığı yapılan çalışmalarla gösterilmiştir. Yine ilk çocukluk hatta bebeklik döneminde çocuğun iki dilli bir ortamda yetiştiğinde ilerleyen yıllarda iki dili de akıcı bir şekilde konuştuğu görülmektedir.

Gelişimin Temel İlkeleri

1. Gelişim, kalıtım ve çevreyle etkileşimin getirdiği öğrenmeler sonucu oluşur ve bunların bir ürünüdür.
2. Gelişimde bireysel farklılıklar vardır.
3. Gelişimin kendine özgü bir şeması vardır.
   a) Yukarıdan Aşağıya Prensibi
   b) Merkezden (içten) Dışa Prensibi
   c) Gelişim genelden özele doğrudur
4. Gelişim “süreklilik” gösterir ve belli aşamaları gerektirir.
5. Gelişim dönemler halindedir.
6. Gelişim değişik alanlarda farklı hızlarda gerçekleşir.
7. Gelişim düzenlidir ve değişmez bir sıra izler.
8. Gelişim bir bütündür ve tüm alanlar birbiriyle etkileşim halindedir.

Doğum Öncesi Dönemde Gelişim

Doğum öncesi dönem üç ayrı ve alt evrede ele alınır.

1. Germinal Evre (Ovum Evresi): Döllenmeden başlayıp ikinci haftanın sonuna kadar sürer.

2.Emriyo Evresi (Embriyonik Evre): Doğum öncesi dönemde en önemli evre olarak ifade edilir. Embriyo bu evrede üç hücre tabakasına ayrılmıştır. En dıştaki tabakaya ektoderm tabakası adı verilir. Bu tabaka sinir sistemini ve beyni, duyu organlarını ve cilt kısımlarını oluşturur. Orta tabakaya mezoderm tabakası adı verilir. Bu da dolaşım sistemi, kemikler, kaslar, boşaltım ve üreme sistemlerini ve organlarını oluşturur. En içteki tabakaya ise endoderm tabakası denir. Bu da sindirim sistemini ve solunum sistemini oluşturur.

3.Fetal Evre (Fetüs Evresi): Normal döllenmeden sonra iki aylıktan doğuma kadar yaklaşık 7 ay devam eden evredir.

Doğumla Gelen Özellikler: Bebekler şu özelliklerle birlikte doğarlar:

1. Görme duyusu oldukça gelişmiştir. Her iki gözünü bir tek nesne üzerinde odaklayabilir, hareket eden bir objeyi izleyebilir ve bazı renkleri ayırt edebilir
2. Yeni doğan bebeklerin kulağı çok geniş bir ses bandına tepkide bulunabilir. Gerçekte bebeğin en fazla duyarlılık gösterdiği ses insan sesidir
3. Yeni doğanda koklama ve tat alma duyuları da gelişmiştir. 1-2 günlük yeni doğan bebek, dört temel tadı (tatlı, ekşi, acı, tuzlu) algılayabilir
4. Yapılan araştırmalar yeni doğan bebeğin hem operant hem de klasik koşullama yoluyla öğrenebildiğini göstermiştir.
5. Bebek dünyaya geldiğinde, duyu organlarının doğuştan itibaren hemen hemen mükemmel bir biçimde işleyişinin yanı sıra, kendisini besleme konusunda son derece yararlı bazı refleksleri de beraberinde getirir.

Bebeklik Döneminde Gelişim

Bebeklik dönemi 0-2 yaş arası, büyüme ve gelişmenin (özellikle fiziksel açıdan) oldukça hızlı olduğu bir dönemdir. Fakat bu gelişmelerin hiçbiri tamamlanmamıştır. Buradaki gelişme, genelde gelişimini tamamlamamış fizyolojik gelişimlerin tamamlanması şeklindedir. Duyu organlarında ilk aylarda çok hızlı bir gelişme söz konusudur. Örneğin objeleri üçüncü ayda net olarak görebilirler, renk algıları yerleşmiştir ve işitme çok keskindir.

Bilişsel Gelişim

Biliş (cognition) terimi, temelde bilmek anlamında olup, öğrenmeyi, anlamayı, kavramayı, düşünmeyi ve problem çözmeye dayalı bağ kurmayı (yani bu bağlamdaki zihinsel faaliyetleri) anlatır.

İsviçreli Psikolog Jean Piaget, bebeklikten yetişkinliğe kadar olan süreçte bilişsel gelişimi tüm yönleri ile ele alan ve inceleyen temel kuramcılardan biridir ve Piaget’in bilişsel gelişim kuramı günümüzde de geçerliliğini korumaktadır.

Piaget’e göre bilişsel gelişime etki eden faktörler vardır. Bunlar şöyle sıralanırlar:

1. Deneyim (yaşantı)
2. Olgunlaşma ve Zekâ
3. Sosyal Etkileşim (kültürel/toplumsal aktarım
4. Dengeleme

Piaget’e göre dört bilişsel gelişim evresi vardır. Bu evreler şunlardır:

1. Duyu-Hareket (sensori-motor) Evresi (0-2 yaş)
2. İşlem Öncesi (pre-operational) Evre (2-7 yaş)
3. Somut İşlemler Dönemi (7-12 yaş)
4. Soyut İşlemler Dönemi (12 yaş ve sonrası)

Bilişsel Gelişim kendi içinde altı evreden oluşmaktadır. Bunlar da şu şekilde sıralanmaktadır:

• Reflekslerin Kullanılması Evresi (0-1 ay). Örneğin emme refleksi, yakalama refleksi
• Birincil Döngüsel Tepkiler Evresi (1-4 ay). Bebeğin rastlantısal olarak yaptığı ve kendi bedeniyle ilgili olan bir davranışı tekrar etmesidir. Örneğin parmağını emmesi
• İkincil Döngüsel Tepkiler Evresi (4-8/10 ay). Bebeğin rastlantısal olarak yaptığı ancak kendi bedeni dışında olan bir davranışı tekrar etmesidir. Örneğin ses çıkaran oyuncağını tekrar tekrar sallaması.
• İkincil Şemaların Koordinasyonu Evresi (8/10-12 ay). Amaca yönelik davranışlarda bulunma evresidir. Örneğin acıktığında biberonuna uzanması
• Üçüncü Döngüsel Tepkiler Evresi (12-18 ay). Yeni davranışların denendiği ve deneme yanılma öğrenmelerinin yaşandığı evredir. Örneğin bir oyuncağını, her yönden görmek için sürekli çevirmesi, oyuncağını bir kutuya koymaya çalışması gibi.
• Düşüncenin Başlangıcı (ilk problem çözme) Evresi (18-24 ay). Karşılaştığı ve kendince problem olan bir durumu çözme girişimi evresidir. Örneğin masanın altına düşen oyuncağını almak için sandalyelerin arasından geçme, masanın başka bir kısmından oyuncağına ulaşma girişimleri ve sonunda alma davranışı gibi

Duygusal ve Sosyal Gelişim

Hiddet, en sık rastlanan duygu durumudur. En fazla ortaya çıkaran uyaranlar ise bebeğin yapmak istediği davranışın engellenmesi, herhangi bir isteğinin yerine getirilmemesi ya da kendisinin bir şeyi becerememesidir. Korku duygusu ile ilgili olarak ani ses (gürültü) ve dayanaksız kalma, doğuştan gelen ve sonrasında pekişen iki duygu durumudur. En çok korkulan uyaranlar ise karanlık, yüksek yerler, yabancı kişiler ve hayvanlardır. Merak duygusuna gelince; bebeğin ilk bir-iki ayda göz koordinasyonu gelişmemiş olduğundan merakı sadece kendisine yakın mesafeden yöneltilmiş olan kuvvetli uyaranlaradır. Neşe (mutluluk, sevinç) duygusu bebekliğin başlarında sağlık durumuyla yakından ilgilidir. Çocuk fizyolojik bakımdan sağlığı yerinde ise mutludur.

Çocukluk Döneminde Gelişim

İlk Çocukluk (Okul Öncesi) Döneminde Gelişim

İlk çocukluk dönemi, okul öncesi dönem olarak da adlandırılabilmektedir. Bu dönem, çocuğun etkin bir biçimde dış dünya ile etkileşimde bulunduğu, yaşamla ilgili temel becerilerin kazanılmaya başlandığı, dilde ve kişilik alanında da önemli değişimlerin olduğu bir dönemdir.

Bilişsel Gelişim

Bu dönem Piaget’e göre (ve hemen hemen bütün gelişim psikologlarına göre) bilişsel gelişim açısından işlem öncesi dönemdir. İşlem öncesi dönem kendi içinde ikiye ayrılmaktadır.

• Sembolik Dönem (18/24-4/5 yaş)
• Sezgisel Dönem (4/5-6/7 yaş)

Sembolik dönem, dil ve kavram gelişiminin ve bu gelişimin de hızlı olduğu bir dönemdir. İki yaşlarının başında yaklaşık 50 civarında olan sözcük sayıları altı yaşına gelindiğinde ortalama 20.000’e ulaşır. Çocuklar, dil aracılığı ile üretilen semboller ile bu sembollerin temsil ettiği nesneler arasındaki ilişkileri kurmaya başlarlar. Sezgisel dönem ise çocukların mantık kurallarına uygun düşünme ya da neden-sonuç ilişkisi kurmak yerine problem çözmede sezgileriyle hareket etmesini ifade eder.

Duygusal Gelişim

İlk çocukluk dönemi, çocuğun artık kendi ihtiyaçlarını karşılama arzusunun yüksek olduğu bu nedenle de bağımsızlık isteğinin güçlü olduğu bir dönemdir. Bu dönemde heyecansal durumlar kuvvetlidir. Bu bağlamda bu dönemi heyecanların dengesizliği dönemi olarak adlandırmak mümkündür.

Psikomotor Gelişim ve Beceriler

İlk çocukluk dönemi beceri kazanmak için de ideal bir dönemdir. Çünkü bu dönem çocuk tekrar etmekten çok hoşlanır, herhangi bir faaliyeti tekrar tekrar yapmak onu sıkmaz. Maceraperest olduğu için de her şeye meraklıdır. Vücudu da oldukça esnektir. Üstelik bu dönem çocuğu bir şeyi yapamadığında da utanmaz, geri çekilmez, ısrarlı bir şekilde yapmak ister.

Son Çocukluk Döneminde Gelişim

Bu dönem, çoğu zaman okul yılları (6/7-11/13 yaş dönemi) olarak da adlandırılır. Bazı yayımlarda ikinci çocukluk, orta ve son çocukluk olarak da ifade edilir. Bu dönemde çocukların fiziksel, motor, bilişsel ve sosyal becerileri artar. Becerilerdeki artış, onların daha bağımsız olabilmelerini destekler ve öz güven zemini oluşturur.

Fiziksel Gelişim

Dönemin başından itibaren çoğu çocukta iştah artışı görülür. Bunun en önemli iki nedeni ailelerin, çocuklara beklentileri konusundaki baskı yapmaları ve çocukların sosyal bakımdan istenmediklerini düşünmeleridir. Bu durumun çözümlenmemesi durumunda bir kısır döngü oluşabilir ve daha da kilo alan çocuk bazı fiziksel becerileri gerçekleştiremeyeceği için sosyal ortamlarda daha da istenmeyen çocuk olabilir ve sonuçta çocukta saldırgan ya da içe kapanma davranışı gözlemlenebilir.

Bilişsel Gelişim

Bu dönem bilişsel gelişim bakımından Piaget’nin Somut İşlemler evresi olarak adlandırdığı dönemdir. Çocuk benmerkezci düşünceden uzaklaşmakta, başkalarının algısını düşünebilmekte olayları başkalarının gözünden görmeye başlamakta, onların ne düşünebileceklerini hissetmeye başlamakta, kendi hissettiklerini fark etmeye başlamakta ve akıl yürütebilme şekillerini açıklayabilmeye başlamaktadırlar. Hatta başkalarının kendi düşüncesinden farklı düşünebileceğini de anlamaya başlamaktadırlar.

Duygusal Gelişim

Çocuk, kısa bir zamanda aşırı heyecanların ve özellikle hoş olmayan heyecan ifade ve davranışlarının arkadaşları tarafından hoş karşılanmadığını anlar. Örneğin aşırı hiddetin kabalık olarak, çekingenliğin pısırıklık olarak değerlendirildiğini görür. Dolayısıyla bu tür heyecan durumlarını kontrol eder. Bu dönemde olumlu heyecanlar daha fazladır. Paylaşma davranışında artma, egosantrik düşünce ve davranışlarda ise azalma görülür.

Sosyal Gelişim

Bu dönemde çocukta arkadaşlarla olma isteği kuvvetlenir hatta o derecededir ki dönemin sonlarına doğru “grup/çete çağı” diye adlandırılabilecek bir özellik kazanır. Bu dönemde çok hızlı bir sosyal gelişme gözlemlenir; çocuk kendine yönelik, bencil, uyuşulmaz bir kişi olmaktan çıkar, yaşıtlarından oluşan bir grubun iş birliğine yönelik, uyumlu bir kişi olur. Böylece olgun davranış şemaları yerleşmeye başlar. Beraberce spor, eğlenme, oyun oynama, sinemaya gitme davranışları gözlemlenir. Erkek çocuklar dışarıda belli yerlerde bir araya gelmeyi tercih ederken kız çocuklar genellikle gruptan birinin evini seçerler.

Ergenlik Döneminde Gelişim

Ergenlik dönemi, bütün gelişme alanlarında olgunlaşmanın olduğu bir dönemdir. 11 yaşlarından başlayıp 21 yaşlarına kadar devam eder. Kızların daha çok giyime ve konuşmaya erkeklerin ise daha çok boy, ağırlık, kas ve giyime dikkat ettikleri bir dönemdir. Ergenlik dönemi boyunca başarılması gereken gelişimsel görevler vardır. Bunları şöyle sıralamak mümkündür.

1. Fiziksel yapının ve görünümün benimsenmesi
2. Akranlarla yeni ve daha olgun ilişkilerin kurulması
3. Cinsiyetin benimsenmesi
4. Emosyonel (heyecansal) bağımsızlık:
5. Ekonomik bağımsızlık ya da bir mesleğe hazırlık
6. Hayat felsefesi edinilmesi

Ergenlik genellikle üç dönemde ele alınır.

• İlk Ergenlik (Erinlik, Ergenlik öncesi, püberte) (kızlarda 11-14, erkeklerde 13-15 yaş arası dönem)
• Orta Ergenlik (Kızlarda 14-16 yaş, erkeklerde 15- 17 yaş arası dönem)
• Son Ergenlik (Kızlarda 16-21 yaş, erkeklerde, 17- 21 yaş arası dönem)

Fiziksel Gelişim

Ergenlik dönemi insan yaşamı boyunca hemen her alanda olduğu gibi fiziksel (bedensel) alanda da hızlı değişimlerin olduğu bir dönemdir. Bu fiziksel değişimlerin en fazla görüldüğü dönem ise erinlik dönemidir. Zaten erinlik döneminin “en” ler dönemi olarak da anılması anlamsız değildir. Bu değişimlerin hızına bağlı olarak ergenlerde ruhsal gerginlik düzeyi oldukça yüksek, bu gerginlikle başa çıkma becerisi ise oldukça düşüktür.

Bilişsel Gelişim

Piaget ve arkadaşlarına göre, soyut düşüncenin oluşabilmesi için dört temel düşünce biçiminin bu dönemde gözlemlenmesi gerekmektedir. Bunlar:

1. Mantıksal düşünme ve akıl yürütme
2. Varsayımsal düşünebilme
3. Soyut düşünme
4. Metabiliş ve içe bakış

Psikomotor Gelişim

Ergenlik döneminde psikomotor gelişim bakımından kızlarda ve erkeklerde farklılıklar vardır. Erkeklerde ergenlik dönemi başından sonuna kadar atletik becerilerde, kas gelişiminde, güç ve fiziksel dayanıklılıkta hızlı bir artış görülür. Bu bağlamda ergenlik dönemi aslında üşümenin ve hastalanmanın az görüldüğü bir dönemdir. Kızlarda ise motor gelişimi alanında erkeklerde sıralanan bu değişimler erkeklerdeki kadar hızlı değildir, ergenliğin başından 14 yaşlarına kadar bu alanlarda bir yavaşlık görülür. Benzer şekilde koşma, uzun atlama ve sıçrama gibi davranışlarda da kızlar ile erkeler arasında farklılıklar vardır (erkekler lehine).

Ahlak Gelişimi

Kohlberg, çocukluk döneminde gelişmeye başlayan ahlaksal düşüncenin gelişimini yedi aşamada ele alır:

1. Aşama: Ceza ve itaat
2. Aşama: Bireysellik, amaca yönelik değiş tokuş
3. Aşama: İyi çocuk yönelimi
4. Aşama: Yasa ve düzen yönelimi
5. Aşama: Toplumla sözleşme yönelimi
6. Aşama: Evrensel ahlak ilkeleri
7. Aşama: Kutsallıktan kaynaklanan ahlak anlayışı