Ünite 4: Çocukları Tanıma ve Değerlendirmede Görüşme Yöntemi

Giriş

Çocuk gelişiminin desteklenmesinde; çocuk, aile ve eğitimciler ile doğrudan ilişkisi bulunan çocuk gelişimi meslek elemanlarının bu paydaşlarla etkileşimde bulunması, sohbet etmesi ve bilgi toplaması önemlidir. Çocukların, ailelerin ve eğitimcilerin kararlarını ve davranışlarını etkileyen faktörleri anlayabilmek için sayısal verilerin yanı sıra sözlü ve yazılı kaynaklardan da yararlanılabilir ve araştırmalar gerçekleştirilebilir. Bu amaçla nitel araştırma yöntemleri kullanılmaktadır. Bu tip araştırmaların gerçekleştirilmesinde sıklıkla kullanılan temel araç görüşmedir.

Çocuklarla görüşme büyük ölçüde beceri ve bilgi birikimi gerektirir. Bunun için de görüşmecinin; dilsel becerilerinin yeterli olması, görüşmeye mevzu olan konuya hâkim olması, görüşmede elde etmek istediği veriyi bilmesi ve bu verilere ulaşmak için yeterli ölçüde becerisinin olması önemlidir.

Görüşme Nedir?

Araştırmacılar çocuklar, aileler veya eğitimcilerle konuşarak, bir anket aracılığıyla ulaşacaklarından çok daha ayrıntılı ve anlamlı verilere ulaşabilirler. Farklı türde ve nitelikte veri sağlaması açısından görüşme, araştırmacılar için oldukça kullanışlı ve faydalı bir veri toplama aracıdır.

Görüşmeyle elde edilen verilerin niteliği büyük oranda görüşmeyi gerçekleştiren kişinin (görüşmeci) yeterlikleri ve görüşme becerilerine bağlıdır. Etkili bir görüşmeci başkalarının söyleyeceklerini merak eder, ilgisini gösterir, dinler ve karsısındakinin konuşmasını teşvik eder.

Görüşme, başka insanları anlama işi olarak tanımlanabilir. Daha açık bir ifadeyle, bilgiye gereksinim duyulan bir konuda, bilgi toplamaya çalışan bir araştırmacı ile görüşleri olan kişi arasındaki söyleşi ya da sohbettir. Görüşmede “görüşmeci” (görüşmeyi yapan kişi) ve “kaynak kişi” (görüşülen kişi) olmak üzere iki taraf vardır ve görüşmeler genellikle yüz yüze bir ortamda gerçekleştirilir. Ancak gelişen bilgi ve iletişim teknolojileri aracılığıyla günümüz araştırmacıları internet üzerinden görüntülü olarak sanal ortamlar aracılığıyla görüşme olanağı bulmaktadır.

Görüşme Türleri

Görüşmeler genellikle görüşmenin amacına, görüşmeye katılanların sayısına, kapsanacak konuların derinliği ve çeşitliliğine, görüşme yapılacak kişilere, her bir katılımcıya ayrılacak süre ve oturum sayısına ve görüşmenin ne oranda yapılandırıldığına göre sınıflandırılmaktadır. Görüşmeci tüm bu faktörleri dikkate alıp amacına uygun olan görüşme türünü belirleyip görüşme sürecini planlayabilir.

Görüşmeler, katılımcı sayısına göre bireysel ve grupça görüşme olmak üzere iki türde gerçekleştirilebilir. Bireysel görüşmelerde, görüşmeci ve görüşülen kişi baş başa olur. Bu tür görüşmeler ikili görüşme seklinde de tanımlanabilir. Grup görüşmelerinde ise bir görüşmeci ve birden fazla görüşülen kişi vardır.

Yapılandırılma düzeylerine göre ise görüşmeler;

• Yapılandırılmamış,
• Yarı yapılandırılmış ve
• Yapılandırılmış olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır.

Yapılandırılmamış Görüşme

Yapılandırılmamış görüşme, genellikle doğal ortamda gerçekleştirilen gözlemler sırasında kendiliğinden ve anlık olarak gelişen esnek bir görüşme türüdür. Bazı durumlarda kaynak kişi kendisiyle bir görüşme yapıldığının farkına bile varmayabilir. Doğal olarak gelişen bir sohbet olarak algılanabilir çünkü önceden bir hazırlık yapılarak belirlenen sorular sorulmamaktadır. Bu süreç kolay gibi gözükse de görüşmecinin bazı becerilere sahip olmasını gerektirir. Görüşmeci veri toplanan alanda bilgi ve deneyim sahibi olmalı, ortamın bütüncül bir değerlendirmesini yapabilmeli, uyaranlara karsı hazır olmalı ve ani kararlar vererek gerektiği noktada söyleşiyi başlatmalı ve yönlendirmelidir. Görüşmenin yapılandırılmamış olması incelenecek konunun hiç belirlenmediği anlamına gelmemelidir. Veri toplanması hedeflenen genel kavramlar ve amaçlar önceden bilinerek görüşme bu sınırlar içinde yönlendirilmeye çalışılmalıdır.

Yarı Yapılandırılmış Görüşme

Yarı yapılandırılmış görüşme, insanları anlamak için gerçekleştirilen en güçlü görüşme yöntemlerinden biridir. Görüşmenin amacına göre değişmekle birlikte genellikle 60 ila 90 dakika arasında sürer. Yarı yapılandırılmış görüşmenin dört temel amacı vardır. Bunlar; genel kavram ve düşüncelerin anlamını açıklığa kavuşturmak, bir görüşe sahip olmaya ya da bir davranışı sergilemeye neden olan ögeleri belirlemek, karmaşık tutumları sınıflandırmak ve insanları belli bir davranışa sevk eden güdüleyici unsurları açıklamaktır.

Yapılandırılmış Görüşme

Yapılandırılmış görüşmelerde, görüşmeci önceden belirlenmiş bir senaryoyu takip eder. Sorulacak sorular önceden açık bir şekilde yazılmıştır ve hangi sırayla sorulacağı da belirlenmiştir. Araştırmacının yapması gereken tek şey bu sırayı izlemektir. Diğer görüşme türleriyle karşılaştırıldığında, görüşmecinin sahip olması ve kullanması gereken yeterlikler daha azdır. Dolayısıyla birden fazla görüşmeci kullanılması gereken durumlar için ideal bir yöntemdir. Bütün çocuklarla veya ilgili kişilerle aynı ortamda ve tek bir elden veri toplamanın mümkün olmayacağı durumlarda, görüşmelerin farklı ortamlarda ve genellikle de farklı görüşmeciler tarafından gerçekleştirilmesi gerekebilir. Bu gibi durumlarda önceden yapılandırılmış soruları sormak görüşmeciler arasında ve toplanan verilerde bir standartlaşma sağlayacaktır. Özellikle fazla deneyimi olmayan çok sayıda görüşmeciyle çalışmayı gerektiren araştırmalarda görüşmecinin özelliklerinden kaynaklanabilecek yanlılığı da önlemeye yardımcı olur. Yapılandırılmış görüşmelerin en önemli sınırlılığı görüşmecinin çok az bir esnekliğe sahip olmasıdır. Kaynak kişiyle yapılan görüşme sırasında ortaya çıkabilecek bireysel farklılıkların üzerine giderek o an gelişen ve ileride önemli olabileceği düşünülen bir konunun incelenmesine izin verilmez. Görüşmeci kendisine önceden verilen soruları sorar ve bunların dışına çıkmaz.

Yukarıda verilen üç görüşme türünün öneminin ve kapsamının yanı sıra görüşmenin gerçekleştirileceği kaynak kişiler de önemli bir konudur. Çocuk gelişimi alanında yapılacak araştırmalarda ve etkin süreçlerin ise koşulmasında görüşme için en önemli kaynak kişiler veliler ve çocuklardır.

Veli ile Görüşme

Çocukları anlamak ve değerlendirmek için anne-baba ile görüşme yapmak son derece önemlidir. Çünkü çocuklarla ilgili yeterli veri ancak veli ile yapılacak görüşmelerde elde edilebilir. Bunun için ailenin güçlü ve zayıf yönlerinin belirlenmesi, çocuğun aile içindeki ihtiyaçlarının karşılanıp karşılanmadığının öğrenilmesi, çocuğun ailesiyle iletişiminin anlaşılması, çocuğun çevresi ile etkileşiminin bilinmesi ve aile içinde çocuğun yerinin anlaşılması için veli ile görüşme yapılması etkili olacaktır. Veli ile görüşmeler okulda, evde veya başka bir yerde yapılabilir. Bu tür görüşmeler genellikle görüşmecinin esnek ve ek bilgiler toplayabileceği görüşme türlerinden yarı yapılandırılmış veya başlangıç aşamalarında çocukla ilgili detayları saptanmaya çalışılırken yapılandırılmamış görüşme seklinde planlanabilir.

Çocuk ile Görüşme

Çocuklarla görüşme yapabilmek için görüşmecinin, çocukların nasıl düşündükleri ve iletişim kurdukları konusunda temel bilgiye sahip olması gereklidir. Çocukların düşünceleri, bilişsel, dilsel ve duygusal gelişimlerine bağlıdır. Bundan dolayı görüşmeci çocuklarla görüşme yaparken onların bilişsel, dilsel, duygusal ve psikososyal gelişimleri dikkate alınarak sorular hazırlamalıdır. Görüşmeci, görüşme esnasında çocuğa odaklanıp onun ortamda kendini rahat hissetmesini sağlayacak düzenlemeyi önceden yapması gerekmektedir. Çocuklarla görüşme yaparken öncelikle görüşmenin ne amaçla yapıldığı anlatılmalıdır. Çocuklarla görüşmede açık uçlu ya da dolaylı sorular sormak daha etkili olabilmektedir. Çocuklara evlerini, anne-babalarını, nelerden hoşlandıklarını vb. anlatmalarına imkân veren sorular; onlara kendi kontrolleri çerçevesinde ifade etme özgürlüğü tanımaktadır. Ayrıca dolaylı sorular, çocukların görüşmeci ile güven ilişkisi sağlaması açısından da önemlidir.

Görüşme İzni

Çocuklarla ilgili yapılacak araştırmalarda araştırmacı 18 yas altı çocuklarla görüşme yapmayı planlıyorsa veli iznini alması gerekmektedir. Bunun için görüşmeci etik kurallar çerçevesinde veli bilgilendirme ve onay formu ile aileden izin almalıdır.

Odak Grup Görüşmesi

Odak grup görüşmesi, küçük bir grup katılımcıyla belirli bir konu üzerine gerçekleştirilen görüşmedir. Görüşmeci belli sorular sorarak katılımcı gruptaki bireylerden cevapları toplar. Katılımcı grubu genellikle 4 ile 6 kişiden oluşur ancak bu sayı bağlama ve araştırma amacına göre 12’ye kadar çıkabilmektedir. Görüşme süreci bir ile iki saat arasında zaman alır. Görüşme, katılımcıların kendilerini rahat hissedecekleri bir toplantı odasında ve bir toplantı yöneticisinin rehberliğinde gerçekleştirilir. Toplantı yöneticisi dışında not tutmak amacıyla araştırma grubundan bir kişinin daha bulunmasında fayda vardır.

Odak grup toplantıları bire bir görüşmelerin daha fazla katılımcıyla gerçekleştirilen biçimi değildir. Odak grup görüşmelerinin temelinde grup etkisi olarak tanımlanan olguyu harekete geçirerek katılımcıların aralarında etkileşim kurmaları ve görüşlerini toplantıda sunulan diğer görüşlerle de ilişkilendirerek açıklamaları beklenir. Bu sayede bireysel görüşmeyle elde edilmesine olanak olmayan ve ancak böylesi etkileşimli bir ortamda başka katılımcıların katkılarıyla ortaya çıkabilecek verilere ulaşılmak amaçlanır.

Odak Grup Görüşmelerinin Üstünlükleri ve Sınırlılıkları

Odak grup görüşmeleri, birçok çocuğun veya velinin sesini dinlemek, konuları derinlemesine görüşmek ve grup tartışma ortamı sayesinde bazı konularda beklenin ötesinde veri elde etme ihtimalinden dolayı çok etkilidir. Bu görüşmede, yönetici çeşitli soruları ya da konuları dile getirir ve görüşülen kişilerin konu hakkındaki fikirlerini dinler. Bu yöntemin en önemli üstünlüğü grup etkisiyle katılımcıların birebir görüşmede iletecekleri görüşlerden daha fazlasını iletebilmeleridir. Bir katılımcının dile getireceği örnek olay diğer katılımcıları da konu üzerinde düşünmeye ve kendi deneyimlerini daha ayrıntılı olarak anlatmaya yöneltebilir. Bu yolla ulaşılan veriler araştırma için daha nitelikli olacaktır. Odak grup görüşmeleri esnek bir yöntemdir ve yönetici etkin iletişimleri sayesinde görüşülen kişilerden derinlemesine bilgi sağlayabilir.

Odak grup görüşmelerinin üstünlüklerinin yanı sıra sınırlılıkları da bulunmaktadır. Bu tür görüşmeleri yönetmek zordur. Ayrıca bu görüşme türünün önemli bir sınırlılığı, elde edilen verilerin genelleştirilememesidir. Odak grup görüşmelerine davet edilen katılımcıların sayıları, daha önce de belirtildiği gibi, genellikle 4 ile 6 arasındadır. Böylesi küçük bir grubun çocuk gelişimi araştırmalarında tüm çocukları veya aileleri (araştırma evrenini) temsil etme yeterliği yoktur. Odak grup görüşmelerinde konu ve hedef kitlenin özelliklerine göre süre sınırlaması vardır. Genellikle görüşme bir ile iki saat arasında sürmektedir.

Odak grup görüşmelerinin bir diğer sınırlılığı da başarının toplantı yöneticisinin bilgi, deneyim ve becerilerine bağlı olmasıdır. Grubun tamamının etkin katılımını sağlamak, çatışmaları engellemek, konudan sapmayı önlemek ve herkesin kendini rahat hissettiği bir tartışma ortamı yaratmak oldukça beceri gerektiren bir iştir.

Görüşme Sürecinin Planlanması

Görüşme sürecinin başarıyla gerçekleştirilmesi, büyük oranda görüşmecinin yetkinliği ve görüşme öncesindeki başarılı bir planlamayla ilgilidir. Herhangi bir görüşme türünde, görüşmecilerin izlemesi gereken adımlar şöyle sıralanabilir:

• Amaçların belirlenmesi
• Görüşmenin tasarımı
• Görüşmenin gerçekleştirilmesi
• Ses kaydının/Konuşmaların deşifre edilmesi
• Verinin çözümlemesi
• Verinin doğrulaması
• Görüşmenin raporlaştırılması.

Görüşme Yönteminin Üstünlükleri ve Sınırlılıkları

Görüşme yönteminin üstünlükleri şöyle sıralanabilir:

• İncelenen konuyu bütünüyle anlamaya olanak tanır.
• Bazı araştırma konuları için önceden geliştirilmiş standart bir ölçek bulunmayabilir ve görüşme yeni bir ölçek geliştirme sürecine girmeden ayrıntılı veri toplamaya olanak tanır.
• Nicel yöntemlerle toplanan verilerin geçerliğini ve güvenirliğini onaylamak ya da o veriler üzerine yorum yapabilmek için kullanılabilir.
• Araştırmacılar tarafından önceden belirlenmiş kategorilerden birini seçtirmek yerine, katılımcıların görüşlerini kendi cümleleriyle ifade etmelerine olanak sağlar.
• Görüşmeyle ulaşılan bilgilerin inanılırlığı daha yüksektir.
• Görüşmeciye ayrıntıya inebilecek ek sorular sorma olanağı tanır.
• Görüşmeciye kaynak kişinin belirtebileceği önceden planlanmamış konular üzerine eğilebilme ve beklenmedik yönlere sapma esnekliğini sağlar.

Görüşme yönteminin sınırlılıkları ise şöyle sıralanabilir:

• Bazı durumlarda katılımcılar öyle düşünmeseler bile görüşmeciyi memnun edecek ya da etik olarak doğru olan şeyler söyleme eğiliminde olabilirler.
• Anket gibi nicel araçlarla karşılaştırıldığında ulaşılabilecek bilgiler, görüşmeci ve kaynak kişi arasındaki iletişimin düzeyine ve kişiliklerine daha bağlıdır.
• Katılımcılar daha sonra pişmanlık duyacakları şeyler söyleyebilirler.
• Etkili ve verimli bir görüşme gerçekleştirebilmek için iyi bir görüşmecinin bilgi, deneyim ve iletişim becerilerine sahip olması gerekir.
• Görüşmecileri eğitmek pahalı ve zaman alıcı olabilir.
• Görüşme süreci pahalı ve zaman alıcı olabilir.
• Görüşmeyle toplanan verilerin çözümleme ve yorumlama yapabilmek için hazır hâle getirilmesi nicel verilere göre çok daha zaman alıcı bir süreçtir.
• Raporlaştırma aşamasında araştırmacının eğilimine göre daha öznel olabilir.

Görüşmenin Soru Alanları ve Türleri

Çocuk gelişimi alanındaki nitel araştırma görüşmelerinde kullanılabilecek sorular içeriğine göre farklı şekillerde sınıflandırılabilir.

• Davranışlar: Çocukların bundan önce ya da şimdi yaptıkları, okul içindeki uygulama ya da hizmeti kullanış biçimi.
• Görüşler/Değerler: Çocuklar ve/veliler okul içindeki uygulama ya da hizmet hakkında ne düşünüyor?
• Duygular: Çocuk ve/velilerin ne düşündüğü değil, uygulama ya da hizmete ilişkin tutumları, duyguları ve değerleri.
• Bilgi: Okul içindeki uygulamaya veya hizmete ilişkin bilgiler.
• Duyular: Tat, dokunma, koku, işitme, görme.
• Bireysel Özellikler: Yaş, eğitim durumu, ekonomik düzey, çocuk sayısı gibi çocuğu ve/veya veliyi tanımaya ve tercihlerini açıklamaya yardımcı olabilecek veriler.

Görüşmede Dikkat Edilmesi Gereken Temel Unsurlar

Görüşme yaparken izlenmesi gereken ilkeler şöyle sıralanabilir:

• Görüşmeyi gerçekleştirmeden önce mutlaka randevunuzu teyit edin.
• Görüşme sırasında kötü sürprizlerle karşılaşmamak için öncesinde uygun bir görüşme rehberi hazırlayın.
• Görüşme öncesinde kendinizi tanıtın ve araştırmanın amacını kısaca açıklayın.
• Görüşmenin gizliliği hakkında bilgi verin.
• Görüşme öncesinde katılımcının neden bu görüşmeye seçildiklerini ve görüşmenin yaklaşık olarak ne kadar süre alacağını belirtin.
• Görüşme kayıt altına alınacaksa bu konuda katılımcılardan izin isteyin.
• Görüşme öncesinde ve sırasında ses kayıt cihazının düzenli çalışıp çalışmadığını kontrol edin.
• Görüşme sırasında sade ve anlaşılır bir dil kullanmaya özen gösterin ve teknik kelimeler kullanmaktan kaçının.
• Görüşme sorularının yeteri kadar anlaşılmadığını düşündüğünüz zaman ya da sorulara yeterli cevap alamadığınızda sorularınızı farklı şekilde tekrar sorun.
• Görüşme sırasında katılımcıların sözel olmayan jest, mimik ve beden duruşu gibi davranışlarını da gözlemleyin ve buna göre gerekiyorsa görüşme içeriğini tekrar düzenleyin.
• Görüşmede katılımcılar soruları cevapladıktan sonra veya uygunsa öncesinde başka görüşmelerdeki kişi ya da grupların belirttiği görüşleri katılımcılara sorun.
• Görüşmede katılımcıların görüşlerini eleştirmeyin ayrıca kendi görüşlerinizi de mümkünse paylaşmayın.
• Katılımcıların kendilerini rahat hissedebilecekleri samimi bir ortam yaratın.
• Katılımcılara isimleriyle hitap edin.
• Kapalı uçlu “Evet-Hayır” şeklinde sorular sormaktan kaçının.
• Katılımcıların konudan uzaklaşmalarını engelleyin.
• Görüşme sonunda, katılımcılara teşekkür edin ve görüşme sonuçlarını paylaşacağınızı belirtin.
• Görüşme sonunda ses kayıt cihazını kontrol edin ve görüşmenin kaydedildiğinden emin olun.