Ünite 6: Erken Çocuklukta Portfolyo Değerlendirmesi

Giriş

Türk eğitim sisteminde yapılandırmacı öğrenme yaklaşımının benimsenmesiyle değerlendirmede, geleneksel yaklaşımlarla gözlenemeyen kazanımların ve performansın gözlenmesini sağlayan yeni değerlendirme yaklaşımları ortaya çıkmıştır. Bu yeni yaklaşımlar ile değerlendirme bir süreç olarak ele alınıp bu süreçte öğrencinin hem akademik başarısı hem de gelişiminin izlenmesi amaçlanmaktadır. Süreci değerlendiren değerlendirme yaklaşımlarından biri de ‘portfolyo’ ya da ‘öğrenci ürün dosyası’ dır. Portfolyolar, eğitim ortamında, öğretici materyaller ve değerlendirme araçları olarak kullanılabilir ve öğrencileri birbirleriyle karşılaştırmak ya da yarıştırmak yerine, her bir öğrencinin kendi potansiyeli ve özellikleri yönünde gelişiminin gözlenmesi amaçlanır.

Portfolyo Değerlendirme Nedir?

Dilimizde portfolyonun karşılığı bireysel gelişim dosyası, ürün seçki dosyası ve öğrenci ürün dosyası olarak kullanılmaktadır. Portfolyolar bir veya daha fazla alanda öğrencinin çaba, ilerleme ve başarısını sergileyen çalışmalarının amaçlı bir koleksiyonu olup alan yazında; öğrencinin emeğini, gelişimini ve başarısını gösteren, öğrencilerin çalışmalarından oluşan koleksiyon; öğrencinin çalışmasını yansıtan ve kanıtlayan içeriklerden oluşan dosya; yazılı parçalardan ve öğrencinin sergilediği ürünlerden oluşan dosya biçimlerinde tanımlanmıştır.

Portfolyolar, çocukların belirli bir süreç içerisindeki gelişimlerini ortaya koyabilecekleri belirli ölçütlere dayalı olarak oluşturulmuş çalışmaların toplandığı dosyadır. Öğrenci ürün dosyasında öğrencinin her yaptığı ürün değil, öğrencinin değer verdiği, önemli gördüğü ürünleri yer alır. Belirli ölçütlere göre öğrenci, ürün dosyasına koyacağı ürünleri seçer. Öğrenci ürün dosyası, öğrencinin kendisini yansıtır. Portfolyoların kullanımının gerekliliğine Türkiye’de 2004 yılında geliştirilen ilköğretim programlarında yer verilmiştir. Yapılandırmacı yaklaşımın benimsendiği bu programlarda öğrenci merkezli bir anlayış ve ürün yanında sürecin de değerlendirilmesi gerektiğine vurgu yapılmıştır. Portfolyolar öğrencilere; çalışmalarına hâkimiyet, ilerleme ve kendi çalışmalarının kalitesi hakkında gurur duyma şansını verirken öğretmenler için de öğrencinin ilerlemesini, tutumunu ve öğrenme zorluklarını geniş bir pencereden görebilme olanağı sağlar.

Portfolyonun Özellikleri: Portfolyo dosyasının hazırlığında öğrenciler ürünlerini toplar, seçer ve düzenlerler. Portfolyoların özellikleri şunlardır. Gelişimi yansıtır, çoklu kaynaktan veri sağlar, çift değerlidir, seçicidir, özgündür, dinamiktir, yansıtıcıdır, bireyseldir, çok amaçlıdır, etkileşimlidir. Özetle, portfolyolar, çocukların gelişimlerini yansıtma, özgün olma, kişiye özgü olma ve öğrenilenleri yansıtma gibi farklı özellikleri taşıyan dosyalardır.

Portfolyo Türleri: Öğrenme sürecini tümüyle ortaya koyan portfolyolar farklı türlerde hazırlanabilir. Değerlendirmede hangi tür portfolyonun kullanılacağı amaçlar ile doğrudan ilişkilidir.

Kişisel portfolyo: Öğretmen ya da öğrencinin kendi ilgi alanlarına ilişkin çalışma ve etkinliklerini topladığı dosyadır.

Çalışmaları gösteren portfolyo: Öğrencinin günlük, haftalık, aylık ya da bir üniteyi içeren çalışmalarını sistematik olarak topladığı dosyadır.

Gelişimi gösteren portfolyo: Süreç olarak daha uzun bir zaman dilimini kapsayan dosyadır.

Geçiş portfolyo: Öğrenci başarısını ortaya koyan ancak farklı eğitim kurumları ya da programlarından kabul amaçlı yapılan en iyi çalışmaların biriktirildiği dosyadır.

Grup çalışmalarını gösteren portfolyo: Bir grubu oluşturan bireylerin yapılan çalışmaya katkısını gösteren dosyadır.

Bütünleştirilmiş portfolyo: Öğrencilerin fen, matematik, Türkçe, sosyal bilgiler gibi farklı disiplinlerdeki çalışmalarını gösteren dosyadır. Farklı alanlardaki bilişsel ve duyuşsal ürünleri içerir.

Gösteri (vitrin) portfolyo: Genellikle öğrencilerin belirli bir amaç doğrultusunda hazırladıkları çalışmalardan en iyilerini sergilemeleri amacını taşır.

Elektronik portfolyo: Teknolojik gelişmelere bağlı olarak bilgisayar ortamında hazırlanan ve saklanan dosyadır.

Öğretmenlerin kendileri için kullanabilecekleri portfolyolar ise üç ayrı grupta incelenebilir:

• Öğrenme portfolyoları,
• Değerlendirme portfolyoları,
• Çalışma portfolyoları.

Haladyna portfolyoları beş gruba ayırmıştır:

• İdeal öğrenci dosyası; amacı öğrencinin gelişimini ve öğrenme sürecini yansıtmaktır.
• Sergileme tipi öğrenci dosyası; öğrencilerin yaptıkları en iyi ürünlerden, bir başka deyişle kendilerini en iyi yansıttığına inandıkları çalışmalardan oluşur.
• Bekleme tipi öğrenci dosyası; öğrencilerin farklı zamanlarda ve farklı düzeylerde hazırladıkları çalışmaları içerir.
• Değerlendirme tipi öğrenci dosyası; içerisinde, öğrencilerin belirli ölçütlere göre hazırladıkları en iyi çalışmalar yer alır.
• Sınıf tipi öğrenci dosyası; öğretmenlerin tüm sınıftaki öğrenciler için oluşturdukları her öğrenciye ait örnek çalışmaların, etkinliklerin ve planların bulunduğu ürün dosyası türüdür.

Rolheiser, Bower ve Stevahn ise portfolyoları iki biçimde değerlendirmişlerdir:

• En iyi çalışma portfolyosu,
• Gelişim portfolyosu.

Portfolyo Hazırlamanın Amaçları: Hangi tür portfolyonun kullanılacağına karar vermede en önemli ölçüt, öğrencilerin gelişim düzeyleri ve yaşlarıdır. Portfolyonun kullanım amaçları aşağıdakilerden bir veya birkaçını içerebilir:

• Öğrenci gelişimini daha sağlıklı bir biçimde izlemek,
• Çocukların belli bir süreç içerisinde tüm gelişim alanlarındaki ve okuma yazma gibi bir alandaki büyüme-gelişmeleri hakkında doküman oluşturmak,
• Öğrencinin kendisini ifade etme becerisini geliştirmek,
• Öğrencinin motivasyonunu, sorumluluk alma duygusunu ve kendi öğrenmesine liderlik etmesini arttırmak,
• Bir dersin veya ünitenin amaçlarına, öğrencilerin kendi katılımları ile ilgili kullanışlı geri bildirimler vermek,
• Çocukların başarılarına dikkat çekmek,
• Aileler ile olan iletişimi arttırmak,

Portfolyonun değerlendirme sürecinde kullanımı farklı amaçlara yönelik olabilir. Değerlendirme sürecinin başlangıcında bu amaç net olarak belirlenmelidir.

Portfolyonun Yararları ve Sınırlılıkları: Portfolyolar uygulanan programın yapısının açıklanmasında ve programın arkasında olan düşünme süreçlerinin açıklanmasında önemli araçlar olarak görülebilir. Portfolyonun; öğrencilere sağladığı yararlar ve öğretmenlere sağladığı yararlar olarak iki başlıkta incelenmesi doğru olacaktır.

Portfolyonun öğrencilere sağladığı yararlar:

• Öğrencilerin zaman içerisindeki gelişimi ile ilgili bilgi birikimi sağlar.
• Öğrencilerin kendi gelişimini görmesine izin vererek motivasyonunu artırır.
• Öğrencilere kendi yaptıkları hakkında düşünme fırsatı sunar.
• Öğrencilerin güçlü ve zayıf yönlerini görmelerine olanak tanır.
• Öğrencilerin sorumluluk bilincini geliştirir.
• Öğrencilerin öğrenmeyi öğrenmelerini sağlar.

Portfolyonun Öğretmenlere Sağladığı Yararlar:

• Öğrencilerinin güçlü ve zayıf yönlerini görebilme olanağı sunar.
• Öğrencilerin bireysel farklılıklarını görme fırsatı sunar.
• Öğretmen-öğrenci iletişimini güçlendirir.
• Öğretmen-veli ilişkilerinin gelişimine katkı sağlar.
• Sadece ürün değil, sürecin de değerlendirilmesine olanak tanır.
• Öğretmenin mesleki anlamda kendini geliştirmesine yardımcı olur.

Portfolyonun Sınırlılıkları: Portfolyo kullanımının değerlendirme sürecinde kullanımının yukarıda sayılan yararları yanında birtakım sınırlılıkları da bulunmaktadır. Bu sınırlılıklar;

• Geleneksel ölçme-değerlendirme araçlarına göre güvenirliklerinin düşük olması;
• Öğretmenin iş yükünü özellikle kalabalık sınıflarda çok fazla artırması;
• Uzun bir zaman diliminde toplanan çalışmaların hepsinin değerlendirilmesinin güç olması;
• Değerlendirme ölçütlerini belirlemenin başlangıçta zor ve zaman alıcı olması;

Portfolyonun İçerebileceği Materyaller

Portfolyoya konulan çalışmalar çok fazla çeşitlilik göstermektedir. Portfolyoyu hazırlayan öğrencinin yaşı, programın amaçları ve portfolyoya yönelik değerlendirme ölçütleri, ne tür ürünlerin portfolyoya dahîl edileceği konusunda belirleyici unsurlar olarak dikkate alınmalıdır. Hangi tür portfolyonun kullanılacağına karar vermede en önemli ölçüt, öğrencilerin gelişim düzeyleri ve yaşlarıdır. Okul öncesi portfolyo gelişim ölçütü olarak büyümeye vurgu yaparken, ilkokul portfolyoları eğitim programının amaçları doğrultusunda öğrencinin akademik gelişimi başta olmak üzere tüm gelişim alanlarına dikkat çeker.

Okul öncesinde portfolyolarda bulundurulabilecek en önemli belgelerden biri de öğrencilerin çalışma örnekleridir. Bu örnekler öğretmen ve öğrenci tarafından, çocuğun performansı ve okul yılı boyunca gösterdiği ilerlemenin ürünleri olarak toplanır ve düzenlenir. Portfolyoya ne tür ürünlerin dahîl edileceği konusunda belirleyici unsurlar; portfolyoyu hazırlayan öğrencinin yaşı, programın amaçları ve portfolyoya yönelik değerlendirme ölçütleri dir.

Okul öncesi portfolyolarında yer verilmesi gereken önemli materyallerden bir diğeri de öğretmen tarafından oluşturulan gözlem kayıtlarıdır. Benzer biçimde ilkokulun farklı derslerinde kullanılacak portfolyolar da farklı ürünlerden oluşur. Milli Eğitim Bakanlığı’nın 2005 yılında uygulamaya konulan ilköğretim programlarında portfolyoda bulunması gereken belgeleri; öğretmen tarafından hazırlanan yönerge, öğrencilerin yazılı ödevleri, araştırmalar, problemler, stratejiler, diyagramlar, resimler ve fotoğraflar, grup ödevleri ve projeler, öğretmen anekdotları, kelime dağarcığı geliştirme çalışmaları, öğrencilerin mektupları, öğretmen kontrol listeleri ve değerlendirme kâğıtları olarak tanımlamaktadır.

Portfolyonun Bölümleri

Portfolyolarda yer alması gereken bölümler kısaca şöyle açıklanabilir:

1. Ön Bölüm / Giriş Bölümü: Kapak, içindekiler ve öğrenci tanıtım sayfalarından oluşan bölümdür.

• Kapak sayfası: Portfolyoyu hazırlayan kişiyi gösteren sayfadır.
• İçindekiler sayfası: Dosyanın içeriğinin ve düzeninin gösterildiği sayfadır.
• Öğrenci tanıtım sayfası: Portfolyo sahibi öğrencinin kendini diğer okuyuculara tanıttığı kısımdır.

2. Ana Bölüm: Öğrencinin çalışmalarının ve veli, öğretmen, öğrencinin değerlendirme amaçlı kullanabileceği ölçme araçlarının bulunduğu bölümdür.

• Öz seçim formu: Öğrencinin dosyasında yer verdiği çalışmaların neden seçildiğini ve çalışmada izleyeceği yolu anlatmak amacıyla doldurduğu formdur.
• Öğrenci çalışmaları: Öğrencinin kendi tercihi ile seçtiği proje, ödev, performans görevlerinin tümüdür.
• Öz değerlendirme formu: Öğrencinin yaptığı çalışmadaki performansını değerlendirdiği formdur.
• Akran değerlendirme formu: Öğrencinin yaptığı çalışmadaki performansını değerlendirdiği formdur.
• Grup değerlendirme formu: Öğrencilerin grup olarak gerçekleştirdiği çalışmaları değerlendirmek amacıyla kullanılan formdur.

Dereceli Puanlama Anahtarı: Dereceli puanlama anahtarı bir işin parçaları için ölçütlerin listelenerek puanlandığı bir araç olarak tanımlamaktadır. Dereceli puanlama anahtarı eğitimin amaçları doğrultusunda hazırlanmış, değerlendirme ölçütlerinin net olarak ifade edildiği, performans düzeylerini kapsayan, çeşitli tanımlardan oluşturulmuş bir puanlama aracıdır. Burada ölçütler bize, öğrencileri başarılarına göre ayırt etmek için nelere dikkat etmemiz gerektiğini göstermektedir.

Değerlendirme Ölçütleri: Bulunması gereken niteliğin ortaya çıkartılması için kullanılan ölçütlerdir.

Ölçüt Tanımlamaları: Öğrencilerin değerlendirilmek istenen özellik ya da niteliklerindeki farklılıkların tanımlamasıdır. Puanlama Stratejisi: Dereceli puanlama anahtarı ya da puanlama ölçekleri, bütüncül ve analitik olmak üzere iki biçimde düzenlenebilir. Daha küçük sınıflarda bütüncül puanlama anahtarı tercih edilirken; sınıf düzeyi yükseldikçe derecelendirmede analitik puanlama devreye girer.

3. Son Bölüm: Tüm süreçte öğrenci gelişiminin nasıl gerçekleştiğini belirleyen değerlendirmelerin yer aldığı bölümdür. Bir ders ya da tüm derslerde öğrencinin kazanımlarının ortaya konulduğu bölüm olarak da ifade edilebilir. Öğrencinin başlangıç düzeyi ile süreç sonundaki düzeyi arasındaki fark öğrencinin gelişimine ilişkin bir yorum yapılmasına olanak tanır.

Portfolyo Hazırlama Aşamaları

Portfolyonun uygulanması aşamasında; öğrenci çalışmalarının toplanması, toplanan bu çalışmalar içerisinden portfolyonun amacına yönelik seçim yapılması, seçilen bu materyallerin yansıtılması, yansıtma aşamasında öğrencinin kendi hakkında bilinçlenmesi yoluyla gelecek için öğrenme amaçlarını oluşturması gerekmektedir. Bu aşamalardan sonra, öğrenciler portfolyolarını öğretmen ve akranları ile paylaşarak öğrenme amaçları ile bağlantılar kurma aşamasını gerçekleştirirler.

Portfolyo oluşturulma aşamaları kısaca şöyle açıklanabilir:

• Amaç belirleme aşaması; portfolyonun temel etkinliği olan bu aşamada amaçların belirlenmesi son derece önemlidir.
• Toplama aşaması; öğrencinin başarısını gösteren, belirli ölçütlere uygun yeterince çalışmanın bir araya getirilmesini gerektirir.
• Seçme aşaması; toplanan ürünlerin hangilerinin öğrenci ürün dosyasında yer alacağına karar verildiği aşamadır.
• Yansıtma aşaması; öğrencinin her ürün için ne düşündüğünü belirttiği aşamadır. Bu aşamada öğrenci kendi öğrenmesinin farkına varır; gelişim gösterdiği alanların yanı sıra iyileştirmeye açık alanlarını da fark eder.
• İletişim ve geri bildirim aşaması; öğrencilerin yansıtmalarını gözden geçirerek kendi yeterlikleri hakkında bilgi sahibi oldukları diğer bir deyişle güçlü ve zayıf yönlerini gördükleri aşamadır.

Portfolyo Sürecinde Öğretmenin, Öğrencinin ve Velinin Rolü

Portfolyo hazırlama sürecinde; öğrencinin, öğretmenin ve velinin rolleri vardır.

Öğrencinin, ürün dosyasına neyi koyabileceğine kendisinin karar vermesi gerekir. Böylece yaptığı çalışmalardan gurur duyar ve motivasyonu artar. Öğrenci haftalık olarak seçtiği ürünlerden dönem sonunda bir eleme yaparak amaca en uygun olanlarını portfolyoya dâhil eder. Öğretmeni, arkadaşları ve velisinin katılımıyla sunumunu gerçekleştirir. Sunum yaparak iletişim kurma ve kendini ifade etme becerilerini geliştirir. Öğretmeninden aldığı dönütleri değerlendirerek kendi gelişimini gözlemler ve eleştirir. Öğrencinin portfolyo sürecindeki son görevi akran değerlendirmesi yapmaktır.

Öğretmen, öğrenci ürün dosyası hazırlama sürecinde öğrencilere rehber olmalıdır. Öğretmen sürecin başlangıcında portfolyo amaçlarının belirlenmesinde öğrencileri ile birlikte çalışır. Öğrenci ürün dosyasının nasıl değerlendirileceği ve değerlendirme ölçütlerini öğrencileri ve aileler ile paylaşır.

Velinin, öğrenci ürün dosyasının ölçme-değerlendirme sürecinin bir parçası ve öğrenciler için önemli olduğunu kavramalıdırlar. Aileler, portfolyo aracılığıyla çocuklarının okul içinde yaptıkları çalışmalar, öğrendikleri konular ve gelişimleri hakkında fikir sahibi olurlar. Ayrıca, ürün seçimi konusunda yardımcı olurlar. Öğrencinin sunumuna katılırlar. Görüşlerini sözlü ve yazılı olarak belirterek geri bildirimde bulunurlar.

Portfolyonun Paylaşımı

Portfolyo değerlendirme sürecinde öğrenci, öğretmen ve veli görüşmeleriyle düzenli olarak gözden geçirilir. Burada, çalışmanın kapsamı birlikte incelenir; öğrenci ve öğretmen değerlendirmesi karşılaştırılır.

Çocuk-Öğretmen Görüşmeleri: Sınıf ortamında öğretmenin her öğrenci ile etkileşimi eşit düzeyde olmayabileceği gibi, dönütler de her öğrencinin iç koşullarına göre anlam kazanacağı ve öğrenmeyi sağlayacağından öğrencilerin öğrenme düzeyinde farklılıklar olabilecektir. Bu nedenle, öğretim sürecinde öğretmenin öğrencilerle bire bir iletişim içinde olup, kişisel değerlendirmeler yapması gerekmektedir. Bu amaçla, öğretmen portfolyo paylaşım sürecinde öğrencilerine bireysel olarak dönüt vermeli, aksayan ve güçlü olan yönlerin ortaya konulmasını sağlamalıdır.

Akranlarla Paylaşım: Bir yıllık bir süreçte portfolyo dosyasında biriktirilen ürünler bir sergi ya da velilerin de katılımının sağlandığı bir organizasyon ile sınıfta bulunan öğrencilerle paylaşılabilir. Burada önemli olan öğrencinin diğerlerinin çalışmalarını incelemek yoluyla kendi çalışmalarındaki üstünlük ve sınırlılıkları görebilmesidir. Küçük yaşlarda nesnel bir değerlendirme yapmanın zor olduğu kabul edildiğinde, bu paylaşımın sadece öğrencilerin birbirlerinin ürünleri hakkında bilgi sahibi olma amacını taşıdığı söylenebilir. İlerleyen süreçlerde akran değerlendirme belirli ölçütler ve kontrol listeleri çerçevesinde gerçekleştirilebilir.

Aile ile Paylaşım: Ailelerin portfolyo değerlendirme sürecine etkin bir biçimde katılabilmeleri için değerlendirmenin nasıl yapılacağı hakkında bilgi sahibi olmaları gerekmektedir. Öğretmen aile desteğini sağlayabilmek için çocuk-aile-öğretmen görüşmeleri düzenleyebilir. Böylece aileler değerlendirmenin isleyiş¸ süreci hakkında bilgi ve yeterlik sahibi olabilirler.

Portfolyonun paylaşımı bir sunum ile yapılabilir. Bu sunum öğretmenin belirlediği bir ders alanında ya da sınıfta yapılır, geri bildirim için çeşitli formlar hazırlanır. Öğrencinin yapacağı sunum sonrasında formlar veliye verilerek çocuğu ile birlikte doldurması istenir. Öğrenci, öğretmen ve velinin gerçekleştireceği üçlü görüşme yılsonunda ya da her bir dönemin sonunda gerçekleştirilir.

Öğretmen sunum hazırlığı için öğrencilere aşağıda verilen türde sorular sorabilir:

• Niçin bu çalışmayı seçtin?
• Bu çalışmayı yaparken nasıl bir planlama yaptın? Neler düşündün?
• Bunun hakkında ne anlatmak istersin?
• Sana nasıl yardımcı olabiliriz?
• Portfolyondaki en önemli bulduğun ürünler hangileri?
• Bu çalışmadan neler öğrendin?
• Kendini güçlü hissettiğin bir yönün var mı?
• Daha önce iyi yapamadığın halde artık iyi yapabildiğini düşündüğün şeyler nelerdir?

Portfolyonun Değerlendirilmesi

Portfolyo dosyalarıyla ilgili bir diğer konu hazırlanan dosyaların nasıl değerlendirileceği, puanlama ölçütlerinin nasıl oluşturulacağıdır. Elbette burada temel alınan en önemli ölçüt portfolyo dosyasının ne amaçla oluşturulduğudur. Öğrenci ürün dosyası değerlendirirken dereceli puanlama anahtarından ya da kontrol listelerinden yararlanılabilir. Daha sonra öğrencilerle portfolyo dosyalarına koydukları ürünler hakkında, niçin böyle bir seçim yaptıklarına yönelik bir görüşme yapmak, sonraki çalışmalar için faydalı olacaktır.

Okul öncesi eğitimde kullanılabilecek portfolyolarda kontrol listeleri önemli bir işleve sahiptir. Çocuğun gelişim alanına yönelik belli bir sırada ve belirli ölçütlere dayalı olarak hazırlanması uygundur. Kontrol listesinde yer verilecek maddeleri kısa, açık ve anlaşılır olması önemlidir. Kontrol listeleri bireysel eğitim gereksinimlerinin belirlenmesi, uygun bir program hazırlanması ve programın değerlendirilmesine de olanak tanır.

İlkokul düzeyinde kullanılabilecek formlar okul öncesinden farklıdır. Burada dikkat edilecek nokta öğrenci ürün dosyasında tüm çalışmaların yer almayacağıdır. Öğrencinin yaptığı hangi çalışmanın öğrenci ürün dosyasında yer alacağını öğrenci ile öğretmen birlikte karar verebilir ya da öğretmen ile öğrenci ölçüt listesi hazırlayabilir.

Öğrenci Ürün Dosyası Değerlendirme Yaklaşımları: Öğretmen ürün dosyasında öğrenci tarafından önceden belirlenmiş ölçütlere dayalı olarak seçilmiş çalışmaları değerlendirmelidir. Portfolyo değerlendirmeye yönelik genelde üç yaklaşım önerilmektedir.

• Dosya içindeki her çalışma ayrı ayrı puanlanır. Puanların aritmetik ortalaması dosyaya verilen puanı oluşturur.
• Farklı performansların, farklı ölçütlere göre puanlandığı bir dosyada ise her bir alt ölçüte göre farklı puanlar verilir ve sonunda genel puan hesaplanır.
• Öğrenci ürün dosyasındaki çalışmaların tamamına özellik ve bütün içerisindeki ağırlığına dayalı olarak puanlama yapılır.