Ünite 7: Ulusal CBS Meslek Standartları

Standart ve Meslek Standartı Kavramları

Standart kelimesi, Türk Dil Kurumu (TDK) sözlüğünde “bir işletmede, bir ürünü, bir çalışma yöntemini, üretilecek miktarı, bütçenin para miktarını belirlemek için konulmuş kural” olarak açıklanmaktadır.

Türk Standartları Enstitüsü (TSE), ilgili tarafların katılımı ve işbirliği ile belirli bir faaliyete yönelik olarak kurallar koymak ve bu kuralları uygulamak amacıyla gerçekleştirilen işlemlere standardizasyon, bu işlem sonucu ortaya çıkan dokümana, belgeye veya esere ise standart dendiğini belirtmektedir.

2018 yılı itibariyle 22.400’ün üzerinde uluslararası standart hazırlamış olan Uluslararası Standardizayon Örgütü (ISO), standartların; ürünlerin, hizmetlerin ve sistemlerin kaliteli, güvenli ve etkili olmasını sağlayan asgari gereklilikleri ve nitelikleri ortaya koyduğunu belirtmektedir. ISO, standardı; ürünlerin, süreçlerin ve hizmetlerin amaçlarına uygun olmalarını güvence altına almak için sürekli olarak kullanılabilecek gereklilikleri, spesifikasyonları veya özellikleri belirleyen doküman olarak tanımlamaktadır. Bu özelliğiyle standartlar, iletişimin ve ticaretin de daha kolay yapılabilmesini sağlamaktadırlar.

Standart oluşturmaya yönelik çalışmalar çok eski zamanlara dayanmaktadır. İnsanlar, pek çok anlamda yaşamlarını kolaylaştırmak için belirli kurallar koymaya ve uygulamaya gayret etmişlerdir. Bu kurallar sayesinde daha kaliteli bir yaşam için gerekli olan asgari şartları oluşturmuşlardır.

15. yüzyılda Gutenberg’in matbaayı bulması ve değiştirilebilen standart parça üretimini ve kullanımını gerçekleştirmesi; 16. yüzyılda Venediklilerin kurdukları silah fabrikasında standart ok ve yay üretimi yapmaları, 17. ve 18. yüzyıllardaki metroloji buluşları ve Endüstri Devrimi ile birlikte üretim alanında standart geliştirme çalışmaları standardizasyon faaliyetlerinin tarihinde önemli adım taşlarıdır.

II. Dünya Savaşı sırasında askeriyeye mal ve ekipman temininde kalite güvencesine yönelik gerekliliklerin/standartların ortaya konması, ulusal standartların ve standardizasyon kurumlarının oluşturulması ve 1979 yılında ISO Teknik Komitesi (TC) 176’nın kurulması yaşanan diğer önemli gelişmeler arasında yer almaktadır. Bu gelişmelere bakıldığında, günümüzde standardizasyonun aslında bir tercih değil mecburiyet hâlini aldığı açıkça görülmektedir.

MYK ve Ulusal Mesleki Yeterlilik Sistemi

Birçok ülkede olduğu gibi ülkemizde de mesleki alanlarda standartların geliştirilmesi ihtiyacı baş göstermiştir. Bu ihtiyacı karşılamak üzere, 1993 yılında İş ve İşçi Bulma Kurumu koordinasyonunda İstihdam ve Eğitim Projesi başlatılmıştır.

Dünya Bankasının fon desteği ile 2000 yılına kadar sürdürülen projenin amacı, “becerileri düşük işsizlere mesleki eğitim verilerek istihdamlarının sağlanması, meslek standartları, sınav ve belgelendirilmesi sisteminin kurulması, işgücü piyasası enformasyon sisteminin geliştirilmesi ve kadın istihdamının arttırılması” olarak belirlenmiştir.

2006 yılında 5544 sayılı kanun ile MYK kurulmuştur. 2011 yılında MYK Kanunu’nda yapılan değişiklikle görev ve sorumluluk alanları resmi olarak eğitim ve istihdama yönelik pek çok önemli konuyu içerecek şekilde genişlemiştir. 2018 yılında yapılan değişiklikle, kanunun ismi Mesleki Yeterlilik Kurumu ile İlgili Bazı Düzenlemeler Hakkında Kanun olarak güncellenmiştir.

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı bünyesinde faaliyet gösteren MYK’nın “Bakanlıklara Bağlı, İlgili, İlişkili Kurum ve Kuruluşlar İle Diğer Kurum ve Kuruluşların Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi” kapsamında tanımlanmış başlıca görev ve yetkileri aşağıda özetlenmiştir:

• Standartları belirlenecek meslekleri ve bunları hazırlayacak kurumları belirlemek,
• Ulusal meslek standartlarını temel alarak geliştirilecek ulusal yeterliliklerin esaslarını belirlemek,
• Ulusal mesleki yeterlilik standartlarını teknolojiye ve dünyadaki gelişmelere uygun olarak geliştirmek, yükseltmek ve uluslararası alanda tanınmalarını sağlamak,
• Ulusal yeterlilikler alanındaki eğitim ve öğretim kurumlarını akredite edecek kurumları belirlemek,
• Mesleki alan ve sektörler arasındaki yatay ve dikey geçişler için gerekli yeterliliklerin belirlenmesini sağlamak,
• Sınav ve belgelendirme sistemi kapsamında yeterliliği belgelendirecek yetkilendirilmiş kurumları belirlemek ve sınavlarda başarılı olanlara sertifika verilmesini sağlamak,
• Hayat boyu öğrenmeyi desteklemek.

MYK’nın temel görevi Ulusal Mesleki Yeterlilik Sistemi (UMYS) oluşturmak ve işletmektir. Bakanlıklara Bağlı, İlgili, İlişkili Kurum ve Kuruluşlar İle Diğer Kurum ve Kuruluşların Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi’ne göre UMYS, “teknik ve mesleki eğitim standartlarının ve yeterliliklerin geliştirilmesi, uygulanması ve bunlara ilişkin akreditasyon, yetkilendirme, denetim, ölçme, değerlendirme, belgelendirme ve sertifikalandırmaya ilişkin kural ve faaliyetler” olarak tanımlanmaktadır. Tanımdan da açıkça görüldüğü gibi UMYS’nin en önemli bileşenlerini ulusal meslek standartları, ulusal yeterlilikler ve sınav ve belgelendirme faaliyetleri oluşturmaktadır.

Ulusal Meslek Standardı (UMS)

UMYS çerçevesinde gerçekleştirilen ilk faaliyet, ulusal meslek standartlarını (UMS) oluşturacak taslak meslek standartlarının geliştirilmesidir. Standardı hazırlanabilecek meslekler; tabiplik, diş hekimliği, hemşirelik, ebelik, eczacılık, veterinerlik, mühendislik ve mimarlık meslekleri ile en az lisans düzeyinde öğrenimi gerektiren ve mesleğe giriş şartları kanunla düzenlenmiş olan meslekler dışında kalan mesleklerdir.

Mesleki Yeterlilik Kurumu (MYK), UMS’yi “iş ve eğitim dünyasının üzerinde uzlaşarak oluşturduğu ve bir mesleğin başarı ile icra edilebilmesi için gerekli bilgi, beceri, tavır ve tutumların neler olduğunu gösteren asgari norm” şeklinde tanımlamaktadır.

UMS’lerin;

• ilgili tüm tarafların görüşünün alınarak hazırlanması,
• işverenler, çalışanlar ve halk için katma değer yaratmasının hedeflenmesi,
• yayınlanarak yürürlüğe girmesi ve uygulanmasına yönelik araçların geliştirilmesi,
• ihtiyaçlar doğrultusunda iyileştirilmesi ve güncellenmesi,
• ulusal ve yasal şartlar kadar, uluslararası ortak bazı çerçeve ve gerekliliklerle uyum içinde hazırlanması,
• mesleğe ait farklı, karışık ve birbiriyle tutarsız tanımları/kuralları ortadan kaldırarak tüm çevrelerce kabul gören ortak bir norm oluşturması,
• kalite güvencesi sağlayacak gerekli tedbirler alınarak oluşturulması ve izlenmesi,

meslek standartlarının bir standarttan beklenen temel ilkeleri yerine getirmesini sağlamaktadır.

UMS’ler, Ulusal Meslek Standartlarının ve Yeterliliklerinin Hazırlanması Hakkında Yönetmelik’e uygun olarak hazırlanmaktadır. Bu süreçte dikkate alınması gereken temel ölçütler aynı yönetmelikte belirtilmiştir. Buna göre UMS’ler;

• İş analizine dayanır.
• Hazırlama sürecine, ilgili tarafların etkili olarak katılması, görüş ve katkısının alınması esastır.
• Hayat boyu öğrenme ilkesi çerçevesinde bireyin kendini geliştirmesini ve meslekte ilerlemesini teşvik eder.
• Gizli veya açık hiçbir ayrımcılık unsuru içermez.

MYK tarafından görevlendirilen kurumlar/kuruluşlar tarafından hazırlanan taslak meslek standartları, öncelikle ilgili tüm tarafların görüş ve önerilerine sunulmakta ve gerekli hâllerde revize edilmektedir. Daha sonra sektör komitelerinin görüşüne sunulmakta, sektör komiteleri tarafından uygun bulunmaları hâlinde MYK Yönetim Kurulu onayıyla Resmi Gazete’de yayımlanarak UMS olarak yürürlüğe girmektedir. Yayımlanmış tüm UMS’ler ihtiyaçlar doğrultusunda geliştirilmek veya güncellenmek üzere en geç beş yılda bir yeniden değerlendirilmektedir.

UMS’ler belirli bir formatta hazırlanmaktadır ve bu formata uygun olarak aşağıdaki başlıkları içermektedir:

• Temel bilgiler
  • Mesleğin adı, seviyesi, kodu, revizyon numarası ve Resmi Gazete bilgileri,
  • Standardın hazırlanması ve onaylanmasına dair bilgiler,
• Mesleğin Tanıtımı
  • Mesleğin tanımı,
  • Mesleğin uluslararası sınıflandırma sistemindeki yeri,
  • Sağlık, güvenlik ve çevre ile ilgili düzenlemeler,
  • Meslekle ilgili mevzuat
  • Çalışma ortamı ve koşulları
  • Mesleğe ilişkin diğer gereklilikler
• Meslek Profili
  • Görevler, işlemler ve başarım ölçütleri
  • Kullanılan araç, gereç ve ekipman
  • Bilgi ve beceriler
  • Tutum ve davranışlar
• Ölçme, Değerlendirme ve Belgelendirme

Ulusal Yeterlilik (UY)

Ulusal Meslek Standartlarının ve Yeterliliklerinin Hazırlanması Hakkında Yönetmelik, UY’yi “UMS veya uluslararası standartlar temel alınarak hazırlanan, MYK Yönetim Kurulu tarafından onaylanan, belgelendirme ve eğitim akreditasyonu süreçlerinde kullanılan belge” olarak tanımlamaktadır. Başka bir deyişle, UY’ler, sınav ve belgelendirme süreçleri ile eğitim ve öğretim programlarının geliştirilmesi çalışmalarına temel teşkil etmektedir.

UY’lerin sağladığı başlıca faydalar MYK (2012) tarafından aşağıdaki gibi özetlenmektedir:

• Öğrenme ve değerlendirme amaçlı kullanılarak yaygın ve enformel öğrenmenin tanınmasına imkân verir.
• Bireylere örgün ve yaygın eğitim dışında edindikleri bilgi, beceri ve yetkinlikleri belgelendirme imkânı sağlar.
• İşverenlerin işin gerektirdiği bilgi ve becerilere sahip kişileri istihdam etmesine yardımcı olarak işverenin rekabet gücünü artırır.
• Bireylerin sahip oldukları bilgi, beceri ve yetkinliklere uygun şekilde istihdam edilmesine yardımcı olur.
• Kredilerin taşınabilirliğini ve ilerlemeyi sağlar. Esneklik ve çeşitliliği sağlayarak kariyer hareketliliğini kolaylaştırır.

Sınav ve Belgelendirme

UY’ler daha önce de belirtildiği gibi, mesleklerin başarı ile icra edilebilmesine yönelik ölçme ve değerlendirme yöntemleri ile değerlendirici ölçütlerini içermeleri bakımından oldukça önemlidir. UY’lere uygun olarak gerçekleştirilen sınavlarda başarılı olan kişiler MYK Mesleki Yeterlilik Belgesi almaya hak kazanmaktadırlar. Bireyler, bu sayede ilgili meslekleri kalite güvencesi ve asgari gereklilikler çerçevesinde yapabildiklerini kanıtlama şansına sahip olmakta, işverenler ise bu kanıt sayesinde doğru ve etkili istihdamlar yapabilmektedir.

Ulusal CBS Meslek Standartları

CBS, herkes tarafından bilinen ve genel kabul görmüş tanımıyla, mekânsal verinin temini, saklanması, analiz edilmesi, yönetilmesi, sunumu ve güncellenmesi için oluşturulan; mekânsal veri, yazılım, donanım, yöntem ve insan kaynağı bileşenlerinden meydana gelen sistemdir. Bu tanımdan da görüldüğü üzere, CBS’deki en önemli bileşenlerden biri insan kaynağıdır.

CBS, birçok farklı meslek grubu tarafından kullanılan ve çok geniş uygulama alanı olan bir araçtır. Ancak, özellikle kamu sektöründe ülkemizdeki örneklere bakıldığında CBS konusunda yapılan girişimlerden büyük bölümünün hedeflenen başarıya henüz ulaşamadığı görülmektedir. Örneğin ülkemizde ulusal bir CBS altyapısının oluşturulmasına yönelik gerçekleştirilen TUCBS projesi, kent bilgi sistemlerinin yerel yönetimlerde uygulanmasına yönelik standartların belirlendiği projeler ve bir kısım kamu kurumu bünyesinde oluşturulmuş ve işletilen çeşitli mekânsal bilgi sistemleri (TAKBİS, ORBİS vb.) uygulamaları bulunmaktadır.

CBS’nin diğer bileşenlerine ve CBS projelerinin tasarımı ve yönetiminde göz önüne alınacak ölçütlere bakıldığında, CBS projelerinde görev alacak personelle ilgili;

• Mekânsal veriyi tanıması ve mekânsal düşünme yetisine sahip olması,
• Coğrafya, koordinat sistemi, projeksiyon sistemi, datum, dönüşümler vb. konularda bilgi sahibi olması,
• Mekânsal analizler hakkında bilgi ve yetkinliğe sahip olması,
• Veri temini, yönetimi, dönüşümü, vertiabanı tasarımı ve veritabanı yönetimi konularında bilgi ve beceri gösterebilmesi,
• CBS yazılımlarını ve donanımlarını tanıma ve kullanma konusunda tecrübe sahibi olması,
• Ağ tasarımı ve yönetimi yapabilmesi
• Projenin gerçekleştirildiği disiplinle ilgili bilgi sahibi olması.

gibi daha birçok farklı konuda ve seviyede çeşitlilik gösteren nitelik akla gelmektedir.

CBS Meslekleri

CBS teknolojileri kullanılarak gerçekleştirilen proje ve uygulamalarda, farklı kapsamları olan CBS meslekleri tanımlanmakta ve görev tanımları çerçevesinde uzman personel istihdamları gerçekleştirilmektedir. Ancak şüphesiz, söz konusu meslekler ve görev tanımları, kurum veya kuruluşların kendi beklentileri, vizyonları ve ihtiyaçları çerçevesinde belirlenmekte, çoğu zaman bu konuda ulusal veya uluslararası bir standart kullanılmamaktadır. Dolayısıyla bir kurumun/kuruluşun belirli bir CBS mesleği için yaptığı tanım ile başka bir kurumun/kuruluşun tanımı arasında farklılıklar oluşabilmektedir.

CBS’nin bir meslek olup olmadığı, hangi niteliklere sahip kişilere “CBS Uzmanı” denebileceği, CBS eğitiminin önemli olup olmadığı, CBS mesleklerinin ve bu mesleklere ait niteliklerin neler olduğu, 1990’lı yıllardan beri dünyanın her yerinde tartışılan önemli konular arasında yer almaktadır.

CBS profesyonellerinin ağırlık merkezi analiz ve modellemedir. CBS profesyonelleri konumsal veri ve yazılımların son kullanıcılarıdır. ABD İş Departmanı İstihdam ve Eğitim İdaresi (DOLETA), CBS ve CBS ile ilişkili diğer alanlardaki mesleki tanımların eksikliğine ve bu eksikliğin sektörün gelişimi üzerinde yaratacağı sorunlara dikkatleri çekmiş, 2010 yılında konumsal (geospatial) kapsamlı mesleklere ait yetkinlikleri tanımlamıştır.

Uluslararası düzeyde istihdamı yapılan CBS mesleklerine ve bu alanda verilen iş ilanlarına bakıldığında aşağıdaki gibi farklı isimlerle tanımlanan birçok CBS mesleği olduğu görülmektedir:

• CBS Yöneticisi
• CBS Koordinatörü
• CBS Analisti
• CBS Uzmanı
• CBS Sistem Analisti/Programcı
• CBS Veri Uzmanı
• CBS Teknisyeni
• CBS Operatörü
• CBS Uygulama Uzmanı