Ünite 5: CBS’ye İlişkin Ulusal Mevzuat ve TUCBS

Türkiye’de Mekânsal Veri Altyapısı

1990’lı yılların başından itibaren bilgi ve iletişim teknolojilerinin ve ‘bilgi toplumu’ olma yönündeki çabaların artmasına bağlı olarak coğrafi/mekânsal/konumsal bilgi alanında da önemli gelişmeler yaşanmaya başlamıştır. Bu dönemde geleneksel yöntemlerle üretilip saklanan harita ve benzeri çıktılar sayısal ortama aktarılmaya başlanmış, hatta mekânsal veri direkt olarak sayısal ortamda üretilir hâle gelmiştir. Zaman içerisinde farklı kurum ve kuruluşların belli bir çerçeveden yoksun olarak ürettikleri mekânsal veri hacmi büyümüş, veri paylaşımı ile ilgili olarak ortaya çıkan ihtiyaçlar Türkiye’de bir Mekânsal Veri Altyapısı (MVA)’nın kurulmasını gerektirmiştir.

Farklı kamu kurum ve kuruluşları tarafından üretilen mekânsal verilerin bütünleştirilmesi, bu bilgilerin ortak bir standarda uyumlaştırılarak tekrarların engellenmesi, dağıtılmış veritabanları ortamında depolanıp tek bir portal üzerinden çevrimiçi bağlantı ile sunulması, kurumlar arası koordinasyon ve işbirliği ile sayısal coğrafi veri değişimi ve paylaşımı standartlarının belirlenmesi için tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de çalışmalar başlamış ve devam etmektedir.

MVA, birbirine interaktif bir biçimde bağlı mekânsal veri, metaveri, kullanıcılar ve araçların oluşturduğu çerçevedir. Mekânsal veriyi elde etmek, işlemek, kullanmak, dağıtmak, yönetmek ve korumak için gerekli teknoloji, politikalar, standartlar, insan kaynakları ve ilgili aktiviteler bütünü olarak tanımlanır.

MVA’lara örnek olarak küresel düzeyde; Küresel Coğrafi Veri Altyapısı Birliği (GSDI - Global Spatial Data Infrastructure) elliden fazla ülkeden kamu ve özel sektör kuruluşlarını bir araya getirmektedir. Bölgesel düzeyde, Avrupa Topluluğunu içine alan ve bu anlamda Türkiye’yi de yakından ilgilendiren INSPIRE’den (Infrastructure for Spatial Information in the European Community) söz edilebilir. Ülkemizde MVA kurulması ile ilgili çalışmalar Türkiye Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi (TUCBS) adı altında 2000’li yılların başlarında başlamış, INSPIRE direktifini temel alan bir çerçevede yönetilen eylem planlarının ardından, 2011 yılında Çevre ve Şehircilik Bakanlığına bağlı olarak kurulan Coğrafi Bilgi Sitemleri Genel Müdürlüğü çatısında toplanarak ivme kazanmıştır.

Türkiye Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi’nin (TUCBS) Gelişim Süreci

TUCBS’nin tarihsel gelişimi incelendiğinde Türkiye’de yapılan ilk çalışmaların 1990’lı yıllarda başladığı görülmektedir. 1994-1995 yıllarında Bakanlıklararası Harita İşlerini Koordinasyon ve Planlama Kurulu (BHİKPK) vasıtasıyla başlatılan Türkiye Coğrafi Veri Tabanı oluşturma girişimleri ilk önemli adımdır.

Türkiye’de Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri oluşturulması ile ilgili çabalar 2003 senesinden sonra daha planlı hâle gelmiş ve kurumlar arası nitelik kazanmıştır. 2003 yılında Türkiye’nin kamu yönetimini geliştirme, sürdürülebilir çevreyi destekleme ve Avrupa Birliği (AB) üyeliği vizyonu ile paralel olarak Avrupa’daki ‘eEurope+’a karşılık gelen ‘e-Türkiye’ girişimi ile ülkeyi ‘bilgi toplumuna’ çevirme çabaları hızlandırılmıştır. e-dönüşüm Türkiye’ projesi bilgi toplumu faaliyetlerinin gelişimini ve koordinasyonunu teşvik etmektedir. TUCBS kurulması bu girişim dahilinde eylem planlarında yerini almıştır.

Eylem Planı , Bilgi Toplumu Stratejisi kapsamında belirlenen stratejik amaç ve hedeflere ulaşılmasını sağlamak üzere, uygulama döneminde hayata geçirilecek faaliyet ve projeleri içermektedir. Eylem Planı’nın bölüm ve alt başlıkları, Bilgi Toplumu Stratejisi’nde yer alan stratejik öncelik ve hedeflere paralel olacak şekilde düzenlenmiştir. Eylem Planı, Bilgi Toplumu Stratejisi’nin uygulanması sürecinde sorumlu ve ilgili kurum ve kuruluşların faaliyetlerine referans olmaktadır.

2003 yılında Başbakanlık tarafından yayımlanan ‘eDönüşüm Türkiye’ projesi Kısa Dönem Eylem Planı kapsamında yer alan 47 no’lu eylem ile “Türkiye Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi Oluşturulabilmesi İçin Bir Ön Çalışma Yapılması” kararı alınmıştır.

2006-2010 Bilgi Toplumu Stratejisi Eylem Planı’nın 75 no’lu “Coğrafi Bilgi Sistemi Altyapısı Kurulumu” eylemi, CBS-A eylemi olarak da anılmaktadır. Bu eylem, “Kamu Yönetiminde Modernizasyon” (KYM) teması altında yer almıştır. KYM, kamu kurumları arasında işbirliği ve birlikte çalışabilirliği, iş süreçlerinde üretkenliği artırmayı, politika ve karar verme süreçlerinde bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımını geliştirmeyi amaçlamaktadır.

Aralık 2014 tarihinde yayımlanan “2015-2018 Dönemi Bilgi Toplumu Stratejisi ve Eylem Planı”nda 65 no’lu “Türkiye Coğrafi Bilgi Stratejisi ve Eylem Planının Hazırlanması” eylemine yer verilmiştir. Bu eylemle TUCBS’nin INSPIRE’a uyumlu ve ilgili kamu kurumlarıyla koordineli olarak geliştirilmesi, farklı kamu kurumları tarafından yürütülen CBS projelerinde mükerrerliklerin önlenerek koordinasyonun sağlanması, mekânsal veri üretimi ve paylaşımına yönelik politika ve standartların belirlenmesi, CBS alanında yerli yazılım sanayiine dönük tedbirlerin alınması, başta açık kaynak kodlu CBS yazılımları olmak üzere yerli CBS yazılımlarının desteklenmesi hedeflenmiştir

Türkiye Ulusal Coğrafi Bilgi Sisteminin (TUCBS) İdaresi ve Yasal Mevzuat

TUCBS’den sorumlu kuruluş olarak mülga Bayındırlık ve İskân Bakanlığına (şimdiki Çevre ve Şehircilik Bakanlığı) bağlı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü (TKGM) görevlendirilmiştir. 2009 yılında bakanlığa “Türkiye Coğrafi Bilgi Sistemi’nin oluşturulmasına, iyileştirilmesine ve işletilmesine dair iş ve işlemleri yapmak, yaptırmak, yaygın olarak kullanılmasını teşvik etmek” görevi verilmiştir.

TUCBS oluşturmaya yönelik eylemler, 2011 yılından itibaren de DPT’nin yerini alan T.C. Kalkınma Bakanlığı, Bilgi Toplumu Dairesinin “Bilgi Toplumu Stratejisi Eylem Planı” projesi altında yer almaya başlamış, TUCBS’den sorumlu kuruluş olarak Çevre ve Şehircilik Bakanlığına bağlı CBSGM görevlendirilmiştir. Böylelikle, yetki alanı ile ilgili kurumlar arası anlaşmazlıklar, otorite yetersizliği gibi durumlarla eksikliğini önemli ölçüde hissettiren ulusal düzeyde bir CBS koordinatör kuruluş boşluğu doldurulmuştur.

CBSGM tarafından yürütülmekte olan bir başka proje de TUCBS projesini bütünler nitelikteki Kent Bilgi Sistemi Standartlarının Belirlenmesi Projesi ( TRKBİS )’dir. KBS veri standartlarının test edilmesi ve bulut teknolojisi kullanılarak “KBS-Bulut Prototipi”nin oluşturulması amacıyla Temmuz 2014’te KBS-Bulut Projesi başlatılmıştır. Proje kapsamında Nisan 2015 itibarıyla prototip oluşturulmuştur ve pilot belediyeler için veri toplama çalışmaları tamamlanmıştır. Proje, özellikle imkânları kısıtlı belediyelere, KBS’lerini çok düşük maliyetle oluşturabilme imkânı sunmaktadır.

Ulusal Coğrafi Bilgi Sisteminin Kurulması ve Yönetilmesi Hakkında Yönetmelik ile TUCBS için uzun süredir gerekli olan mevzuat altyapısı hazırlanmıştır. Yönetmeliğin birinci bölümü Amaç ve Kapsam, Dayanak ve CBS ile ilgili Tanımlardan oluşmaktadır.

Yönetmeliğin ‘Amaç ve Kapsam’ını tanımlayan birinci maddesi şu şekildedir:

“Bu Yönetmelik; Ulusal Coğrafi Bilgi Sisteminin kurulması ve yönetilmesine; coğrafi veri temaları kapsamındaki coğrafi verilerin veri tanımlamasının yapılmasına ve sorumlu kurumlarca bu tanımlara uygun olarak üretilmesine; coğrafi verilerin, coğrafi veri setlerinin, coğrafi veri servislerinin ve bunlara ait metaverilerin paylaşılmasına; coğrafi verilerle ilgili iş ve işlemler için kurumlar arası koordinasyonun gerçekleştirilmesine ve diğer hususlara ilişkin usul ve esasları kapsar.”

Bu yönetmeliğe göre belli CBS ile ilgili belli başlı tanımlar şöyledir:

Coğrafi veri: Bir nesneye veya konumla ilişkilendirilebilen bir olaya ait niteliksel ve niceliksel detayları belirten ölçülebilir özellikler bütünü

Coğrafi veri portalı: Fiziksel olarak farklı ortamlarda bulunan coğrafi verileri, coğrafi veri setlerini ve coğrafi veri servislerini hakların yönetimine uygun olarak metaveriler aracılığıyla bulmak, görüntülemek, istenilen içerik ve formata uygun olarak dönüştürmek ve indirmek için kullanılan internet sitesi

Coğrafi veri servisi : Coğrafi veri setlerini oluşturan ve ilişkili metaverilere erişilen coğrafi veriler için bir uygulama yazılımı ile icra edilen işlemler

Coğrafi veri seti: Nizami bir şekilde hazırlanmış coğrafi veri topluluğu

Coğrafi veri teması : Coğrafi veriyi üreten ve kullanan sektörler ile ortak uygulama alanları gözetilerek tanımlanmış ve temel coğrafi veri teması ve tematik coğrafi veri teması olarak gruplandırılmış coğrafi veri setleri

Metaveri: Veri hakkındaki tanımlayıcı ve açıklayıcı bilgiler

Tematik veri teması: Bakanlıkça belirlenen ve temel veri temaları dışında kalan coğrafi veri temaları

Temel veri teması: Referans olma niteliği ve paylaşımındaki ihtiyaç göz önünde tutularak adres, arazi örtüsü, bina hidrografya, idari birim, jeodezik tesisler, ortofoto, tapu kadastro, topografya ve ulaşım gibi Bakanlıkça belirlenen coğrafi veri temaları

Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi: Coğrafi verilere, veri setlerine ve veri servislerine erişimi ve paylaşımı kolaylaştırmak amacıyla ulusal kaynakların verimli bir şekilde kullanılması, bilgi teknolojilerinden istifade edilmesi ve süreç, koordinasyon ve takip mekanizmalarının işletilmesi için gerekli düzenlemelerin ve planlamaların yapılması ve bunların icra edilmesi

Veri tanımlaması: Bir coğrafi veri setinin üretilmesi, paylaşılması ve kullanılması ile ilgili bilgileri de içerecek şekilde detaylı tanımlamasının ve tarifinin yapılması

Veri uyumlaştırılması: Coğrafi verilerin birlikte çalışabilirliğinin ve coğrafi veri servisleri aracılığıyla erişilebilirliğinin sağlanması için önceden üretilmiş olan verilerin veri tanımlamasına uygun hâle getirilmesi

Türkiye Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi’nin Bileşenleri

TUCBS’nin amaçları doğrultusundaki temel bileşenler üç ana başlık altında incelenecektir.

• Coğrafi veri içeriği
• Birlikte çalışabilirlik ve coğrafi veri değişim standartları
• GeoPortal

Coğrafi Veri İçeriği

Ülkemizde farklı kurumlar tarafından ve o kurumların öncelikli ihtiyaçları doğrultusunda çeşitli coğrafi veriler üretilmektedir. Bu verileri genel olarak sınıflayacak olursak; 1/5000 ve daha küçük ölçeklerde Harita Genel Müdürlüğü’nün ürettiği topografik ve hâlihazır haritalar, 1/5000 ve daha büyük ölçeklerde yerel yönetimlerin ürettiği hâlihazır ve altlık haritalar, 1/5000 ölçekli TKGM’nin ürettiği kadastro haritaları ve genellikle bu haritaları referans alarak üretilen çeşitli kurumların farklı ölçeklerde ve farklı amaçlarla ürettikleri tematik haritalardır.

Bu verilere en son CBSGM tarafından üretilen ülke çapında yerleşim alanları, potansiyel afet alanları ve yatırım ve turizm potansiyeli olan kıyı bölgelerini kapsayan 1/1000 ölçekli (10 cm çözünürlük) Gerçek Ortofotolar ilave edilmiştir. Ulusal coğrafi veri içeriğinin belirlenmesinde bu referans ve tematik veriler baz alınarak bir veri gruplandırması yapılması ve içeriklerinin konulara/temalara göre tasnif edilmesi gereklidir.

Coğrafi veri temaları ana başlıklarla belirlenen adres, bina, tapu kadastro, idari birim, ulaşım vb. dir. Bu temalar kendi içlerinde alt temalara ayrılmaktadır. Örneğin, kara yolları, demir yolları, hava yolları, deniz yolları, Ulaşım Teması altında toplanmış alt temalardır. Bu alt temalar da kendi içinde hem idari hem de üretim sorumluluğu farklı kurumlarda olan daha da alt temalara bölünebilmektedir.

Tüm temel veri temaları için veri standartları, veri tanımlama ve veri değişim standartları çalışmaları tamamlanmıştır. Adres verisi ve bitki örtüsü de ilk başlatılan çalışmalardandır. Tematik veriler arasında jeoloji veri temasına ait veri standartları, veri tanımlama ve veri değişim standartları ile ilgili çalışmalar tamamlanmış, diğer tematik veriler için ise bütçe temin edilmesini müteakip çalışmalar devam etmektedir.

Birlikte Çalışabilirlik ve Veri Değişim Standartları

Günümüzde coğrafi verinin yerel, bölgesel ulusal ve uluslararası düzeyde paylaşımı ve kullanımı için birlikte çalışabilirlik önemli bir gereksinim hâline gelmiştir. Birlikte çalışabilirlik, ilgili kurum ve kişilere istedikleri veri ve servislere, bu veri ve servislerin kendine has özelliklerine çok da hakim olmaları gerekmeden anlık erişim ve kullanım olanağı tanır. Bu çerçeve MVA ile sağlanır. MVA kurulması ile birlikte çalışabilirlik için politika, veri ve veriye erişim standartları geliştirilmektedir.

Türkiye’de birlikte çalışabilirliğin ilk önemli adımı 15.07.2005 tarihinde yürürlüğe giren Büyük Ölçekli Harita ve Harita Bilgileri Üretim Yönetmeliği (BÖHHBÜY) ile gerçekleştirilmiştir. BÖHHBÜY’de 1/5000 ve daha büyük ölçekli haritaların ve mekânsal bilgilerin, CBS’ye altlık oluşturacak biçimde ulusal veri değişim formatında derlenmesi sağlanarak bir standart oluşturmak amaçlanmıştır.

TUCBS proje yaşam döngüsünde; İP.1 Kurulacak Portal İçin Yer Seçimi, İP.2 TUCBS Yönetişim Modelinin Belirlenmesi ve İP.3 Kurumsal Veri Gereksinim Analizi ilk etapta yapılan çalışmalardır. İP.4 Kavramsal Veri Modelinin Geliştirilmesi TUCBS’nin en önemli iş paketlerindendir. İP.5 Veri Standartlarının Belirlenmesi paketi, Kavramsal Veri Modeli bileşenlerinde belirlenen kurallara göre uygulama şemaları ve veri kataloglarının hayata geçirilmesidir. İP.6 Mevzuat Gereksinim Analizi, sorumlu kurumların yetki ve yasal yükümlülüklerinin belirlenmesi, veri paylaşım protokolleri ile ilgili mevzuatın belirlenmesi için analiz çalışmasıdır. İP.7 Portal Uygulama Esasları, kurum ve kullanıcıların erişim yetkisi, veri sunma/ paylaşma protokolleri ile ilgili esasların belirlenmesini içerir. Son olarak İP:8 Eğitim ve Yaygınlaştırma, TUCBS ile ilgili farkındalık kazandırma, toplumu bilinçlendirme ve kurum içi eğitimler konularını kapsar.

Kavramsal Model bileşenleri mekânsal verinin birlikte çalışabilirliğini tanımlayan temel kurallardır. TUCBS veri temalarına ait kavramsal veri modellerinin belirlenmesinde, ISO/TC211, OGC standartları ve uluslararası INSPIRE girişiminin kabul edilen esasları temel alınmaktadır.

TUCBS Kavramsal Model Bileşenleri ile belirlenen tanım ve kurallar doğrultusunda Adres, Bina, Tapu/Kadastro, İdari Birim ve Ulaşım vb. temel veri temalarına ait ulusaldan yerel düzeye etkin kullanılabilir ve birlikte çalışabilir coğrafi veri modelleri üretilmesi amaçlanmaktadır. TUCBS veri temalarına ait belirlenen standartların, TUCBS stratejisine uyumu ve TUCBS paydaşlarının uygulama ihtiyaçlarına göre coğrafi veri gereksinimini karşılaması beklenmektedir. Kavramsal Veri Modeli ile TUCBS portalı vasıtasıyla servis bazlı veri paylaşımının da temeli oluşturulacaktır. TUCBS Kavramsal Model; Şekil 5.3’te tanımlandığı gibi ilkeler, referans modeli, ölçek-çözünürlük ve genelleştirme yaklaşımları, genel detay modeli, detay kataloğu ve uygulama şeması kuralları, geometri ve topoloji, coğrafi nesnenin tanımlanması ve zamansal yönetimi, metaveri, veri kalitesi ve veri paylaşımı bileşenlerinden oluşur.

TUCBS temel coğrafi veri temalarına ait veri şemaları, TUCBS kullanıcı gereksinimlerine göre, nesne tabanlı olarak, model bazlı yaklaşımla ve yazılım-donanımdan bağımsız olarak tasarlanmıştır. Detay sınıfları ve özellikleri kavramsal/mantıksal düzeyde birlikte çalışabilir yapıda tasarlanmıştır. Uygulama şemaları veri değişim standartlarını sağlayarak birlikte çalışabilirlik gereğini yerine getirir.

Coğrafi Portal

Coğrafi veri üreten kurum ve kuruluşlar veri hakkında tuttukları verileri (metaveri), coğrafi portallar (geoportal) aracılığıyla kullanıcıların erişimine sunarlar. Coğrafi bilgiye ihtiyaç duyan kullanıcılar, gruplar veya diğer kurumlar istedikleri veriye ulaşmak için bir web arayüzüne sahip geoportal üzerinden arama ve sorgulama yapabilirler; erişim iznine bağlı olarak, arama, görüntüleme, vb. servis alabilirler. Coğrafi portallar coğrafi bilginin paylaşımında kilit öneme sahiptir. TUCBS’de kurumsal düzeyde üretilen coğrafi verilerin kavramsal model ve veri değişim standartlarına göre metaverileri oluşturulur. Metaverilerin bir kısmı zorunludur ve portalda metaveri kataloglarına girilmek üzere derlenir. Dağıtık mimariye sahip web servisleri tek kaynaktan yönetilen ana bir portala bağlıdır. Kullanıcılar coğrafi portala web üzerinden ulaşarak kullanmak istedikleri veriyi erişim hakları çerçevesinde görüntüleyebilir, sorgulayabilir, indirebilir.