Ünite 1: Coğrafi Bilgi Sistemleri Temel Kavramlar

Coğrafi Bilgi Sistemleri Temel Kavramlar

Coğrafi Bilgi Sistemlerini kısa adıyla CBS’yi, yeryüzüne ait bilgileri belirli bir amaca yönelik olarak toplama, bilgisayar ortamında depolama, güncelleştirme, kontrol etme, analiz etme ve görüntüleme gibi işlemlere olanak sağlayan bir bilgisayar sistemi olarak tanımlamak mümkündür. Coğrafi Bilgi Sistemleri Dünya üzerindeki çevresel, ekonomik, demografik, toplumsal vb. sorunların çözümü için mekâna dayalı karar verme süreçlerinde kullanıcılara yardımcı olmak üzere oluşturulmuş, coğrafi veri, analiz ve yöntemler bütünüdür. Literatürde Geographical Information Systems (GIS) olarak da karşımıza çıkmaktadır.

CBS, harita destekli uygulamalardan mümkün olan en iyi şekilde yararlanmayı ve analiz etmeyi sağlamaktadır. Harita üzerindeki bilgiler grafiksel olarak ifade edilebildiğinden konuma dayalı grafik ve grafik olmayan nitelikleri açıklayan bilgilerin bir bütün içinde aynı sistemde toplanıp analiz edilmesi gereği CBS’nin ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Coğrafi veriler, belirli bir mekân ile ilişkilendirilen verilerdir. Coğrafi olmayan öznitelik bilgiler ise harita üzerindeki nesnelerin özelliklerini ve detaylarını içeren bilgilerdir. Coğrafi veriler noktalar prensibi mantığı ile işleyen, yeryüzünde bulunan nesnelerin nokta, çizgi ve alan olarak temsil edildiği, nesnelere ait öznitelik bilgilerini içeren vektör veri ve görüntülerin küçük parçalara ayrılarak grid adı verilen hücreler ile temsil edildiği raster veri tipi olmak üzere ikiye ayrılır.

MapInfo Professional

MapInfo Professional yazılımı birbiriyle ilişkili mekânsal ve öznitelik verileri oluşturmak, düzenlemek, görselleştirmek ve analiz etmek için kullanılan, akıllı çözümler sunan bir masaüstü coğrafi bilgi sistemi yazılımıdır. Gelişmiş veri içeriğiyle GeoDatabase formatlarına doğrudan erişim sağlar. Ayrıca CAD formatlarını, veriyi dönüştürmeye gerek kalmadan kullanabilir. Gelişmiş haritalama, grafikleme ve tematik haritalama yöntemleriyle verileri en iyi şekilde görselleştirebilir ve analiz edebilir. MapInfo’nun çıktı seçenekleri ölçekli ve profesyonel çıktılar hazırlanmasına olanak sağlar. MapInfo ürünlerinin Türkçe olması, geliştirilmeye açık olması ve CBS kavramını tam anlamıyla kapsıyor olması nedeniyle bugün CBS pazarında en çok tercih edilen ürünler arasında önemli bir yer tutmaktadır.

MapInfo’da, bir veri takımına tablo denir ve bir MapInfo tablosu satır ve sütunlardan oluşan tablosal veridir. Bu veriler veri sayfası penceresinde görüntülenir. Tablo aynı zamanda bu tablo ile ilişkili coğrafi bilgiler yani nesneler içerebilir ve harita penceresinde görüntülenir. Bu yüzden MapInfo ile bir tabloyu değişik yollarla görüntülemek mümkündür. Aynı zamanda bu tablosal veriler grafik olarak da görüntülenebilir. Mesela abone verileri ile çalıştığınızı düşünün. Abone listesini veri sayfası penceresinde, coğrafi pozisyonlarını harita üzerinde ve tükettikleri enerji miktarını da grafik penceresinde görebilirsiniz. Bütün bu pencerelerin tamamı tek bir tablodan oluşabilir.

Bazen verilerin sadece belirli bir kısmı görülmek istenebilir. Bu durum tabloda çok fazla kayıt olduğu veya analizlerin verinin sadece belirli bir kısmı için yapılacağı durumlarda gerekli olabilir. Bunun için de seçim yapılır. Seçilen veriler, tablonun geri kalanından bağımsız bir şekilde gösterilebilir. Oluşturulan pencereleri her defasında yeniden açmak yerine -ki bu bazen oldukça zaman alabilir-, çalışma ortamımızı saklamak için kullandığımız dosyaya da Proje Dosyası denir.

Veri dosyanızı MapInfo’da açtığınız zaman, MapInfo bir tablo oluşturur. Eğer veriniz grafik obje içermiyorsa bu tablo en az iki ayrı dosyadan oluşur.

.tab: Bu dosya tablonuzun yapısını tanımlar. Verinizi içeren dosyanın formatını açıklayan küçük bir yazı dosyasıdır.

.dat: Bu dosya tablosal verinizi içerir.

Eğer veriniz grafik objeleri de içeriyorsa MapInfo tablonuz .tab ve .dat uzantılı dosyalara aşağıdaki iki dosyanın eklenmesi ile oluşacaktır.

.map: Bu dosya grafik objeleri tanımlar.

.id: Bu dosya veri ile objeler arasında bağlantı kuran, karşılıklı bir referans dosyasıdır. Her zaman bulunmayan .ind uzantısı ise dosyaların indekslerini içerir.

MapInfo, standart bir Coğrafi Bilgi Sistemleri yazılımında bulunan araç çubukları, katmanların kontrol edilebildiği pencere, harita ve öznitelik bilgilerin bulunduğu pencereler vb. isteğe göre şekillenebildiğinden kullanıcı dostudur.

1. Araç Çubukları : MapInfo Professional’da üzerinde araçların bulunduğu, hızlı iş- lem yapılmasını sağlayan çubuklardır.
2. Katman Kontrolü : Grafik objeleri bulunan tabloların görüntülenip kontrol edildiği penceredir.
3. Harita Penceresi : Grafik objelerin görüntülendiği penceredir.
4. Veri sayfası Penceresi : Tabloların öznitelik bilgilerinin görüntülendiği penceredir.
5. Durum Çubuğu : Koordinatın, mesafenin, ölçeğin, hangi katmanın düzenlenen ve seçilen olduğu bilgisinin, gösterildiği çubuktur. Diğer çubuklar gibi yeri değiştirilemez, sabittir.

Seçenekler menüsünden Araç Çubukları seçildiğinde ya da araç çubuklarının yan tarafında bulunan mavi renkli boş alana fare ile sağ tıklandığında Araç Çubuğu Seçenekleri penceresi açılır. Bu pencerede listelenen araç çubuklarından istediklerinizi Göster ve Yüzen olarak ayarlayabilirsiniz. Yalnızca Göster seçeneğini işaretlediğinizde diğer araç çubuklarının bulunduğu boşlukta uygun yere otomatik olarak yerleştirilecektir. Yüzen seçeneğini de işaretlerseniz taşınabilir bir pencere olarak açılacaktır.

MapInfo ekranının sol alt köşesinde durum çubuğu yer almaktadır. Durum çubuğunun ilk sekmesinde açılan Mesafe, Ölçek, Kartografik Ölçek ve Koordinat seçeneklerinden istenilen seçilerek görüntülenir. Mesafe , aktif harita penceresinin orta noktasından pencerenin sağ ve sol kenarlarına olan gerçek uzaklığı gösterir. Ölçek ve Kartografik Ölçek haritanın ölçeğinin iki farklı türde görüntülenmesini sağlar. Koordinat seçeneği harita penceresi üzerinde hareket edildiğinde imlecin X ve Y koordinatlarını gösterir. Durum çubuğunda yer alan Düzenlenen o anda düzenlenebilirliği açık olan üzerinde düzenleme yapılan katmanı ve Seçim üzerinde seçim yapılan katmanı gösterir.

Raster Veri (İmaj) Konumlandırma

Taranmış kağıt üzerinde bulunan haritaların, hava fotoğraflarının ve uydu görüntülerinin belirli bir projeksiyona göre enlem ve boylam değerleri girilerek dünya üzerindeki yerini tanımlamak için yapılan işleme raster veri konumlandırma denir. Böylece raster bir görüntü üzerinde x ve y değerleri öğrenilebilir, üzerinde yapılan çalışmalar koordinatlı bir şekilde gösterilebilir.

Enlem, dünya üzerindeki bir noktanın ekvator düzlemine olan uzaklığının açı cinsinden değerine denir. Boylam, dünya üzerindeki bir noktanın belirlenen başlangıç meridyenine olan uzaklığının açı cinsinden değerine denir.

MapInfo içerisinden koordinatlandırma penceresine gitmek için, Tablo Menüsü > Raster > Raster Koordinatlarını Değiştir seçeneğinden koordinatlandırma penceresi açılır.

İmaj Koordinatlandırma penceresinin içerisindeki üst kutuda imajın içerisine atılan kontrol noktaları nın Etiket, X Koordinat, Y Koordinat ve Hata (pixel) bilgilerine ulaşılabilir.

Etiket : Kontrol noktasına verilen adı göstermektedir. Başlangıç olarak Nk1, Nk2, Nk3, ... şeklinde MapInfo Professional otomatik olarak kontrol noktalarını adlandırır. Gerekli görüldüğünde bu adlar değiştirilebilir.

X Koord ve Y Koord: Kontrol noktalarının x ve y koordinat bilgisini vermektedir.

Hata (piksel): Kontrol noktalarının piksel bazında ne kadarlık bir sapma (hata) yaptığını göstermektedir. İmaj koordinatlandırma işleminde üç kontrol noktası tanımlandı- ğında hata payı hesaplanmaz. Ancak 4. nokta eklendiği anda MapInfo Professional hata miktarını otomatik olarak hesaplar.

İmaj koordinatlandırma penceresinde bulunan butonlar: Düzenle butonu; İmaj içerisine eklenmiş olan kontrol noktalarının üzerinde düzenleme yapılmasını sağlar.

Kaldır butonu; İmaj içerisine eklenmiş olan kontrol noktalarının kaldırılmasını sağlar.

Bul butonu; İmaj içerisine eklenmiş olan kontrol noktalarını bulmayı sağlar.

Ekle butonu; İmaj koordinatlandırma penceresindeki üst kutuya kontrol noktası eklenmesini sağlar.

“+” butonu; İmaj koordinatlandırma penceresindeki imaj görüntüsüne yaklaşmaya yarar. Pencerede bulunan dikey ve yatay kaydırma çubukları aracılığıyla bu butonu beraberinde kullanarak imajın istenilen noktasına ulaşabilirsiniz.

“-” butonu İmaj koordinatlandırma penceresindeki imaj görüntüsü üzerinde uzaklaş- maya yarar. Pencere içerisindeki dikey ve yatay kaydırma çubukları aracılığıyla bu butonu beraberinde kullanarak imajın istenilen noktasından uzaklaşabilirsiniz.

Kaydırma Çubukları : Harita Üzerinde gezinmeyi sağlayan çubuklardır.

Haritadan Al butonu; koordinatların, dünya üzerinde aynı yerde bulunan ve aynı projeksiyona sahip daha önceden koordinatlanmış olan bir haritadan alınmasını sağlar.

Tamam butonu; İmaj koordinatlandırma penceresini kapatır. İmaj koordinatlandırma işlemi tamamlandıktan sonra bu butona tıklayarak pencereyi kapatabilirsiniz.

İptal butonu; İmaj koordinatlandırma işlemini iptal ederek pencereyi kapatır.

Birimler butonu; İmaj için seçilen projeksiyon sistemiyle ilgili olarak harita birimlerini gösterir. Bu buton aracılığıyla istenilen harita birimi seçilebilir.

Projeksiyon butonu; İmaj koordinatlandırma yapılırken kontrol noktası koordinatlarının ait olduğu projeksiyon sisteminin seçilmesini sağlar.

Yardım butonu; MapInfo Professional yazılımının imaj koordinatlandırma işlemiyle ilgili İngilizce kullanıcı kılavuzuna yönlendirir.

Koordinatlandırma işleminde kontrol noktaları oluşturmaya başlamadan önce projeksiyon seçilmelidir. Harita Projeksiyon Sistemi , yerkürenin yuvarlak ve 3 boyutlu yüzeyinin, tek düzlemde iki boyutlu olarak gösterilmesidir. Yerküre üzerinde yeri belirlenecek noktanın gösterimini gerçeğe yakınlaştırmak için projeksiyon sistemleri kullanılır. Projeksiyon sistemi kullanımı sayesinde CBS tabanlı yazılımlarda da verinin konum bilgisine rahatlıkla ulaşı- labilir ve noktanın gerçek mekânsal bilgisine bağlı olarak birçok işlem yapılabilir. Harita projeksiyon sistemi iki öğeden oluşmaktadır. Bunlar Koordinat Sistemi ve Datum dur.

Koordinat Sistemi, yerküre üzerinde bulunan herhangi bir yerin, topografik bir nokta olarak tanımlanmasını sağlamak için oluşturulmuş bir sistemdir. Bu sistemde,topografik noktanın dünyadaki yerini ifade eden elemanlara ise koordinat denilmektedir. Datum, yerküre üzerinde bulunan herhangi bir topografik noktanın yatay ve dikey konumunu tanımlamak için başlangıç alınan referans yüzeyidir. Yerküre şeklinin geoid olmasından kaynaklı olarak birçok datum oluşturulmuştur. Örneğin WGS84(World Geodetic System), ED50 (European Datum), NAD27 (North American Datum),TUREF (Turkish National Reference Frame) vb.

Görünüm Aralığı, katmanın belirli mesafeler arasında görüntülenmesini sağlar. Verinin çok yoğun olduğu haritalarda ya da büyük boyutlu dosyaları görüntülerken kullanılabilir.

Koordinatlandırılmış haritanızın altına İnternet üzerinden bağlantı kurarak bing uydu görüntüsü ve binghibrit uydu görüntüsü ekleyebilirsiniz. Bu sayede farklı dosyalarla uğraşmak zorunda kalmadan kolayca uydu görüntüsü de elde edebilirsiniz.

Eğer coğrafi olarak aynı konumda bulunan iki harita var ve bu haritalardan biri koordinatlı ise diğer haritayı koordinatlandırmak için bu haritayı kullanmak mümkündür.

Birden fazla raster görüntü coğrafi olarak çakışır nitelikte ise bu katmanlar, saydamlık özelliği kullanılarak üstteki harita yarı saydam yapılır. Böylece alttaki harita görünür hâle gelir. Bu işlemi yapmak için katman kontrolünde münhani tablosunun üzerine sağ tıklayıp katman özellikleri > İleri çizim bölümünden saydamlık ayarını %50 yapabilirsiniz. Bu ayarı istediğiniz oranda değiştirebilirsiniz.

MapInfo Professional’da tabloları kapatmak için Dosya menüsü altından Tablo Kapat ya da Bütün Dosyaları Kapat seçeneği seçilebilir. Eğer tüm tablolar kapatılmak isteniyorsa Bütün Dosyaları Kapat, tüm tablolar değil de bir ya da birden fazla tablo kapatılmak isteniyorsa Tablo Kapat seçeneği kullanılır. Açılan pencereden kapatılmak istenen tablolar seçilir.