Ünite 1: Temel Coğrafya Bilgisi

Coğrafyanın Tanımı, Konusu ve Bölümleri

Coğrafya çok geniş kapsamlı ve çeşitli konuları içeren bir bilimdir. Coğrafya adı,geo; ‘yer’ ve graphein‘yazmak, tasvir etmek’ sözcüklerinin birleşmesinden oluşmuştur. Sözcük anlamı “yerin tasvir edilmesi” olarak belirtilen coğrafya; “yeryüzünde meydana gelen fiziki ve beşeri olayların dağılımını, aralarındaki ilişkilerineden ve sonuçlarıyla açıklayan bir bilimdir” şeklinde tanımlanmaktadır.

Coğrafya, Dünya’dakifiziksel, sosyal ve ekonomikolayları insan ve çevreözellikleri ile olan ilişkileriiçinde ve kendi prensipleriaçısından incelemaktadir.Coğrafyanın temel amacı;doğal çevreyle insanarasındaki ilişkileribelirlemek ve bu olaylarıncoğrafi dağılımını ve budağılımın neden vesonuçlarını ortayaçıkartmaktır.

Yer bilimleri grubu içinde yer alan coğrafya, yerkürenin çeşitli özelliklerini veinsan etkinliklerini incelerken birçok bilim dalından da yararlanmaktadır. Coğrafyanın yararlandığıbaşlıca bilimler aşağıda sıralanmaktadır;

• Antropoloji,

• Astronomi,

• Botanik,

• Ekonomi,

• Etnografya,

• İstatistik,

• Hidroloji,

• Jeofizik,

• Jeodezi,

• Jeoloji,

• Jeopolitik,

• Kartoğrafya,

• Meteoroloji,

• Petrografi,

• Sosyoloji,

• Tarih,

• Zooloji.

Coğrafya, konuların işlenişi bakımından birbirinden farklı ancak birbirini bütünleyenGenel Coğrafya ve Yerel Coğrafya bölümlerine ayrılmaktadır.

Genel coğrafyada esas olan konudur. Coğrafya konularını ayrı ayrı ele almakta ve bunlarıyeryüzünün bütününde veya bir bölümünde incelemektedir. Nüfusun dağılışı, iklimtipleri, yer şekilleri, volkanizma olayları gibi konular genel coğrafyanın incelemealanına girmektedir. Olayların oluşum nedenlerini, biçimlerini, dağılışlarını ve bu dağılışın sonuçlarını incelemektedir. Genel coğrafyanın kapsadığı konular aşağıda sıralanmıştır;

• Fiziki coğrafya,

• Beşeri coğrafya,

• Ekonomik coğrafya.

Yerel coğrafyada esas alınan konu değil alandır. Yeryüzünün bir bölümündekicoğrafi konular bir bütün olarak ele alınmaktadır, olayların karşılıklı etkileri ve bulunduklarıyer ile ilgileri bir bütün olarak incelenmekte ve değerlendirilmektedir.Bu incelemelerin konusu aşağıda sıralanmaktadır;

• Bölge coğrafyası,

• Ülkeler coğrafyası,

• Kıta coğrafyası.

Yer Yuvarlağı ve Evren

Bütün gök cisimleri ile onları barındıran sınırsız gök boşluğuna “evren” denmektedir. Birbaşka deyişle, evren sonsuz uzayda bulunan tüm madde ve enerji biçimlerini içerenbütünün adı olarak da ifade edilebilmektedir.Evrende milyonlarca yıldız, gezegen, meteor gibi gök cisimleri bulunmaktadır.Gök cisimleri binlerce “galaksi” halinde gruplaşmışlardır. Galaksilerin içindekiyıldızların kimileri de bir araya gelerek yıldız sistemleri’ni oluşturmaktadır. Dünyamız,Samanyolu Galaksisi içinde binlerce yıldız sisteminden biri olan “güneş sistemi”içinde yer almaktadır. Samanyolu Galaksisi’nin temsili resmi Sayfa 7’de bulunan Şekil 1.1’de verilmiştir. Dünya; yer, yer yuvarlağı ve yerküre diye de adlandırılmaktadır.Güneş sistemi kütlesinin %99’unu Güneş, %1 kadarını da Güneş’in etrafındabelirli yörüngelerinde dolanan 9 gezegen oluşturmaktadır. Güneş sisteminde bulunan gezegenler ve yörüngeleri Sayfa 7’de bulunan Şekil 1.2’de verilmiştir. Bu gezegenler, Güneş’e olanuzaklıklarına göre aşağıda sıralanmaktadır;

• Merkür,

• Venüs,

• Dünya,

• Mars,

• Jüpiter,

• Satürn,

• Uranüs,

• Neptün,

• Plüton.

Güneş sisteminde yer alan dokuz gezegenden biri olan yerküre (Dünya), üzerindecanlıların yaşadığı bilinen tek gezegendir.18. yüzyıldagerçekleştirilen hassas ölçümlersonucunda, yerkürenin kutuplardanbasık ve küreye çok yakın bir şekilde olduğu saptanmıştır. 20. yüzyılın ortalarındanitibaren uzaydan çekilen fotoğraflarla yerkürenin biçimi kesinolarak kanıtlanmıştır. Sayfa 8’de bulunan Şekil 1.3’te yerkürenin uzaydan görünüşü verilmiştir. Yerküreninekvator kesiminden şişkin,kutuplardan basık olan kendineözgü küremsi şekline “geoid”adı verilmektedir.

Paralel-Meridyen, Enlem-Boylam

Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın bulunduğu yerin bilinmesi büyük önemtaşımaktadır. Buna o yerin, coğrafi konumu denmaktedir.Bir bölge veya ülkenin, hangi kıtada veya kıtalar arasında bulunduğu, çevresindekidenizler, komşu ülkeler, önemli ticaret yollarına göre durumu, hangi iklimkuşağında yer aldığı, farklı ekonomik, siyasi ve kültürel topluluklara göre konumu,o yerin özel konumunu belirlemektedir.Bir bölgenin veya ülkenin, hangi meridyenler ve paralel daireleri arasında bulunduğunu belirten konumuna ise o yerin matematik konumu adı verilmektedir.

Bir harita veya küreye baktığımızda birbirini dik kesen birtakım çizgiler görürüz.Dünya yüzeyinden geçtiği varsayılan bu çizgilere paralel daireleri ve meridyenyayları denmektedir.Paralel daireleri; ekvatordan kutuplara doğru uzanmakta, aralarında eşit uzaklık(111 km) bulunmakta, kutuplara yaklaştıkça küçülmekte ve kutuplarda bir nokta halinegelmektedirler.Meridyenler; iki kutup noktasını birleştiren ve ekvatoru dik olarak kesenyarım dairelerdir. Ekvator üzerinde, aralarındaki uzaklık eşit olan (111 km) meridyenler,kutuplara uzandıkça birbirine yaklaşmakta ve kutuplarda bir noktada birleşmektedirler.

Paralel daireleri ve meridyen yayları arasındaki noktaların yerlerini bulmak için,bir derecelik yaylar dakikalara ve saniyelere bölünmüştür.yeryüzündeki bir noktanın, ekvatora olan uzaklığının derece, dakikave saniye cinsinden açı değerine enlem denmektedir. Aynı noktanın, başlangıç meridyenineolan uzaklığının derece, dakika ve saniye cinsinden açı değerine ise boylamadı verilmektedir. Sayfa 9’da bulunan Şekil 1.4’te paralel, meridyen, enlem ve boylamlar verilmiştir.

Yerel Saat – Uluslararası Saat Dilimleri

Dünya kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru dönmektadir. Bütün meridyenlersırasıyla Güneş’in karşısından geçmektedirler. Yeryüzünde, her bir nokta için, Güneş’ino noktadaki meridyen üzerinden geçmesi ile düzenlenen saate yerel saatdenilmektedir.

Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki bir dönüşünü 24 saatte tamamladığı gözönünde tutulduğunda, 1 saatte 15 meridyenlik (360° : 24 = 15 meridyen) bir mesafealdığı, bir derecelik meridyen yayının dönme hızının da yaklaşık 4 dakika olduğu saptanır.Dünya üzerinde saat farklılıklarından doğan karışıklıkları önlemek için, Dünya24 saat dilimine ayrılmıştır. Buna göre, her 15 meridyenlik bölüm bir saat dilimiolarak kabul edilmiştir. Aynı saat diliminde yer alan her yerde aynı saat ayarı kullanılmaktadır. Sayfa 12’de bulunan Şekil 1.5’te uluslararası saat dilimleri verilmiştir.

Bir ülkenin sınırları içerisinde bulunan belirli bir yerden geçen meridyen esasalınarak ayarlanan saat düzenine ulusal saat denilmektedir.

İnsan ve İçinde Yaşadığı Yakın Çevresi

İnsanlar doğdukları andan itibaren toplum içinde yaşamaktadırlar.İnsanların yaşamlarını sürdürebilmeleri için, çeşitli gereksinmelerinin karşılanması gerekmektedir. İnsanlar tüm gereksinmelerini tek başlarına karşılayamayacakları içintoplu halde yaşamak zorundadırlar. Bu amaçla, aralarında iş bölümü yapar ve dayanışma içinde olurlar.

Yakın çevremizi daha geniş boyutta tanıyabilmek için yöre, bölüm ve bölgekavramlarıönem arz etmektedir.

İklim, bitki örtüsü, yüzey şekilleri gibi doğal özelliklerile nüfus, yerleşme ve ekonomik etkinlikler gibi beşeri ve ekonomik özellikleraçısından diğer alanlardan ayrılan, fakat kendi içerisinde bir bütünlük gösterenen büyük coğrafi birime bölge adı verilmektedir.

Aynı bölgedeyer alan, ancak yüzey şekilleri, iklim, bitki örtüsü ile beşeri ve ekonomik yöndenkendi içinde benzer özellikleri daha çok olan bölgeden küçük alanlara bölüm adı verilmektedir.

Bölüm içinde yer alan, coğrafi özellikleri bakımındankendine özgü görünüşü olan en küçük coğrafi birim de yöre olarak adlandırılmaktadır.

Ülkemizde nüfus yerleşmesi, kır ve şehir yerleşmeleri şeklinde görülmektedir.

Ülkemizde yönetim, merkezi (merkezden) ve yerel (yerinden) olmak üzere iki şekildegerçekleştirilmektedir.

Coğrafi Yönler ve Yön Bulma

Yönler, bilinen bir yere göre başka yerlerin nerede olduğunu anlatmaktadır. Yön, “bulunduğumuz yere göre diğer bir yerin bulunduğu taraftır” şeklinde tanmlanabilmektedir. Yönler, sayfa 15’te bulunan Şekil 1.6’da gösterilmektedir.

Yönler, ana ve ara yönler olarak sınıflandırılmaktadır.

Ana yönler aşağıda sıralanmıştır;

• Kuzey,

• Güney,

• Doğu,

• Batı.

Ara yönler aşağıda sıralanmıştır;

• Kuzeydoğu,

• Kuzeybatı,

• Güneydoğu,

• Güneybatı.

Yön bulmak için kullanılan başlıca yöntemler aşağıda sıralanmaktadır;

• Pusula ile yön bulma,

• Kutup yıldızı ile yön bulma,

• Güneş’ten yararlanma,

• Çubuk ve gölge yöntemi,

• Karınca yuvaları yardımıyla yön bulma,

• Yosunlar yardımıyla yön bulma.

İnsanın Üzerinde Yaşadığı Fiziki Çevre

Yerkürenin yüzeyi karalar ve denizlerle kaplıdır. İnsanların üzerinde yaşadığı karaların bulunduğu bölüme taş küre (litosfer), okyanus ve denizlerin kapladığı bölüme de su küre (hidrosfer) adı verilmektedir. Taş küre ile su küreyi çepeçevre saranhava tabakası da yerkürenin bir diğer bölümü olan hava küre (atmosfer)’yioluşturmaktadır.

Yerküre, etrafını saran atmosfer ve çukur yerlerini dolduran hidrosfer dışında iç içeüç küreden (geosfer) oluşmaktadır. Yerin katmanları sayfa 16’da bulunan Şekil 1.8’de görülmektedir. Geosferler şu şekilde sıralanmaktadır;

• Yer Kabuğu,

• Manto,

• Çekirdek.

Yerkürenin yüzeyinde ana kabarıklıklar (karalar) ve ana çukurluklar (denizler)yer almaktadır. Karalar ve denizler arasında büyük yükseklik farkıbulunmaktadır. Kara ve denizlerin dağılımı sayfa 18’de bulunan Şekil 1.9’da grafiksel olarak görülmektedir.

Kendine bağlı yarımadalarla birlikte büyük kara kütlelerine kıta adı verilmektedir. Dünyaüzerindeki kıtalar büyüklüklerine göre şu şekilde sıralanmaktadır;

• Asya,

• Afrika,

• Kuzey Amerika,

• Güney Amerika,

• Antarktika,

• Avrupa,

• Avustralya (Okyanusya).

Etrafı sularla çevrili kıtadan küçük kara parçasına ada, birbirine yakın adalartopluluğuna takımada, üç tarafı denizlerle çevrili kara parçasına da yarımada denilmektedir.

Anakaraları birbirinden ayıran geniş su kütlelerine okyanus adı verilmektedir. Kıtalar ve okyanuslar sayfa 18’de bulunan Şekil 1.10’da görülmektedir. Yerkürede büyüklüklerine göre okyanuslar şu şekilde sıralanmkatadır;

• Büyük Okyanus (Pasifik),

• Atlas Okyanusu (Atlantik),

• Hint Okyanusu.

Yer Şekillerinin Oluşumu

Yer kabuğunun oluşumu ve yeryüzünün üzerinde yaşadığımız bölümünün şekillenmesiçok uzun bir süreçte gerçekleşmiştir.Yer şekilleri, iç kuvvetler ve olaylar ile dış kuvvetler ve olayların etkisi altında yeryüzünün biçim değiştirmesi veşekillenmesi sonucu oluşmuşlardır.

Enerjisini yerin merkezinden alan kuvvetlere iç kuvvetler denilmekte,iç olaylar ise iç kuvvetlerin etkisiyle oluşmaktadırlar. İç kuvvetler ve iç olaylar aşağıda sıralanmaktadır;

• Orojenez,

• Epirojenik Hareketler,

• Volkanizma,

• Depremler,

• Volkanik Depremler,

• Tektonik Depremler,

• Çöküntü Depremleri.

Enerjisini Güneş’ten alan kuvvetlere dış kuvvetler adı verilmekte, dış olaylar ise dış kuvvetlerinetkisiyle oluşmaktadırlar. Dış kuvvetler ve dış olaylar aşağıda sıralanmaktadır;

• Çözülmeler,

• Yer Göçmeleri ve Kaymalar,

• Toprak Erozyonu,

• Akarsuların Etkileri,

• Aşındırma,

• Taşıma,

• Biriktirme,

• Yer Altı Sularının Etkileri,

• Rüzgarın Etkileri,

• Dalga ve Akıntıların Etkileri,

• Buzulların Etkileri.

Başlıca Yeryüzü Şekilleri

Yer kabuğunun yüzeyinde görülen şekillere yer şekilleri (yüzey şekilleri) adı verilmektedir. Başlıca yer şekilleri aşağıda sıralanmıştır;

• Dağlar (Sayfa 25, Şekil 1.18),

• Ovalar (Sayfa 24, Şekil 1.17),

• Platolar (Sayfa 25, Şekil 1.19),

• Vadiler (Sayfa 26, Şekil 1.20-21-22).

Harita Bilgisinin Önemi

Doğal ortam ile insan toplulukları arası karşılıklı ilişkileri inceleyen coğrafyabiliminde en çok kullanılan araçlardan biri haritadır. Haritalarda, çeşitli coğrafibilgiler ve coğrafi olayların dağılışı gösterilmekte, coğrafi bilgiler somut ve daha anlaşılır hale getirilmektedir.

Harita ve Türleri

Harita, Dünya’nın bütününün ya da bir bölümünün kuş bakışı görünüşünün, bellibir ölçeğe göre küçültülerek bir düzlem üzerine geçirilmesidir.

Dünya’nın kendineözgü küremsi şekli nedeniyle, yeryüzünün bir zemin üzerine hatasız olarakçizilmesi olanaksızdır. Bu nedenle haritalarda, projeksiyon adı verilen gerçeğe yakın iz düşümler kullanılmaktadır. Projeksiyonlar,çeşitli iz düşüm metotlarına göre enlem ve boylam ağının birdüzleme aktarılmasını sağlamaktadırlar. Projeksiyonlarda, önce yerküre üzerindeki koordinatlarbir düzleme aktarılır. Bu işlem, genellikle düzleme koni ya da silindir biçimiverilerek gerçekleştirilmektedir.

Haritalar, ölçeklerine ve gösterdikleri ayrıntılara göre dört türe ayrılmaktadırlar, bunlar şu şekilde sıralanmıştır;

• Planlar,

• Büyük Ölçekli Haritalar,

• Orta Ölçekli Haritalar,

• Küçük Ölçekli Haritalar.

Haritalar konuları, amaç ve kapsamları bakımından da iki türe ayrılmaktadırlar, bunlar şu şekilde sıralanmıştır;

• Genel Haritalar,

• Özel Haritalar.

Haritalarda Ölçek ve Çeşitleri

Coğrafi olayların, özelliklerin ve yer şekillerinin haritaya aktarılması sırasında kullanılan küçültme oranına ölçek denilmektedir. Ölçek, harita üzerindebelirli iki nokta arasındaki uzunluğun, yeryüzündeki gerçek uzaklığa oranını vermektedir.Haritanın ölçeği büyüdükçe harita üzerinde gösterilen ayrıntılar artmakta, küçüldükçe de azalmaktadır.

Haritalarda ölçek iki şekilde gösterilmektedir, bunlar şu şekilde sıralanmıştır;

• Kesir Ölçek,

• Çizgi (Grafik) Ölçek.

Haritalarda Yüzey Şekillerinin Gösterilmesi

Dağ, ova, plato, vadi, tepe vb. yüzey şekilleri iki ayrı harita türüyle gösterilmektedir, bunlar aşağıda sıralanmıştır;

• Jeomorfoloji Haritaları:Yüzey şekilleri işaretlerle gösterilmektedir. Özel amaçlarla kullanılan bu haritalar pek yaygın değildir.

• Topoğrafya Haritaları:Yüzey şekillerini göstermek için farklı yöntemler kullanılmaktadır.

Topoğrafya haritalarında kullanılan başlıca yöntemler aşağıda sıralanmıştır;

• İzohips Yöntemi,

• Tarama Yöntemi,

• Gölgelendirme Yöntemi,

• Renklendirme Yöntemi.

Haritalardan Yararlanma

Haritalar aracılığıyla çeşitli bilgiler edinilmekte ve değerlendirmeleryapılmaktadır.Haritalardan yararlandığımız alanların başlıcalarışu şekilde sıralanmaktadır;

• Harita İşaretlerinden Yararlanma,

• Harita Üzerinde Uzunluk Ölçülmesi,

• Harita Üzerinde Alan Hesaplama,

• Uzunluklardan ve Alanlardan Yararlanarak Ölçeği Bulma,

• Eğim Hesaplama,

• Profil Çıkarma.

Plan Hiyerarşisi

Ülkemizde şehir ve bölge planlamada kullanılan planlama hiyerarşisi ana hatlarıyla şu şekilde sınıflandırılabilir:

• Bölge Planları,

• Çevre Düzeni Planları,

• İmar Planı,

• Nazım İmar Planı,

• Uygulama İmar Planı,

• Koruma Amaçlı İmar Planı,

• İlave İmar Planı,

• Revizyon İmar Planı,

• Mevzii İmar Planı.